Ndidiọn̄ọ Edumbet Owụt Edikọri Nsịm Ọyọhọ Idaha
IDIỌK nsan̄a ababiat eti ido. Afo ọdọk se afo ọtọde. (1 Corinth 15:33; Galatia 6:7) Edide ke n̄kan̄ eke obụk m̀mê eke spirit, utịn̄ikọ ẹmi kiet kiet edi uwụtn̄kpọ isọn̄ akpanikọ—edumbet—ndien kiet kiet ọnọ isọn̄ kaban̄a mme ibet. Mme ibet, nte ededi, ẹkeme ndiwọrọ ndi nnyụn̄ mbe mfep, ndien mmọ ẹsiwak ndidi ata nnennen. Mme edumbet, ke n̄kan̄ eken, ẹtara, ndien mmọ ẹkeme ndibịghi ke nsinsi. Ntem, Ikọ Abasi esịn udọn̄ ọnọ nnyịn ndikere mme edumbet oro ẹbuanade ke n̄kpọ ke ini ekededi oro ikemede.
Webster’s Third New International Dictionary akabade edumbet nte “ofụri m̀mê isọn̄ akpanikọ: ntatara ye isọn̄ ibet, ukpepn̄kpọ, ekikere emi mme n̄kpọ eken ẹkọn̄ọde m̀mê emi ẹdade mme n̄kpọ eken ẹto.” Ke uwụtn̄kpọ, owo ekeme ndinọ eyenọwọn̄ ibet ete, “Kûtụk mfiọk emi.” Edi ye akwa owo ikọ oro, “Mfiọk emi ofiop” eyekem. Tịm fiọk ete ke ukperedem ikọ emi enen̄ede atara akan. Koro enye akara se owo ekemede ndinam—ekeme nditem udia, asan̄ uyo, m̀mê enịme ikan̄ ke mfiọk oro—enye ke ntem akabade edi edumbet.
Edi akpanikọ, mme akpan edumbet eke uwem ẹdi eke spirit; mmọ ẹkara utuakibuot nnyịn nnọ Abasi ye inemesịt nnyịn. Nte ededi, ndusụk owo ẹsitre ndisịn ukeme oro ẹyomde man ẹkọk ibuot ke mme edumbet. Mmọ ẹsimek ifụre oro ibet ọnọde ke ini ẹsakde iso ẹse ẹdinam ubiere. Emi iwụtke ifiọk onyụn̄ atuaha ye uwụtn̄kpọ emi mme anam-akpanikọ iren ke mme ini Bible ẹkenịmde.—Rome 15:4.
Mme Owo Ẹketienede Edumbet Abasi
Ke otu mme anana mfọnmma owo, ẹkeme ndikot Abel ata akpa owo oro eketienede edumbet Abasi. Eyedi enye ama enen̄ede ekere aban̄a “mfri” oro ẹken̄wọn̄ọde onyụn̄ ọfiọk ete ke edinyan̄a nsio ke idiọkn̄kpọ ayabuana uwa iyịp. (Genesis 3:15, NW) Enye ke ntem ama ọnọ Abasi “akpa nditọ n̄kpri ufene” esie. Ubak udịmikọ oro “ye ikpọn̄ mmọ” owụt ete ke Abel ọkọnọ Jehovah ata mfọnn̄kan. Edi, ekedi ke se iwakde ikan isua tọsịn iba ẹma ẹkebe ke Abel ama akakpa ke Abasi ke akpa ini eketịn̄ se ẹyomde ọyọhọ ọyọhọ kaban̄a mme uwa. Ke okpụhọrede ye abak-Abasi owo edumbet oro Abel, eyeneka esie Cain ama awa uwa enyọn̄ enyọn̄ ọnọ Abasi. Edi edu esie ikekemke ye se ẹkeyomde, n̄kpọ ama odu ke uwa esie ndiwụt esịt oro mînyeneke edumbet.—Genesis 4:3-5.
Noah n̄ko ekedi owo oro eketienede edumbet Abasi. Ke adan̄aemi Bible owụtde ete ke Abasi ama ọnọ enye ewụhọ nnennen ete ọbọp ubom, nnyịn ikotke iban̄a ewụhọ ndomokiet oro ẹkedọhọde enye ọkwọrọ ikọ ọnọ mbon en̄wen. Kpa ye oro, ẹkot Noah “ọkwọrọ edinen ido.” (2 Peter 2:5) Okposụkedi ekemede ndidi Abasi ama eteme Noah ete ọkwọrọ ikọ, eyịghe idụhe nte ke ifiọk esie kaban̄a edumbet ye ima mbọhọidụn̄ esie n̄ko ẹkenụk enye ndinam ntre. Sia nnyịn idude uwem ke ini oro ebietde eke Noah, ẹyak nnyịn ikpebe eti edu ye uwụtn̄kpọ esie.
Ke okpụhọrede ye mme adaiso ido ukpono eyo esie, Jesus ama ekpep mme owo ndikere n̄kpọ ke usụn̄ edumbet. Ukwọrọikọ esie oro ke Obot edi uwụtn̄kpọ kiet. Ofụri edu esie edemede udọn̄ ndinịm edumbet. (Matthew, ibuot 5-7) Jesus ekekpep n̄kpọ ke usụn̄ emi koro, ukem nte Abel ye Noah oro ẹkebemde enye iso ẹdu, enye ama etịm ọfiọk Abasi. Idem nte eyenọwọn̄, enye ama owụt ukpono ọnọ isọn̄ akpanikọ emi: “Idịghe uyo ikpọn̄îkpọn̄ . . . edi kpukpru se itode Jehovah ke inua ke owo ada odu uwem.” (Deuteronomy 8:3; Luke 2:41-47) Ih, ukpọhọde edidi owo oro etienede edumbet Abasi edi nditịm mfiọk Jehovah, se enye amade, se enye mîmaha, ye mme uduak esie. Ke ini mme edumbet ẹban̄ade Abasi mi ẹkarade uwem nnyịn, mmọ, yak idọhọ, ẹkabade ẹdi mme odu uwem edumbet.—Jeremiah 22:16; Mme Hebrew 4:12.
Mme Edumbet ye Esịt
Ẹkeme ndinịm ibet mmen̄e mmen̄e, ndusụk ini ke ntak ndịk ufen oro ẹdinọde edieke ẹsọn̄de ibuot. Nte ededi, ndidu uwem ekekem ye edumbet abiat utọ edu oro efep, koro ke ini mme edumbet ẹkarade owo edi ndammana n̄kpọ ndinam n̄kpọ nto esịt. Kere ban̄a Joseph emi, ukem nte Abel ye Noah, okodude uwem mbemiso ẹkesiode Ibet ediomi Moses ẹdi. Ke ini n̄wan Potiphar okodomode nditap enye, Joseph ama ọbọrọ ete: “Ndinam didie ndien nnam akwa idiọkn̄kpọ emi nnyụn̄ ndue Abasi?” Ih, Joseph ama ọfiọk edumbet oro nte ke ebe ye n̄wan ẹdi “obụk kiet.”—Genesis 2:24; 39:9.
Mfịn ererimbot inyeneke ndinen edumbet. Enye kpukpru ini adia afai ye oburobụt ido nte ama udia. N̄kpọndịk edi nte ke ẹkeme ndidomo Christian ndikwek, ndusụk ini ndịbe ndịbe, ukem udia oro mînyeneke akpan ufọn do—mme ndise senima, mme vidio, m̀mê mme n̄wed. Odot itoro didie ntem, ndien, ke ini nnyịn ukem nte Joseph isịnde se idiọkde ke ntak edumbet, itide ite ke edi sụk mbon oro ẹsọn̄ọde ẹda ke Abasi edinịm uwem ada ebe “akwa ukụt.” (Matthew 24:21) Ih, edi se nnyịn idide akpan akpan ke ndịbe, idịghe an̄wan̄wa, ayarade se nnyịn inen̄erede idi ke esịtidem.—Psalm 11:4; Mme N̄ke 15:3.
Mmọdo edieke mme edumbet Bible adade nnyịn usụn̄, nnyịn idiyomke se itiede nte mme ndudue ke mme ibet Abasi; m̀mê nnyịn ndidomo ndise nte nnyịn ikemede ndika anyan n̄ketre ye unana edibiat akpan ibet kiet. Utọ ekikere oro owụt unana edifara ke idem; enye ọyọnọ nnyịn unan ke akpatre.
Dụn̄ọde Edumbet Oro Odude ke Ibet
Edi akpanikọ, mme ibet ẹnyene akpan udeme ke uwem Christian. Mmọ ẹtie nte n̄kpọ ukpeme oro ẹn̄wamde ndikpeme nnyịn, ndien ediwak akpan edumbet ẹdọn̄ọ ke esịt mmọ. Edikpu ndifiọk mme edumbet ẹmi ekeme ndisụhọde ima oro inyenede inọ mme ibet oro ẹbuanade. Idụt Israel eset ama owụt emi.
Abasi ama ọnọ Israel Ibet Duop, emi akpa ke otu mmọ akakpande edituak ibuot nnọ abasi efen ke ebede Jehovah. Nte ke Jehovah okobot kpukpru n̄kpọ edi isọn̄ akpanikọ oro odude ke ibet emi. (Exodus 20:3-5) Edi nte idụt oro ama ada edumbet emi odu uwem? Jehovah ke idemesie ọbọrọ ete: “‘Afo edi ete nnyịn’ [ntre ke nditọ Israel ẹkedọhọ] ekpat eto ndien [mmọ ẹkot] itiat ẹte ‘Eka.’ Edi amaedi ami [Jehovah] mmọ ẹwọn̄ọde edem mmọ ẹwụt ẹnyụn̄ ẹtụhọ iso mmọ ẹkpọn̄ mi.” (Jeremiah 2:27, The New English Bible) Nso idiọk ye anana-iwụk ndisịme! Ndien emi akayat Jehovah esịt ntem didie!—Psalm 78:40, 41; Isaiah 63:9, 10.
Mme Christian n̄ko ẹnyene mme ibet ẹtode Abasi. Ke uwụtn̄kpọ, ana mmọ ẹfep ukpono ndem, oburobụt ido idan̄, ye edida iyịp nnam n̄kpọ ke idiọk usụn̄. (Utom 15:28, 29) Ke ini afo ekerede aban̄a emi, nnyịn imekeme ndikụt mme edumbet oro ẹbuanade, utọ nte: Abasi odot ndibọ san̄asan̄a utuakibuot nnyịn; nnyịn inyene ndinam akpanikọ nnọ nsan̄andọ nnyịn; ye Jehovah edi Ọnọ-Uwem nnyịn. (Genesis 2:24; Exodus 20:5; Psalm 36:9) Edieke nnyịn ifiọkde inyụn̄ iwụtde ntotụn̄ọ esịtekọm iban̄a mme edumbet oro mme ibet ẹmi ẹkamade, nnyịn iyokụt ite ke mmọ ẹdi ke ufọn nnyịn. (Isaiah 48:17) Ye nnyịn “mbet [Abasi] ibiakke owo idem.”—1 John 5:3.
Ke adan̄aemi nditọ Israel ẹkefụmide mme ewụhọ Abasi ke ini edem, ke ini Jesus “mme ọfiọk ibet” mmọ, mme scribe, ẹma ẹnam n̄kpọ ẹbe ubọk. Mmọ ẹma ẹtịm otu ibet ye mme item oro ẹkekwide edisana utuakibuot ẹnyụn̄ ẹfụkde mme edumbet Abasi. (Matthew 23:2, NEB) Mme owo ẹma ẹyak idem ẹnọ edikpu, unana idotenyịn, m̀mê mbubịk. (Matthew 15:3-9) Ndien ediwak ke otu mme ibet ubọk owo oro ikowụtke mbọm. Ke ini okoyomde ndikọk eren oro ubọk akakpade, Jesus ama obụp mme Pharisee oro ẹkedude ete: “Nte enen ndinam ufọn ke sabbath, m̀mê ndinam idiọk?” Mmọ ndikodop uyo okowụt ke inenke, anamde Jesus ‘ofụhọ aban̄a nsọn̄esịt mmọ.’ (Mark 3:1-6) Mme Pharisee ẹkeme ndinyan̄a ufene emi osopde usụn̄ m̀mê oro adade unan (mbubehe okụk) ke usen Sabbath edi idehede in̄wam eren m̀mê n̄wan—in̄wamke ibọhọke edi n̄kpọ n̄kpa ye uwem. Ke akpanikọ, mmọ ẹma ẹkere ẹkaha ẹban̄a mme ibet ye mme n̄kpatan̄a n̄kpọ ibet owo tutu ukem nte mme nnuene oro ẹfen̄ede ẹkanade mbuwed, mmọ ẹma ẹkpu ndikụt ofụri n̄kpọ oro abuanade—kpa mme edumbet Abasi.—Matthew 23:23, 24.
Idem n̄kpri owo, nte ededi, ke ini esịt mmọ enende, ẹkeme ndida ukpono nsọk Jehovah ebe ke esịtekọm oro mmọ ẹnyenede ẹnọ mme edumbet Bible. Andikpep Rebecca emi edide isua 13 ama obụp otu nditọ ufọkn̄wed m̀mê mmanie ẹdibre mbre mfọniso. Ata ediwak ẹma ẹdọhọ ke mmimọ idibreke. Edi, ke ini ẹkemende ẹwụt ke nsio nsio idaha, kpukpru owo ke osiode Rebecca efep ẹma ẹnyịme ẹte ke iyebre mbre mfọniso ke usụn̄ kiet m̀mê eken. Andikpep ama obụp Rebecca m̀mê enye eyedep tiket akpade cent 20 ọnọ mbre mfọniso oro odotde. Rebecca ama ọdọhọ baba onyụn̄ ọnọ mme ntak N̄wed Abasi ẹmi ẹnamde edinam ntre edi orụk mbre mfọniso. Andikpep esie ndien ama ọdọhọ ofụri otu nditọ ufọkn̄wed oro ete: ‘Ke ekikere mi, Rebecca ikpọn̄ edi n̄kukụre owo mi emi enyenede se ami n̄kotde “mme edumbet” ke ata ata usụn̄ifiọk ikọ oro.’ Ih, Rebecca ekpekekeme ndibọrọ mmemmem mmemmem ete, “Oro atuaha ye ido ukpono mi,” edi enye ama ekere n̄kpọ otụn̄ọ akan oro; enye ama ekeme ndibọrọ ntak oro mbre mfọniso ọdiọkde ye ntak oro enye esịnde nditiene mbre.
Mme uwụtn̄kpọ nte Abel, Noah, Joseph, ye Jesus ẹwụt nnyịn nte ikemede ndibọ ufọn ke ndida “ekikere” nnyịn ye “ukeme ukere n̄kpọ” nnyịn nnam n̄kpọ ke ndituak ibuot nnọ Abasi. (Mme N̄ke 2:11; Rome 12:1, NW) Mbiowo Christian ẹyenam ọfọn ndikpebe Jesus nte mmọ ‘ẹkpemede udịmerọn̄ Abasi emi mmọ ẹsede enyịn.’ (1 Peter 5:2) Nte Jesus okowụtde nte odotde, mme andima mme edumbet Abasi ẹdi mbon oro ẹkọride ke idak itie edikara Jehovah.—Isaiah 65:14.