Ndidomo Ndidi “Anam-utom Eke Mînyeneke Ntak Ndikop Bụt”

Nte André Soppa Obụkde

Ekọn̄ Ererimbot II ke ọkọsọn̄ ubọk, akamade enyene-ndịk n̄kpan̄a ye unana idotenyịn ke ini okụrede. Nte andinọ idiọn̄ọ emi anamde utom ke otu Mme An̄wanaekọn̄ Mmọn̄ Germany emi okodude ekpere Narvik, ke Norway, mma n̄keme ndikụt edinam unana mbọm owo. Ke okoneyo, mfụt mme edịk, uyai un̄wana edem edere ama anam mi ntie n̄kere ntotụn̄ọ ntotụn̄ọ mban̄a uwem. Mma ntịm mfiọk nte ke idịghe Abasi emi okobotde mme utọ n̄kpọ oro edi ntak idat idat ekọn̄.

AMI n̄kamana ke 1923 ke ekpri obio-in̄wan̄ Lassoth (odude idahaemi ke Poland), ekperede adan̄a Czech, ndien ami n̄kọkọri n̄kpon ke ubon ubuene emi ekesitọde in̄wan̄. Ete ye eka mi ẹkedi ifịk ifịk mbon Catholic, ndien ido ukpono ama enyene ata akamba udeme ke uwem nnyịn. Nte ededi, ke editọn̄ọ mma ntọn̄ọ ndinyene eyịghe mban̄a ido ukpono mi. Ke obio nnyịn, ubon ita ẹkedide mbon Protestant ẹma ẹdu, ndien mbon Catholic ẹma ẹbịn mmọ ẹsion̄o. Ikan̄wan̄ake mi ntak ekpedide ntre. Ke ufọkn̄wed ẹma ẹsikpep nnyịn ukpepn̄kpọ ido ukpono. Edi usen kiet ke ini n̄kọdọhọde oku nte anam Abasi-Ita-ke-Kiet an̄wan̄a mi, n̄kụkụre se n̄kọbọde nte ibọrọ ekedi ubọk ikpa duop. Nte ededi, n̄kpọ oro eketịbede ke ini n̄kedide isua 17 ke emana ọkọsọn̄ọ unana inemesịt mi ye ufọkabasi. Ete eka mi ye eka eka mi ẹma ẹkpan̄a ke ufan̄ ọfiọn̄ iba, ndien eka mi ikenyeneke okụk ikem ndikpe man ẹnam edinam ubụkowo iba oro ke ufọkabasi. Ntre enye ama obụp oku m̀mê imọ imekeme ndikpe okụk oro nte ini akade. Ibọrọ esie ekedi: “Ete ye eka fo ẹma ẹnyene mme n̄kpọ, ndi ikenyeneke? Nyam mmọ, nyụn̄ da okụk oro bụk mmọ.”

Isua ifan̄ mbemiso oro, ke Hitler ama akada ukara ke 1933, owo ikayakke nnyịn isem Polish aba; nnyịn ikenyene ndisem usem German. Mbon oro ẹkesịnde, m̀mê oro mîkekemeke ndikpep usem German, ẹma ẹsomo sụn̄sụn̄—ẹkenọ mmọ ẹka mme itienna ekikere, nte ẹkesiande nnyịn ke ukperedem. Ẹma ẹkam ẹkpụhọde enyịn̄ obio nnyịn ẹnọ enyịn̄ usem German, Grünfliess. Mma ntre ndika ufọkn̄wed ke ndide isua 14, ndien sia mmen̄kodụhe ke n̄ka N̄kparawa Hitler, ama ọsọn̄ mi ndinyene utom. Nte ededi, ke akpatre, ẹma ẹda mi nte eyenutom udom utịm. Ke ndondo oro ekọn̄ ọkọtọn̄ọde, ẹma ẹbọn̄ akam ke ufọkabasi ẹnọ Hitler ye udịmekọn̄ Germany. Mma n̄kere m̀mê mbon oro ẹdude ke n̄kan̄ eken ẹma ẹbọn̄ mme ukem akam oro ẹyom edikan.

Utom ye Mme An̄wanaekọn̄ Mmọn̄ Germany

Ke December 1941, mma nsịn enyịn̄ ye Mme An̄wanaekọn̄ Mmọn̄ Germany, ndien ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ 1942, ẹma ẹnọ mi n̄ka mbenesụk Norway n̄kanam utom ke nsụn̄ikan̄ ubọ ntọt. Ẹkenọ nnyịn utom ndisisan̄a ke udịm nto ke Trondheim n̄ka Oslo, ikpemede mme nsụn̄ikan̄ ẹmi ẹmende udịmekọn̄, mme n̄kpọekọn̄, m̀mê mbiomo. Ekedi ke ini n̄kodude ke inyan̄ ke n̄kokop mme awat nsụn̄ikan̄ iba ẹnemede ẹban̄a utịt ererimbot nte Bible ekebemde iso etịn̄. Okposụkedi ẹkekopde ndịk nditịn̄ an̄wan̄wa, mmọ ẹma ẹsian mi ẹte ke mme ete ye eka mmimọ ẹkesibuana ye Mme Ntiense Jehovah edi ke mmimọ iketieneke uwụtn̄kpọ mmọ. Emi ekedi akpa ini emi n̄kokopde mban̄a Mme Ntiense Jehovah.

Ke utịt ekọn̄ oro, mbon Britain ẹma ẹtan̄ nnyịn nte mbon n̄kpọkọbi ẹnyụn̄ ẹkeyak ẹnọ mbon America man ẹfiak ẹtan̄ ẹnyọn̄ Germany. Ẹma ẹnọ nnyịn eken oro ufọk nnyịn ẹkedude idahaemi ke ikpehe Soviet ẹka ufọk-n̄kpọkọbi ke Liévin, edere edere France, man ikanam utom ke itie udọk ukan̄. Emi ekedi ke August 1945. Mmeti n̄kobụpde kiet ke otu mme andikpeme mi emi ekedide owo France m̀mê ewe edi ido ukpono esie. Enye ọkọbọrọ ete: “Catholic.” Sia ami n̄ko n̄kedide owo Catholic, mma mbụp enye m̀mê nnyịn ikedue kiet eken nso? Ibọrọ esie ekedi: “Ufọn idụhe ndidomo ndifiọk. Nte etiede edi oro.” Ye ami, ekedi ndisịme nte ke mbon ukem ido ukpono ẹkpen̄wana ẹnyụn̄ ẹwot kiet eken.

Un̄wana Ikan̄ ke Itie Udọk Ukan̄

Ke akpa usen emi n̄kodude ke itie udọk ukan̄ ọtọkiet ye mme ọdọk ukan̄ n̄kann̄kụk, owo kiet emi ekekerede Evans Emiot ama ọnọ mi ndomuyo esie oro ẹdọn̄de ndien ke esịt. Enye okoto Ohio, ke United States, enye ama odụn̄ ke France ke ediwak isua. Enye ama etịn̄ ọnọ mi aban̄a ererimbot oro ekọn̄ mîdidụhe aba. Edu mfọnido esie ama akpa mi idem. Enye ikasuaha mi idem okposụkedi ami n̄kedide owo Germany ndien enye ekedide owo America. Nnyịn ikosoboke aba ibọhọke ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ 1948 emi enye ọkọnọde mi ekpri n̄wed oro ẹkotde “The Prince of Peace.” Mma n̄kpep mi ndien ke akpatre mban̄a Abasi eti ido emi akasuade ekọn̄—orụk Abasi oro n̄kenyenede ke ekikere ke adan̄aemi n̄ketiede nse un̄wana edem edere. Mma mbiere ndiyom ido ukpono oro ekekpepde emi. Edi sia Evans akanamde utom ke ikpehe udọk ukan̄ efen, n̄kekemeke ndisobo ye enye. Mma nsan̄a n̄kanade kpukpru nsio nsio otu ido ukpono ke ufọk-n̄kpọkọbi oro, mbụpde m̀mê mmọ ẹdiọn̄ọ n̄kpọ ndomokiet ẹban̄a ekpri n̄wed oro, edi ufọn ikodụhe.

Ke akpatre, ke April 1948, ẹma ẹsio mi ke ufọk-n̄kpọkọbi ndien mma n̄kabade ndi anam-utom emi enyenede ifụre. Ke Sunday oro eketienede, idem ama akpa mi ndikop ekpri n̄kanika amiade ke efak. Esịt ekenem mi didie ntem ndikụt Evans! Enye ekesịne ke otu Mme Ntiense Jehovah ẹkọn̄ọde mme kad usuanetop oro ẹketọtde ibuotikọ utịn̄ikọ an̄wa. Ntiense oro akamiade n̄kanika oro ekedi Marceau Leroy, idahaemi edide andibuana ke Kọmiti N̄kọk Itieutom ke France. Ẹma ẹmen mi ẹwụt Joseph Kulczak, owo Poland emi esemde German, emi ọkọbọde ufen ke itienna ekikere ke ntak mbuọtidem esie. Enye ama ọnọ mi ikot ete ndi mbono esop mbubịteyo oro. Ekese se ẹketịn̄de ikan̄wan̄ake mi, edi ke ini kpukpru owo oro ẹkedụkde ẹkemenerede ubọk ke enyọn̄, mma mbụp owo oro ẹketiede ekpere mi ntak emi mmọ ẹkenamde oro. “Mmọ ẹdi mbon oro ẹdikemede ndika Dunkerque urua efen n̄kọkwọrọ ikọ.” Mma mbụp nte: “Nte mmekeme nditiene ndi?” Ibọrọ ekedi: “Ih, emekeme!” Ntre ke Sunday oro eketienede ami mma n̄kwọrọ ikọ to ke ufọk sịm ufọk. Okposụkedi mîdịghe kpukpru owo oro nnyịn ikosobode ẹkenyịme, ami mma n̄kop inem ndien ikebịghike mma nsikwọrọ ikọ kpukpru ini.

Ndikpep Ndikara Esịt Mi

Esisịt ini ke oro ebede, Mme Ntiense ẹma ẹtọn̄ọ ndikwọrọ ikọ ke itieidụn̄ mbonekọn̄ ẹmi mbon n̄kpọkọbi Germany oro ẹkesanade ẹyak ẹkedụn̄de. Emi ikedịghe mmemmem n̄kpọ inọ mi, sia ẹketịmde ẹdiọn̄ọ mi do ke ntak iyatesịt mi. Ke ini owo akadade ukwọrọikọ mi anam mbubru, mma nsidịghe enye, ndọhọde: “Edieke mûkpemeke idem, oyodụk mfịna.” Ini kiet ke ini n̄kanamde utom ke itie udọk ukan̄, mma ntọ owo kiet emi okomiomde Jehovah ita.

Nte ededi, ye un̄wam Jehovah mma n̄keme ndinam mme ukpụhọde ke ido mi. Usen kiet, ke ini nnyịn ikọkwọrọde ikọ ke mme itieidụn̄ mbonekọn̄ ẹmi, otu irenowo oro ẹma ẹken̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn ẹkpa ẹma ẹyom ndusụk Ntiense ikọ. Ke ẹfiọkde nte nsisọpde iyatesịt, nditọete oro ẹkedude ye ami ẹma ẹdomo ndibiọn̄ọ mi man n̄kûsịbe ndụk, edi kiet ke otu irenowo oro ama okpot ebịne mi ke iyatesịt onyụn̄ ọtọn̄ọ ndisio jaket esie. Mma nsụhọde ke enan̄ukwak mi, nyak nnọ enye omụm akama, nnyụn̄ ndọn̄ ubọk ke ekpat ọfọn̄ukot mi. Emi ama akpa enye idem tutu enye akpan̄ utọn̄ okop se n̄ketịn̄de. Mma ndọhọ enye ọnyọn̄ ufọk ekede idap ndien ama ekem enye edi utịn̄ikọ an̄wa. Ke ata akpanikọ, ke n̄kanika ita uwemeyo, enye ama odu do! Ke akpatre, n̄kpọ nte n̄kani mbon n̄kpọkọbi 20 ẹma ẹnyịme etop oro. Ama edi ami, n̄kana baptism ke September 1948.

Ndutịm Oro Ọyọhọde ye Utom edi Ọnọde Uyụhọ

Ẹkenọ mi utom ndise mban̄a mme efakutom ẹmi nnyịn idikwọrọde ikọ ye ediyom mme itie ẹmi nnyịn ikpekemede ndinọ mme utịn̄ikọ an̄wa. Ke ntak emi ami ndusụk ini mma nsiwat n̄kpọ nte kilomita 50 ke ekpri ọkpọkkpọk o-moto mi, mbemiso n̄kade ikpehe utom okoneyo ke itie udọk ukan̄. Ndien ke mme utịturua, nnyịn ima isisan̄a ke bọs ika efakutom oro ndien isio asuanetop iba m̀mê inan̄ ọkọrọ ye etịn̄ikọ isụk. Ke ikpọ obio, ke ima ikokụt itie oro odotde, nnyịn ima isitan̄ mme ekpatisan̄ nnyịn ikọk ndida nnam okpokoro utịn̄ikọ. Ediwak ini, nnyịn ima isikọn̄ọ kad idiọn̄ọ ndida nnọ ntọt mban̄a utịn̄ikọ an̄wa oro nnyịn ikọnọde mme owo ikot.

Ekedi ke 1951 ke n̄kosobo Jeannette Chauffour, Ntiense otode Reims. Nnyịn ima ima kiet eken tọn̄ọ ke akpa edisobo, ndien isua kiet ke oro ebede, ke May 17, 1952, nnyịn ima idọ ndọ. Nnyịn ima iwọrọ idụn̄ ika Pecquencourt, obio udọk ukan̄ ekperede Douai. Nte ededi, ikebịghike, mma ntọn̄ọ ndinyene mme mfịna unana nsọn̄idem. Ndụn̄ọde okowụt ke n̄kenyene ikọn̄ obun̄wek, udọn̄ọ edin̄wek ofụm emi otode edinam utom ke itie udọk ukan̄, edi n̄kekemeke ndinyene orụk utom en̄wen ekededi. Ntre, ke 1955, ke ini mbono eke mme idụt ke Nuremberg, Germany, ke ini ẹkedọhọde nnyịn ika ikan̄wam ekpri esop kiet ke Kehl, ekpri obio usiakifia kiet odude ke Rhine, nnyịn ima ikeme ndika. Ke ini oro, asuanetop 45 kpọt ẹkedu ke esop oro. Ke se ibede isua itiaba oro ẹketienede oro nnyịn ikanamde utom ke esop emi, ibat mme asuanetop ama ọdọk esịm 95.

Mme Ifetutom Efen Efen

Ke ima ikokụt ke esop oro enen̄ede ọsọn̄ idem, nnyịn ima isịn eben̄e inọ N̄ka iyom utom ke France nte mme akpan asiakusụn̄. Ke n̄kpaidem nnyịn, ẹma ẹnọ nnyịn ika Paris. Ọfiọn̄ itiaita oro nnyịn ikabiatde do ẹkeyọhọ ye akwa idatesịt. Ke ẹtan̄de ẹdian, ami ye Jeannette ima inyene ifet ndinịm ukpepn̄kpọ Bible 42. Ition ke otu nditọ ukpepn̄kpọ nnyịn ẹma ẹna baptism ke ini ikodude do, ndien 11 en̄wen ẹma ẹbọ akpanikọ.

Sia nnyịn ikodụn̄de ke Ikpehe Ẹsemde Usem Latin, nnyịn ima isiwak ndisobo ye mme prọfesọ ẹtode Sorbonne. Prọfesọ ukpepn̄kpọ akwaifiọk oro ekesinamde ukọk udọn̄ọ mbuọtidem ama ekpep Bible ndien ke akpatre akabade edi kiet ke otu Mme Ntiense Jehovah. Usen kiet mma ntọn̄ọ nneme Bible ye anam ndutịm edide ọbọp-n̄kpọ oro okodude ekpere mme andikpep Jesuit. Enye ama edi ufọk nnyịn ke n̄kanika ita uwemeyo onyụn̄ ọnyọn̄ ke n̄kanika duop okoneyo oro. Ke n̄kpaidem nnyịn, enye ama afiak edi ufọk nnyịn ke hour kiet ye ubak ẹma ẹkebe. Enye ama enyene nneme ye owo Jesuit oro mîkekemeke ndibọrọ mme mbụme esie ẹban̄ade prọfesi Bible. Enye ama ọnyọn̄ ufọk esie ke n̄kanika kiet n̄kpọusen, ndien afiak edi ke n̄kanika itiaba. Nte ini akakade, enye n̄ko ama akabade edi kiet ke otu Mme Ntiense Jehovah. Utọ nsatitọn̄ akpanikọ oro ekedi n̄kpọ akwa nsịnudọn̄ ọnọ mi ye n̄wan mi.

Ke ima ikanam utom ke Paris, ẹma ẹnọ mi ikot ndinam utom nte esenyịn emi asan̄ade-san̄a ke edem usiahautịn France. Ekenen̄ede edi n̄kpọ idatesịt ọnọ nnyịn ndika n̄kese mme esop oro ẹsemde French ye German, isọn̄ọde nditọete idem. Ke ini n̄kakade n̄kese esop Rombas, ke Lorraine, mma nsobo ye Stanislas Ambroszczak. Enye ekedi owo Poland emi akanamde utom ke nsụn̄ikan̄ Ntan̄ndian Udịmekọn̄ ke ini ekọn̄ okonyụn̄ an̄wanade ekọn̄ ke mmọn̄ Norway. Nnyịn ikọbọbiọn̄ọ kiet eken ke adan̄aemi ikawatde ke ukem inyan̄. Idahaemi nnyịn ikedi nditọete inamde utom ọtọkiet ke utom Jehovah Abasi nnyịn. Ke idaha efen ke mbono ke Paris, mma nda n̄kụt owo oro n̄kọdiọn̄ọde. Enye ekedi etubom itienna oro ami n̄kedide owo n̄kpọkọbi ke edem edere France. Nnyịn ikokop inemesịt didie ntem ndinam utom ọtọkiet ke ini akamba mbono oro! Oro edi odudu emi Ikọ Abasi enyenede tutu enye anam n̄kani asua ẹkabade ẹdi nditọete ye mme n̄kpet n̄kpet ufan!

Ke mfụhọ, ke mma n̄kanam utom oro ẹsan̄ade-san̄a ke isua 14, n̄kenyene nditre ke ntak unana nsọn̄idem mi. Nte ededi, ami ye n̄wan mi ima ibiere ndika iso nnam n̄kpọ Jehovah ke ofụri ukeme nnyịn. Ntre nnyịn ima iyom itieidụn̄ ye utom ke obio Mulhouse, ke edem usiahautịn France, inyụn̄ ikabade idi mme asiakusụn̄ (mme ọkwọrọikọ uyọhọ ini).

Akwa idatesịt efen ke mme isua oro ẹbede ekedi ami ndibuana ke ndibọp mme Ufọkmbono Obio Ubọn̄. Ke 1985, ẹma ẹdọhọ mi ntịm otu mme ọbọp-n̄kpọ nnọ edem usiahautịn France. Ebede ke ndida mme anamusọ oro ẹnyenede mbufiọk ye ndinọ mme anamutom unyịmesịt ukpep, nnyịn ima ikeme ndinyene otu oro ẹkebuanade ke edibọp ye edifiak ndiọn̄ ufọkmbono 80, ẹnamde mmọ ẹdot kaban̄a utuakibuot Jehovah. Ndien esịt ekenem mi didie ntem, ke 1993, ndinam utom ke ndibọp Ufọk Mbono ye Ufọkmbono Obio Ubọn̄ ition ke French Guiana, Edem Usụk America!

Ndika Iso Kpa ye Mme Idomo

Mmekeme ndidọhọ nte ke uwem mi ọyọhọ ye akwa idatesịt ye mme ifetutom ke isua 50 ẹmi ẹbede ke utom ukara Abasi. Ke mfụhọ, ke December 1995 edima an̄wan mi, emi n̄kabiatde isua 43 ye enye, ama akpa. Ke adan̄aemi emi ekedide ini akwa mfụhọ—ndien nsụk mfofụhọ tutu esịm mfịn—Jehovah ọnọ mi odudu, ndien nditọete mi iren ye iban ẹnọ mi ima ye ibetedem oro ẹsụhọrede ubiak oro esisịt nte ini ebede.

Nsụk nteti mme ikọ oro eyenete kiet oro ẹyetde aran eketịn̄de ke ekpri mbono kiet ke Munich, Germany, ke 1963. Enye ọkọdọhọ ete: “André, kûse ufien m̀mê nnasia. Nditọete oro ke mme itienna ekikere ẹma ẹsobo mme idomo. Idahaemi odoro nnyịn ke idem ndika iso. Inaha nnyịn ikop idem nnyịn mbọm. Ntre ka iso iso!” Ami mmenyene emi ke ekikere kpukpru ini. Idahaemi mmen̄kemeke ndinam ekese mi aba ke ntak unana nsọn̄idem ye usọn̄, mme ikọ ẹkụtde ke Mme Hebrew 6:10 ẹdi ebiet emi ndọn̄esịt mi otode kpukpru ini: “Abasi ikwan̄ake nte efrede utom mbufo ye ima enyịn̄ Esie eke mbufo ẹwụtde.” Ih, ndinam n̄kpọ ke utom Jehovah edi n̄kponn̄kan ifet oro owo ekededi ekemede ndinyene. Ke isua 50 ẹmi ẹbede, utịtmbuba mi ekedi, ndien osụk edi, ndidi “anam-utom eke mînyeneke ntak ndikop bụt.”—2 Timothy 2:15.

[Ndise ke page 22]

Orụk nsụn̄ikan̄ oro n̄kanamde utom ke edịk Norway

[Ndise ke page 23]

Ndida enan̄ukwak n̄kwọrọ ikọ ke edere edere France

[Ndise ke page 23]

Mme ekpatisan̄ ẹketan̄de ẹkọk nte okpokoro utịn̄ikọ ẹda ẹnọ utịn̄ikọ an̄wa

[Mme ndise ke page 24]

Ye n̄wan mi, Jeannette, ke ini udianndọ nnyịn ke 1952