Ntak Emi Afo Ekemede Ndiberi Edem Ke Ntịn̄nnịm Ikọ Bible
EDIDEM PYRRHUS eke Epirus ke edere edere n̄kan̄ edem usoputịn Greece ama an̄wana ekọn̄ ke anyan ini ye Obio Ukara Rome. Ke oyomde ntọt oro ẹkemede ndiberi edem ke mbrenyịn aban̄a se ididide utịp, enye ama aka idiọn̄ ke Delphi. Edi ibọrọ oro enye ọkọbọde ekekeme ndin̄wan̄a owo ke kiet ke otu usụn̄ iba ẹmi: (1) “Ndọhọ nte ke afo eyen Æacus ukemeke ndikan mbon Rome. Afo ayaka, afo ayafiak ọnyọn̄, tutu amama afo udukpaha ke ekọn̄.” (2) “Ndọhọ ke mbon Rome ẹkeme ndikan fi, eyen Æacus. Afo ayaka, tutu amama afo udufiakke unyọn̄ udi, afo ayakpa ke ekọn̄.” Enye ekemek ndida akpa usụn̄ oro idiọn̄ oro akan̄wan̄ade enye ndien ke ntre ama adaha aka ekọn̄ ye Rome. Ẹma ẹkan Pyrrhus idiọk idiọk.
Mme utọ idaha ntre ẹma ẹnam idiọn̄ eset ẹwọrọ idiọk etop nte se mîn̄wan̄ake owo ye se ikemede ndin̄wan̄a owo ke usụn̄ iba. Edi nso kaban̄a ntịn̄nnịm ikọ Bible? Ndusụk mme okụt ndudue ẹdọhọ ẹte ke mme ntịn̄nnịm ikọ oro ẹkụtde ke Bible ẹdi ukem ye idiọn̄. Mme okụt ndudue ẹmi ẹdọhọ ẹte ke mme ntịn̄nnịm ikọ Bible ẹkedi sụk n̄kari n̄kari edibem iso ntịn̄ mban̄a mme n̄kpọntịbe ini iso oro mme owo ẹmi ẹnen̄erede ẹnyene mbufiọk ẹnyụn̄ ẹsọpde ẹkere n̄kpọ ẹketịn̄de, ẹkewakde ndisịne ke otu mme oku. Nte ẹdọhọde, ebede n̄kukụre ke ifiọk n̄kpọntịbe m̀mê ebede ke mme san̄asan̄a ebuana mmọ, iren ẹmi ẹma ẹbem iso ẹkụt ndusụk oto-obot n̄kpọ oro ẹdidade itie. Ebede ke ndimen nsio nsio idaha ntịn̄nnịm ikọ Bible ndomo ye eke idiọn̄, nnyịn iyodu ke idaha ọfọnde akan ndisịm mme nnennen ubiere.
Mme Ukpụhọde
Se ẹkedade ẹdiọn̄ọ idiọn̄ ekedi unana mmọ ndin̄wan̄a owo. Ke uwụtn̄kpọ, ke Delphi, uyo oro ẹkesidade ẹnọ ibọrọ ikesin̄wan̄ake. Emi ama anam ẹyom mme oku ẹkabade mmọ ẹnyụn̄ ẹnam ufan̄ odu ndidi se ẹkabarede isio isio. N̄wọrọnda uwụtn̄kpọ kiet kaban̄a emi edi ibọrọ oro ẹkenọde Croesus, edidem Lydia. Ke ini enye akakade idiọn̄, ẹma ẹdọhọ enye ẹte: “Edieke Croesus ebede Halys, enye oyosobo akwa obio ukara.” Ke nditịm ntịn̄, “akwa obio ukara” oro ẹkesobode ekedi eke esie! Ke ini Croesus ekebede akpa Halys ndida ekọn̄ ndụk Cappadocia, Cyrus owo Persia ama akan enye.
Ke edide ata isio isio ye idiọn̄ mme okpono ndem, ẹtịm ẹdiọn̄ọ mme ntịn̄nnịm ikọ Bible nte ẹdide nnennen ẹnyụn̄ ẹn̄wan̄ade. Uwụtn̄kpọ kiet edi ntịn̄nnịm ikọ aban̄ade iduọ Babylon, emi ẹwetde ke n̄wed Isaiah eke Bible. N̄kpọ nte isua 200 mbemiso n̄kpọntịbe emi akadade itie, prọfet Isaiah ama etịn̄ ke ọyọhọ ọyọhọ ye nnennen usụn̄ aban̄a Medo-Persia ndikan Babylon. Ntịn̄nnịm ikọ oro ama ayarade ete ke andikan edikere Cyrus, enye ama onyụn̄ ayarade akpan usụn̄ eke edinam akpa ukpeme ebietde afua asat ye edito mme inuaotop oro ẹnade in̄wan̄ ndụk ọkpọsọn̄ obio oro. Kpukpru emi ama osu nte enende. (Isaiah 44:27–45:2) Ẹma ẹbem iso ẹtịn̄ n̄ko nte enende ẹte ke akpatre ke owo ndomokiet ididụn̄ke aba ke Babylon.—Isaiah 13:17-22.
Kere, n̄ko, ban̄a in̄wan̄în̄wan̄ uduot ntọt emi prọfet Jonah akatan̄ade ete: “Osụk kan̄a usen aba, ndien Nineveh ayabiara.” (Jonah 3:4) Eyịghe idụhe mi! Etop oro ekedi ata nnennen ye in̄wan̄în̄wan̄ tutu mbon Nineveh ke ndondo oro “ẹnịm uyo Abasi ke akpanikọ; ndien mmọ ẹwụk utre-udia, ẹnyụn̄ ẹsịne ọfọn̄-ikpo ke idem.” Nte utịp edikabade esịt mmọ, Jehovah ikosoboke mbon Nineveh ini oro.—Jonah 3:5-10.
Ẹma ẹsida idiọn̄ nte usụn̄ ndiwụt odudu ukara. Mme andikara ye mme etubom ekọn̄ ẹkesiwak nditịn̄ mban̄a edikabade oro mmọ ẹkemade man ẹsịn udọn̄ ẹnọ mme udọn̄ ye mme uduak idemmọ, ke ntre ẹnamde oro etie nte “n̄kpọ emi Abasi edịpde.” Nte ededi, owo ikekereke iban̄a mme udọn̄ idemowo ke mme ntịn̄nnịm etop Abasi oro ẹkenọde.
Ke ndinam an̄wan̄a: Prọfet Jehovah oro Nathan iketreke ndisua nnọ Edidem David oro akanamde idiọkn̄kpọ. (2 Samuel 12:1-12) Ke ini ukara Jeroboam II oro akakarade obio ubọn̄ esien Israel duop, prọfet Hosea ye Amos ẹma ẹnọ ọsọn̄ibuot edidem oro ye mme andinọ enye ibetedem ọkpọsọn̄ nsuannọ ke ntak nsọn̄ibuot mmọ ye edu uwem oro mîkọnọhọ Abasi ukpono. (Hosea 5:1-7; Amos 2:6-8) Ntọt oro Jehovah akadade inua prọfet Amos ọnọ edidem ekenen̄ede edi ọkpọsọn̄: “[Nyemen] ofụt ndaha ke enyọn̄ ntiene ufọk Jeroboam.” (Amos 7:9) Ẹma ẹsobo ufọk Jeroboam.—1 Ndidem 15:25-30; 2 Chronicles 13:20.
Ke ata ediwak ini, ẹkesibre idiọn̄ ke ukpeokụk. Owo oro ekekpede okụk awak akan ekesibọ idiọn̄ oro enye akamade. Mbon oro ẹkesikade ufọk idiọn̄ ke Delphi ẹma ẹsikpe ata ediwak okụk ke ntọt oro mîkenyeneke ufọn, ke ntre ẹdọn̄de ekese n̄kpọuto ẹyọhọ temple Apollo ye ikpọ ufọk en̄wen. Ke edide isio, ẹkenọ mme ntịn̄nnịm ikọ ye mme ntọt eke Bible ke mfọn ye ke unana asari ekededi. Nte n̄kpọ eketiede edi oro inamke n̄kpọ m̀mê nso ikedi idaha m̀mê idaha uforo owo oro ẹtịn̄de ẹnọ, koro owo ikekemeke ndinọ prọfet akpanikọ ubọkedem. Samuel emi ekedide prọfet ye ebiereikpe ama ekeme ndibụp ke ofụri esịt ete: “Anie owo ke [n̄kọbọ] inyene ke ubọk, man nda enye mfụk enyịn mi?”—1 Samuel 12:3.
Sia mme idiọn̄ ẹkesidude ke mme akpan ebiet, owo ekenyene ndisịn akamba ukeme ndinam isan̄ n̄ka do man okokop mmọ. Ye ukeuke owo, ekesidi ata ọkpọsọn̄ n̄kpọ ndisịm mme ebiet oro koro mmọ ẹkedu ke mme utọ itie nte Dodona ke Obot Tomarus ke Epirus ye Delphi ke obot obot ufọt ke Greece. Nte ido edide, mme imọ ye mme enyene-odudu kpọt ẹkesikeme ndika n̄kosobo ye mme abasi ke mme utọ itie idiọn̄ oro. Akan oro, ẹkesiyarade “uduak mme abasi” ke mme ibat ibat usen kpọt ke isua. Ke edide ata isio, Jehovah Abasi ama esidọn̄ mme isụn̄utom ẹka nnennen ẹbịne mme owo man ẹketan̄a mme ntịn̄nnịm ikọ oro enye okoyomde mmọ ẹkop. Ke uwụtn̄kpọ, ke ini ntan̄mfep mme Jew ke Babylon, Abasi ama enyene ke nsụhọde n̄kaha prọfet ita oro ẹkenamde utom ke otu ikọt esie—Jeremiah ke Jerusalem, Ezekiel ke otu mbon ntan̄mfep, ye Daniel ke ibuot Obio Ukara Babylon.—Jeremiah 1:1, 2; Ezekiel 1:1; Daniel 2:48.
Ẹkesiwak ndibre idiọn̄ ke ndịbe man owo oro ẹsiakde ẹnọ ekeme ndikabade mmọ ke usụn̄ oro enyenede ufọn ọnọ enye. Ke edide isio, ẹkesiwak ndinọ mme ntịn̄nnịm ikọ Bible ke eferife man kpukpru owo ẹkop etop oro ẹnyụn̄ ẹfiọk mme n̄kpọ oro ẹkebuanade. Ediwak ini prọfet Jeremiah ama esitịn̄ ikọ an̄wan̄wa ke Jerusalem, okposụkedi enye ọkọfiọkde ete ke mme adaiso ye mme andidụn̄ ke obio oro ikamaha etop imọ.—Jeremiah 7:1, 2.
Mfịn, ẹda idiọn̄ nte ubak mbụkeset. Mmọ inyeneke ata ata ufọn inọ mbon oro ẹdude ke ndiọkeyo nnyịn emi. Mme utọ idiọn̄ oro ndomokiet inamke n̄kpọ iban̄a eyo nnyịn m̀mê ini iso nnyịn. Ke n̄wọrọnda usụn̄ oro edide isio, mme ntịn̄nnịm ikọ Bible ẹdi ubak ‘ikọ Abasi emi enyenede uwem, onyụn̄ anamde n̄kpọ.’ (Mme Hebrew 4:12) Mme ntịn̄nnịm ikọ Bible oro ẹma ẹkesosu ẹwụt usụn̄ oro Jehovah anamde n̄kpọ ye mme owo ẹnyụn̄ ẹyarade mme akpan ikpehe ẹban̄ade mme uduak ye edu esie. Ke adianade do, mme akpan ntịn̄nnịm ikọ Bible ẹyesu ke n̄kpet n̄kpet ini iso. Ke etịn̄de aban̄a se idude ke iso, apostle Peter ekewet ete: “Edi nnyịn itie ibet obufa enyọn̄ [Obio Ubọn̄ Messiah eke heaven] ye obufa isọn̄ [edinen n̄kaowo], nte un̄wọn̄ọ [Abasi] edide; ndien edi do ke edinen ido edidụn̄.”—2 Peter 3:13.
Ibio ibio edimen ntịn̄nnịm ikọ Bible emi ndomo ye mme idiọn̄ nsunsu ido ukpono ekeme ndinam afo esịm ubiere ebietde enye oro ẹtịn̄de ke n̄wed ẹkotde The Great Ideas: “Ke se iban̄ade ukeme oro owo emi ekemede ndikpa enyenede ndibem iso mfiọk n̄kpọ, etie nte mme prọfet Hebrew ẹkedi n̄wọrọnda. Ke mîbietke mbia idiọn̄ m̀mê mme okụt-n̄kukụt eke mme okpono ndem, . . . mmọ isidaha n̄kari m̀mê mme ndomo ndiyarade mme ndịben̄kpọ Abasi. . . . Ke ekese idaha, mme ntịn̄nnịm ikọ mmọ, ke mîbietke eke mme ebreidiọn̄, ẹtie nte ẹsidi in̄wan̄în̄wan̄. Ke nsụhọde n̄kaha, etie nte uduak esidi ndiyarade, idịghe ndidịp, uduak Abasi ke mme utọ n̄kpọ oro Enye ke Idemesie oyomde mme owo ẹbem iso ẹkụt uduak Abasi.”
Nte Afo Eyeberi Edem ke Ntịn̄nnịm Ikọ Bible?
Afo emekeme ndiberi edem ke ntịn̄nnịm ikọ Bible. Ke akpanikọ, afo emekeme ndikọn̄ uwem fo ke Jehovah ye ke edisu ntịn̄nnịm ikọ esie. Ntịn̄nnịm ikọ Bible idịghe anana-uwem ntịn̄nnịm ikọ oro ẹma ẹkesosu. Ediwak ntịn̄nnịm ikọ ẹkụtde ke N̄wed Abasi ke ẹsu idahaemi mîdịghe ẹmọn̄ ẹsu ke n̄kpet n̄kpet ini iso. Ke idade se iketịbede ke eset ibiere, nnyịn imekeme ndinyene ọyọhọ mbuọtidem nte ke mmọ n̄ko ẹyesu. Sia mme utọ ntịn̄nnịm ikọ oro ẹwụkde ntịn̄enyịn ke eyo nnyịn ẹnyụn̄ ẹkam ẹbuanade ini iso nnyịn, nnyịn iyanam ọfọn ndida mmọ ke akpan n̄kpọ.
Afo ke akpanikọ emekeme ndiberi edem ke ntịn̄nnịm ikọ Bible oro ẹkụtde ke Isaiah 2:2, 3: “Ama ekem ke utịt eyo, obot ufọk Jehovah oyowụhọ ke enyọn̄ ikpọ obot, onyụn̄ okon̄ akan n̄kpri obot . . . Ndien ediwak obio ẹyeka ẹkedọhọ, ẹte, Mbufo ẹdi, nnyịn idọk ke obot Jehovah, . . . ndien enye eyekpep nnyịn ido esiemmọ, nnyịn iyonyụn̄ isan̄a ke usụn̄ esie.” Mfịn, ediwak miliọn owo ke ẹnen̄ede ẹnyịme n̄kokon̄ utuakibuot Jehovah ke ẹnyụn̄ ẹkpep ndisan̄a ke usụn̄ esie. Nte afo ayada ifet ndikpep ekese mban̄a mme usụn̄ Abasi anam n̄kpọ onyụn̄ ọbọ nnennen ifiọk aban̄ade enye ye mme uduak esie man asan̄a ke usụn̄ esie?—John 17:3.
Ntịn̄nnịm ikọ Bible en̄wen ndisu oyom usọp usọp edinam oto nnyịn. Kaban̄a n̄kpet n̄kpet ini iso, andiwet psalm ama ọkwọ ke ntịn̄nnịm ikọ ete: “Ẹyekpok mme idiọk owo ẹfep . . . Osụk esisịt idiọk owo ididụhe.” (Psalm 37:9, 10) Afo ekere ke oyom nso man ẹbọhọ nsobo mme idiọkowo emi ekperede, esịnede mbon oro ẹsakde nsahi ẹban̄a mme ntịn̄nnịm ikọ Bible? Kpasụk psalm oro ọbọrọ ete: “Mmọ eke ẹbetde Jehovah ẹyeda isọn̄ ẹnyene.” (Psalm 37:9) Ndibet Jehovah ọwọrọ ndinyene ọyọhọ mbuọtidem ke mme un̄wọn̄ọ esie nnyụn̄ nnam uwem nnyịn ekekem ye mme edumbet esie.—Mme N̄ke 2:21, 22.
Uwem editie didie ke ini mbon oro ẹbetde Jehovah ẹdidade isọn̄ ẹnyene? Ini kiet efen, ntịn̄nnịm ikọ Bible ayarade nte ke ubọn̄ ubọn̄ ini iso ke ana ebet okopitem ubonowo. Prọfet Isaiah ekewet ete: “Ndien enyịn ẹyen̄wan̄a mme nnan, utọn̄ ẹyenyụn̄ ẹsịrede mbon inan. Ndien mbụn̄ọ ẹyenek nte edop, edeme imụm oyonyụn̄ ọkwọ: koro mmọn̄ asiahade ke wilderness, idịm n̄ko ke desert.” (Isaiah 35:5, 6) Apostle John ekewet mme ọnọ-ndọn̄esịt ikọ ẹmi: “Enye [Jehovah] ọyọkwọhọde kpukpru mmọn̄eyet ke enyịn mmọ efep. N̄kpa idinyụn̄ idụhe aba; eseme ye ntuan̄a ye ubiak idinyụn̄ idụhe aba; koro ebe-iso n̄kpọ ẹma ẹbe ẹfep. Anditie ke ebekpo onyụn̄ ọdọhọ ete, . . . Wet: koro mme ikọ ẹmi ẹdi akpanikọ ye se owo ekpenịmde.”—Ediyarade 21:4, 5.
Mme Ntiense Jehovah ẹfiọk ẹte ke Bible edi n̄wed ntịn̄nnịm ikọ oro ẹkemede ndiberi edem. Ndien mmọ ẹnyịme ọyọhọ ọyọhọ ye item apostle Peter: “Ẹma ẹdọdiọn̄ ẹsọn̄ọ ikọ mme prophet ẹkan ẹnọ nnyịn; ndien mbufo ẹyetịm ẹnam, edieke mbufo ẹdibiọn̄de utọn̄ ke ikọ oro, nte owo esese utuenikan̄ eke ayamade ke n̄kịm-n̄kịm ebiet, tutu eyo esiere, utịn onyụn̄ asiaha ke esịt mbufo.” (2 Peter 1:19) Idotenyịn ofụri esịt nnyịn edi nte ke nyayama idotenyịn oro ntịn̄nnịm ikọ Bible akamade ọnọ ini iso eyesịn udọn̄ ọnọ fi!
[Ekebe/Mme Ndise ke page 6]
UFỌK IDIỌN̄ DELPHI ọkọwọrọ etop akan ke Greece eset.
Oku an̄wan ekesitie ke ifịm ukot ita ebre idiọn̄ esie
[Mme ndise]
Uye oro anamde idem adaha owo ama esinam idem etie oku an̄wan oro urua urua
Ẹkenịm ke akpanikọ ẹte ke uyom oro enye ekesinamde ẹma ẹsịne ediyarade ẹtode abasi oro ekerede Apollo
[Mme Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Ifịm ukot ita: Oto n̄wed oro Dictionary of Greek and Roman Antiquities; Apollo: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck
[Ndise ke page 7]
Editịn̄ ini iso oro ẹkesitịn̄de ke ufọk idiọn̄ Delphi ikedịghe se ẹkekemede ndiberi edem ndomo esisịt
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Delphi, Greece
[Mme Ndise ke page 8]
Afo emekeme ndinyene ọyọhọ mbuọtidem ke ntịn̄nnịm ikọ Bible aban̄ade obufa ererimbot