Agora—Akpan Ebiet ke Athens Eset

NDUTỊME ama odu ke otu mme ọfiọkn̄kpọ owo ke Athens! Ẹma ẹsida mbufa ekikere ẹwọrọ ẹdi ke eferife kpukpru ini ke agora, m̀mê an̄waurua, obio Greece. Nte ededi, isan̄ enye emi n̄kpọ ekedi ata isio. Ke osụk edide edibehe ke obio, eketie nte owo Jew kiet ekedi “andikwọrọ isen Abasi.” Enye ke eketịn̄ mme n̄wọrọnda ikọ ọnọ “mmọ eke ẹsobode ye enye.” Mme atan̄-idem mbon Epicurus ye mme ọsọn̄-iso mbon Stoic ẹma ẹbụp ẹte: “Nso ke owo emi oyom nditịn̄ ye mbubek ifiọk esie?” Ih, agora mbon Athens ekedi ebiet emi ẹkesinenide eneni an̄wan̄wa ẹban̄a se ikperede ndidi ibuot nneme ekededi ke idak utịn. Edi ndineme mban̄a isen abasi—baba-o, enye emi ke akpanikọ ama ebe nde!—Utom 17:17, 18.

Oro ekedi nte mbon Athens ẹkenamde n̄kpọ eyịghe eyịghe ke ini apostle Paul ọkọtọn̄ọde ndikwọrọ ikọ ke akpa ini ke agora eke Athens. Enye eketịn̄ aban̄a Jesus Christ ye ediset ke n̄kpa. Ye obio Athens oro eketiede nte inyeneke asari, nte ededi, nso ikenen̄ede idi esen n̄kpọ ke ndineme mme utọ mbufa ekikere oro ke agora?

Athens Enyene An̄wa Obio Esie

Se ikenen̄erede idi n̄wọrọnda ekedi agora oro ke idemesie ye akpan udeme oro enye ekenyenede ke uwem ido ukpono ye eke obio mbon Athens. Agora eke Athens edi n̄wewere ikpehe edide n̄kpọ nte hectare 10 emi odude ke ufọt edem edere ye edem usoputịn Acropolis. Etie nte ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ke ọyọhọ isua ikie itiokiet M.E.N., ke eyo uwem owo ukara ye ọbọp-ibet owo Athens oro Solon, ke ẹkesio ikpehe isọn̄ emi ẹnịm nte an̄wa obio. Ndikowụk ukara mbio obio ke Athens, ye ọkpọsọn̄ nsọn̄uyo oro ẹkedoride ke uwem mbio obio, ama ada ekesịm n̄kọri ke mme edinam ubọp n̄kpọ ke mme ntọn̄ọ ntọn̄ọ isua eke isua ikie oro eketienede. Emi ama anam agora enyene obufa idaha ye akpan udeme efen efen.

Ikọ Greek oro a·go·raʹ enyene ntọn̄ọ esie ke ikọedinam oro ọwọrọde “tan̄ bok, sop idem.” Emi odot ye nte ẹdade agora ẹnam n̄kpọ nte akpan itie usopidem obio. Agora ama edikabade edi akpan ebiet ke uwem n̄kaowo ye eke obio. Enye ekedi ifụm ndutịm ukara obio ye eke ukpe ikpe, akpan ebiet unyamurua ye unam mbubehe, itie efe ndise emi ẹkesiwụtde drama mbon Greece, itie mbuba itọk, ye eti itie usop idem oro ẹmade kaban̄a nneme ifiọk.

Ndi afo akpama ndisan̄a nse se isụhọde ke mme temple, mme etehe, mme mbiet, mme n̄kpọ editi, ye mme ufọk agora ke Athens? Ke ukeme ndidụn̄ọde mme n̄kpọ ẹban̄ade agora eke eset emi, ẹyak nnyịn ifre iban̄a uyom uyom ye ntịme ntịme obio eyomfịn inyụn̄ inam isan̄ nnyịn ke afan̄usụn̄ oro ẹduọkde n̄kwaitiat, ke otu ndobo ndobo nsem nsem itiat n̄wụre, mme itiat oro ẹkapde n̄kpọ, ye mme n̄wụre ufọk emi mbiet ye mme ikọn̄ ẹma ẹkekọri ẹfụk.

Mme Temple, Mme Itieuwa, ye Mme Abasi Ukpeme

Ediwak temple, itieuwa, ye ndisana ebiet ẹyakde ẹnọ nsio nsio abasi ẹsitụk isenowo. Kpukpru ẹmi ẹma ẹnam agora edi akpan iwụk ebiet utuakibuot, ndien Acropolis kpọt okokpon akan enye. Ke Eyo Mfọnọn̄kpọ eke Athens eset, ido ukpono ama atara odụk kpukpru ikpehe uwem mbio obio. Emi ọkọwọrọ ete ke ẹma ẹnọ mme nsio nsio abasi ẹmi ẹkesiode ẹnịm nte “mme abasi ukpeme” ke mme itieutom ukara ye utom ndutịm ukara edisana ebiet temple ke agora.

N̄wọrọnda ke otu ufọk ẹmi ekedi Temple Hephaestus. Ẹkeda abasi-an̄wan Athena ẹkebuan ye Hephaestus. Ẹma ẹsituak ibuot ẹnọ abasi mbiba ẹmi mi nte mme abasi ukpeme eke utomusọ ye ubọkusọ. Mme n̄kpọ ẹban̄ade utom ukwak ye ubot eso oro ẹdọkde ẹsion̄o ke isọn̄ ke n̄kann̄kụk temple emi ẹwụt nte enye enyenede ebuana ye Hephaestus, abasi utomusọ mbon Greece emi ekesiyomde ẹda ikan̄ ẹnam n̄kpọ. Ndusụk ke ọyọhọ isua ikie itiaba E.N., temple oro ẹketịmde ẹnịm mi ama akabade edi Ufọkabasi Greek Orthodox eke St. George, okposụkedi owo mîdaha enye aba inam n̄kpọ ntre mfịn.

Edi akpanikọ, agora ama oyom abasi ukpeme esie. Emi ekedi Zeus Agoraios, emi ẹdọhọde nte edide andinọ odudu udọnikọ emi ẹkeyakde ediye itieuwa emi ẹkekapde ẹsio ke ọsọn̄urua ediye itiat Pentelic ẹnọ. (Men Utom 14:11, 12 domo.) Ẹkebọp itieuwa Eka Mme Abasi oro odude ekpere ẹdiana itie ọwọrọetop itiat udi irenowo uko.

Ke ẹkade iso esisịt, nnyịn ikụt ekpri temple mbon Ionia. Ekpepn̄kpọ mban̄a isọn̄ oro Pausanias okowụt enye nte edide Temple Apollo kpa Ete. Ntak-a? Koro nte ekemde ye n̄ke mbon Greece eset, enye ekedi ete Ion, andisiak ekpụk mbon Ionia emi mbon Athens ẹsịnede do.a Ke ifet emi, Apollo ekedi kiet ke otu mme abasi ukpeme ke ndutịm ukara obio, akpan akpan ke ebuana ye nsio nsio n̄ka ẹmi ẹkedude ke obio.

Ndondo oro ikpọn̄de ika edem edere, nnyịn ikụt n̄wụre n̄kpri n̄kan temple, ẹkebọpde ke ufọt ufọt ọyọhọ isua ikie inan̄ M.E.N. Mi ke ẹkesituak ibuot ẹnọ Zeus ye Athena Phatrios, mme akpan abasi n̄ka ido ukpono mme ete ete. Ndibuana ke mme n̄ka ẹmi ama ekpere ndidi se ẹyomde man owo edi eyenisọn̄ Athens. Ke edem efak n̄kan̄ eken, nnyịn ikụt n̄wụre itieuwa Abasi Duopeba.

Ke n̄kpet n̄kpet Etehe Zeus Eleutherios, ẹma ẹfiak ẹkpono akpan abasi mbon Greece, isan̄ enye emi nte abasi ubọhọ-ufụn ye edinyan̄a. Etehe emi ekedi ọwọrọetop itie usop idem. Ẹdọhọ ke ọwọrọetop owo akwaifiọk oro Socrates ama esisobo ye mme ufan esie ke etehe emi, ke ebiet emi mmọ ẹkesitiede ẹnyene nneme m̀mê ẹnamde isan̄ ubọ ofụm. Ediwak ediyak nnọ ye mme uwa oro ẹkesinamde ndibana etehe emi, utọ nte mme otuekọn̄ mbonekọn̄ oro ẹkekpan̄ade ke adan̄aemi ẹn̄wanade ekọn̄ ndikpeme Athens, ẹma ẹnyene ebuana nnennen ye edinyan̄a obio emi nsio mme asua esie ke ubọk m̀mê ye edikpeme ifụre esie.

Usụn̄ Panathenaean

Ntatara, itiat itiat usụn̄ ẹkotde Usụn̄ Panathenaean esịbe ebe agora oro. Ẹkeda enyịn̄ ye san̄asan̄a edu esie ẹto usọrọ idụt Athens, kpa Panathenaea. Ke ini usọrọ emi ẹma ẹsimen ufụhọn̄kpọ abasi-an̄wan Athena ẹsan̄a ke usụn̄ emi ẹto ke Ufọk Isan̄ (okodude ekpere inuaotop obio) ẹka Acropolis. Mbuwed Parthenon ẹdude ke ibibene ẹn̄wam ndida enyịn ikike n̄kụt ubọn̄ ubọn̄ ye akwa isan̄ usọrọ oro—mme awat enan̄-mbakara, mme chariot itọk, mme enan̄ ye erọn̄ uwa, n̄kparawa iren ye iban ẹbiomde n̄kpọutom ndida nnam uwa. Nditọisọn̄ Athens ye isenowo mmọ ẹmi mme anam ndutịm ubọp ufọk ẹkenamde edi mfefere n̄kpọ ọnọ ke ini ẹnamde ndudiọn̄ agora, ẹma ẹsida ẹse udịm isan̄ oro. Ke uwụtn̄kpọ, ẹma ẹtịm ẹbọp mme etehe ẹmi mme mbot ye mme udịghi ukot ẹdude ke iso ẹtiene usụn̄ oro ẹdinamde isan̄. Ediwak udịghi ukot oro ẹkekapde ke n̄kan̄ iso mmọ ama anam ufan̄ odu ọnọ ediwak mme andida nse.

‘Ndem Ẹyọyọhọ’

Ye ata ediwak temple, mbiet, ye mme n̄kpọ editi ẹdude ọtọkiet, eyịghe idụhe ‘esịt akayatde apostle Paul ndikụt nte ndem ẹyọhọde ke obio.’ (Utom 17:16) Anaedi se Paul okokụtde ke ini enye okodụkde agora ama akpa enye idem. Mbiet ndido idan̄ eke abasi Hermes ẹma ẹnen̄ede ẹwak tutu okoyom ẹda ofụri etehe, ẹkediọn̄ọde nte Etehe Hermes, ẹbon mmọ. Mme ọfọn̄ oro ẹkesịnde mme mbiet Hermes ẹma ẹnyene idiọn̄ọ swastika—mme idiọn̄ọ nsehe ye uwem. Mbiet Venus Genetrix, abasi-an̄wan ima idan̄, ọkọrọ ye eke Dionysus oro ẹkenyenede ediwak cross ndido idan̄ erenowo ẹma ẹdu. Itiat adan̄a emi enyenede besịn oro “edisana” mmọn̄ ọkọdọn̄ọde ọnọ kpukpru mbon oro ẹkedụkde ama odu ndiwụt “edisana idaha” agora.

Ye utọ ntotụn̄ọ idaha ido ukpono oro, ekeme nditịm n̄n̄wan̄a nnyịn ntak emi Paul ekenen̄erede odu ke itiendịk. Ẹma ẹnyene eyịghe ẹban̄a enye nte edide “andikwọrọ isen Abasi,” ndien ibet okodude ini oro ọkọdọhọ ete ke ‘inaha owo ndomokiet enyene abasi efen ekededi, m̀mê mbufa abasi; inyụn̄ inaha enye atuak ibuot ke ndịbe ọnọ isen abasi ekededi ke mîbọhọke ẹnyịme mmọ an̄wan̄wa.’ Eyịghe idụhe, ndien, ẹkedade apostle emi ẹka Areopagus man ẹkebụp enye mbụme.—Utom 17:18, 19.

Iwụk Ebiet Ndutịm Ukara

Ekara ufọk oro ẹkekotde Tholos ekedi ibuot itieutom ukara Athens. Ediwak mme adaibuot ke obio ẹma ẹsina ke ufọk emi ẹde ke okoneyo man ikpọ owo ukara ẹmi ẹnyenede mbiomo ẹdu kpukpru ini. Ẹma ẹsinịm udomon̄kpọ ke Tholos. Mme ufọk ẹmi nsio nsio itieutom ukara ẹdude ẹma ẹdu ẹkpere. Ufọk Esop ama odu ke unaisọn̄ ada ekesịm obot oro okodude ke ufọt edem edere ye edem usoputịn Tholos. Do, owo 500 ẹmi ẹdide mme andibuana ke Esop oro ẹma ẹsinịm mme mbono emi mmọ ẹkesinamde utom kọmiti ẹnyụn̄ ẹbọpde ibet ẹnọ Akwa Esop.

Akpan ufọk efen ke obio oro ekedi Etehe Ubọn̄. Do Akwa Ayaraiwat Athens—kiet ke otu n̄wọrọnda ayaraiwat ita ke obio—ama esidu. Do ke enye ekesitie ese aban̄a ediwak utom ukara ẹban̄ade ido ukpono ye mme n̄kpọ ẹban̄ade ibet. Etịm etie nte mi ke ẹkeda Socrates ẹka ke ini ẹkedoride enye ikọ unana ediwụt ukpono. Ẹma ẹkap ibet mme ete ete Athens ke ibibene ufọk oro akasakde iso ese enye. Ke itiat oro ẹkenịmde ke iso ufọk oro, ikpọ ayaraiwat ẹma ẹsidọk ẹda kpukpru isua ndita un̄wọn̄ọ nsụkibuot.

Etehe Attalus

Mfọnn̄kan ufọk agora emi ẹtịmde ẹnịm edi Etehe Attalus. Nte akparawa owo, Attalus, Edidem Pergamum (ọyọhọ isua ikie iba M.E.N.), ọkọbọ ukpep ke mme ufọkn̄wed Athens, kpa nte ediwak mme andito ubon mbọn̄ eken ke n̄kan̄ Mediterranean. Ke ọdọkde ebekpo esie, enye ama ọnọ obio oro enye okodude ọbọ ukpep akwa enọ emi—Etehe Attalus.

Akpan ufọn Etehe Attalus ekedi ndinam itie udakibuot ye eti etehe odu kaban̄a edisop idem ye nneme. Isọn̄ufọk ye etehe esie ama anam ẹnyene eti itie ndida nse otu udịm isan̄, ke adan̄aemi anade edi etop oro enye ekenyenede nte etehe ama anam enye n̄ko okụt unen nte itie udep n̄kpọ. Eyedi Ukara ekesinọ mme anam mbubehe mme ufọkurua ke ukpeokụk man ufọk oro edi n̄kpọ ẹdade ẹkọ okụk.

Ke ẹma ẹkenam enye afiak okodu ke akpa idaha esie, Etehe Attalus edi ata eti uwụtn̄kpọ kaban̄a eti ndudiọn̄. Ofụri idaha esie, nti ukpụhọde ke udomo nnyan ye mbio adaha esie, ndiye un̄wana ye mfụt, ye ndiye n̄kpọ ubọp ufọk, kpukpru ẹmi ẹnam enye edi n̄wọrọnda. Ẹnam kpukpru n̄kpọ ndidi usụn̄ kiet osụhọde ubọk ke ediwak usụn̄, akpan akpan ebe ke edida nsio nsio orụk adaha ita—eke mbon Greece, mbon Ionia, ye mbon Egypt.

Itie Edinam Ido Obio

Ufọk oro ekedide itie ediwak edinam ido obio ke Athens ekedi Itie Kọnsat. Enye ekedi enọ emi Vipsanius Agrippa, ebe eyen Augustus Andikara Rome, ọkọnọde. Ẹma ẹsịn ndiye awak-uduot itiat ke iso esie. Efe mbono, emi odụkde n̄kpọ nte owo 1,000, ama enyene ufan̄ oro okponde ke mita 25 ẹkenyụn̄ ẹfụk enye ọkọm oro mînyeneke obubọk ke esịtufọk. Emi ekedi kiet ke otu utom ndomonse ke ndifụk ọkọm ufọk emi okoyomde uko akan ke ererimbot eset oro! Nte ededi, eyedi ekese edinam unọ idem inemesịt oro ẹkesiwụtde do ikodotke ye mme ata Christian, ye n̄kokon̄ idaha ido uwem mmọ.—Ephesus 5:3-5.

Etie nte mbon eset oro ẹkenyenede ọkpọsọn̄ udọn̄ ndinam ndụn̄ọde ẹma ẹsika ẹkese Itie Ubon N̄wed Pantainos. Ibibene esie ẹkeyọhọ ye mme itie ẹmi ẹkedọn̄de ikpan̄wed n̄kukịp ye n̄wed ikpa oro ẹkewetde ke ubọk. Akpan ubet oro ekedide itie ubon n̄wed akasak iso ese n̄kan̄ edem usoputịn, ndien ebede ke ufan̄ adaha, owo ekeme ndida n̄kụt etehe okụre—eti itie ndinam isan̄, ndikot n̄wed, m̀mê nditie n̄kere n̄kpọ. Ẹma ẹkụt uwetn̄kpọ kiet emi esịnede iba ke otu mme edumbet itie ubon n̄wed oro. Mmọ ẹkedi: “Owo inyeneke ndimen n̄wed ndomokiet n̄kpọn̄ mi,” ye “[Itie ubon n̄wed] eberede ọtọn̄ọde ke akpa hour esịm ọyọhọ hour itiokiet.”

Agora Mfịn

Ke mme isua ndondo emi, Ufọkn̄wed Ukpepn̄kpọ Eset eke America ekpere ndibụhọde agora ofụri ofụri. Ke odude ifụre ifụre ke idak mfụt Acropolis emi odude ke obot, enye amakabade edi eti itie ọnọ mme akaisan̄ ẹmi ẹyomde ndinyene ifiọk esisịt mban̄a mbụk Athens eset.

N̄kpet n̄kpet Urua Unyam N̄kani N̄kpọ eke Monastiraki—oyomde usụn̄ ata esisịt ọkpọn̄ agora ye Acropolis—edi usio-ukot ndibe ndụk ndyọ ndyọ ererimbot efen. Enye anam isenowo ẹnyene ndyọ ndyọ inem inem ifiọk ẹban̄ade mbụk Greece ye mme edinam unyam n̄kpoduoho ye ukpe urua eke n̄kan̄ Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn. Ndien, ke akpanikọ, akaisan̄ oyokụt Mme Ntiense Jehovah do ẹmi ke idara ẹnamde ukem utom oro apostle Paul akanamde ke se iwakde ikan isua 1,900 ẹmi ẹkebede—ẹkwọrọde eti mbụk Obio Ubọn̄ an̄wan̄wa ‘ẹnọ mbon oro mmọ ẹsobode.’

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe ke page 28]

Unyamurua ke Athens

Agora ikedịghe sụk itie ifiọk ye iwụk ebiet edinam obio Athens edi n̄ko akpan an̄waurua obio. Athens ama akabade edi iwụk ebiet unyamurua, emi ọkọwọrọde etop ke ukpụhọ okụk ye mme etịn̄-enyịn ayaraiwat esie, ẹmi ẹkenọde odudu ndikụt nte ke ẹnam kpukpru mbubehe ke edinam akpanikọ ye ke nnennen usụn̄.

Athens ama esinọ wine, aran olive, aran ọkwọk, itiat usịn isọn̄, ye mme n̄kpọ oro ẹnamde ke usiakifia utọ nte mme n̄kpọ oro ẹbotde ke mbat ye mme ukwak ẹka idụt efen. Ke ukpụhọ, enye ekesitobo wheat akpan akpan. Sia Attica (ikpehe okodude ekpere Athens) mîkenyeneke udia oro ekemde inọ mbio obio esie, ẹketetịm ẹkpeme idaha mbubehe unyamurua. Eti udia oro ekemde ọnọ obio ye mbonekọn̄ ekenyene ndidu ke urua ke Piraeus (itiembehe Athens) kpukpru ini. Ndien owo ikenyịmeke mme anyam urua ẹmụm n̄kpọ urua ẹnịm man ẹkpenyam mmọ nsọn̄urua ke ini unana.