Didie ke Udọn̄ Kaban̄a Anyan Uwem Ekeme Ndikụt Unen?

NDUSỤK owo ẹdara idotenyịn oro nte ke obufa tọsịn isua ayada n̄kọri ke mme ukeme owo ndinam ẹdu anyan uwem edi. Dr. Ronald Klatz edi kiet ke otu mmọ. Enye edi adaibuot ke Ufọkn̄wed America Kaban̄a Ibọkusọbọ Utre Usọn̄, n̄ka mbiaibọk ye ntaifiọk ẹsịnde idem ke ndinam uwem owo ebịghi. Enye ye mme nsan̄a esie ẹdiomi ndidu uwem ke ata anyan ini. “Ami ndori enyịn ndidu uwem isua 130, ke nsụhọde n̄kaha,” ntem ke Dr. Klatz ọdọhọ. “Nnyịn inịm ke akpanikọ ite ke usọn̄ idịghe se owo mîkemeke ndifep. Ifiọk ubotn̄kpọ odu idahaemi emi ekemede ndisụhọde, nditre, ndien iso-ọfọn ke n̄wọrọnda usụn̄ ndikam ndiọn̄ idiọk idaha ikpọkidem ye udọn̄ọ ẹmi ẹkotde idahaemi oto-obot usọn̄.” Dr. Klatz ke idemesie esimen n̄kpasịp ibọk 60 ke usen ke udọn̄ ndidu anyan uwem.

Usọbọ Hormone ye Nsenubon —Mme Ntak Kaban̄a Idotenyịn?

Usọbọ hormone edi ikpehe kiet emi ọnọde idotenyịn. Etie nte ndụn̄ọde ẹdade hormone ẹdiọn̄ọde nte DHEA ẹnam osụhọde idaha usọn̄ ke mme unam ẹmi ẹnịmde ke ubet ubuak mmọn̄ibọk.

Kaban̄a hormone ẹkotde kinetin, ẹdade ẹto eto, n̄wedmbụk n̄kpọntịbe Sweden oro Aftonbladet ama okot oto Dr. Suresh Rattan, prọfesọ ke Ufọkn̄wed Ntaifiọk Aarhus, Denmark, nte ọdọhọde ete: “Mme ndomonse ke ubet ubuak mmọn̄ibọk nnyịn ẹwụt ke mme nsen ikpọkidem ẹmi ẹdade kinetin ẹnam isikpụhọkede ke ata ata usụn̄ oro usọn̄ esidade itie. Mmọ ẹsidi nsek ke ofụri uwem mmọ.” Ẹdọhọ ke n̄kpri unam oro ẹnọde hormone emi ẹsidu uwem ẹbịghi ọtọn̄ọde ke mbahade 30 esịm 45 eke ikie ẹkan nte ẹsikam ẹdude.

Ẹdọhọ ke edinọ mme usịne melatonin adian mbahade 25 eke ikie ke ini uwem mmọ. Akan oro, mme usịne oro ẹma ẹsehe ẹkan, ẹkop nsọn̄idem ẹkan, ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹnyene odudu.

Mme andida nnọ hormone oro anamde owo ọkọri (hGH) ẹdọhọ ke enye etịp esịn ke ndinam ikpọkidem esem, obụk ọkọri, udọn̄ idan̄ ọkọri, ẹnen̄ede ẹkop inemesịt, ẹfere ibuot, ye owo ndinyene mme idaha ini uyen.

Ediwak owo n̄ko ẹdori enyịn ke mme nsenubon. Ntaifiọk ẹdọhọ ẹte ke ebede ke ndiwọn̄ọde mme nsenubon, mmimọ imekeme ndikara ini uwem utụn̄ ẹkotde roundworm. Ke akpanikọ, mmọ ẹma ẹkụt unen ke ndinam ndusụk mmọ ẹdu uwem ẹbịghi utịm ikotiokiet ẹkan ata ata ini uwem mmọ. Emi ọmọnọ idotenyịn ndiyom ye ndida usọ nnam mme ukem nsenubon oro ke mme owo. Magazine Time ama okot oto Dr. Siegfried Hekimi eke Ufọkn̄wed Ntaifiọk McGill, Montreal, nte ọdọhọde ete: “Edieke nnyịn ikụtde kpukpru nsenubon oro ẹbierede ini uwem owo, iso-ọfọn nnyịn imekeme ndisụhọde mmọ ata esisịt, ke ntre nnyịn imekeme ndinam uwem ebịghi.”

Mme ekpepn̄kpọ mban̄a mme odu uwem n̄kpọ ẹmefiọk ke anyan ini nte ke utịt utịt ikpehe chromosome, ẹkotde telomere, esimụhọ ke ini kiet kiet oro nsen idem osiode en̄wen edi. Ke ini telomere atabade n̄kpọ nte mbahade 20 eke ikie ke uniọn̄ esie, ukeme nsen idem emi ndisio en̄wen ndi esitre ndien enye akpa. Akpan mmọn̄ibọk kiet ẹkotde telomerase ekeme ndinam telomere afiak ekenyene ọyọhọ udomo esie, ke ntem anamde nsen idem aka iso ndibahade. Ẹsifefịk mmọn̄ibọk emi ẹnịm ke ata ediwak nsen idem ndien enye isinamke utom, edi ẹma ẹkụt unen ndisịn telomerase emi anamde utom ke ndusụk nsen idem, anamde mmọ ẹkọri ẹnyụn̄ ẹbahade ẹwak ẹkan ata ata ibat oro ẹkpebaharede.

Nte mme anam-ndụn̄ọde ẹdọhọde, emi edemede akama-nduaidem idotenyịn ke ndin̄wana ye mme udọn̄ọ oro ẹsan̄ade ye usọn̄. Nso kaban̄a edida mme akpan nsen idem oro ẹma ẹkeda okopodudu telomerase ẹnam “okûkeme ndikpa” n̄kpụhọ ye mme nsen idem (mme nsen idem oro ẹsinamde ndia idem ẹfiak ẹkọri)? Dr. William A. Haseltine ọdọhọ ete: “Emi edi ata in̄wan̄în̄wan̄ ekikere aban̄ade owo nditre ndikpa oro ẹdisiode idi sụn̄sụn̄ ke isua 50 efen.”—The New York Times.

Nte Nanotechnology ye Edisịn Akpan̄kpa Oro Ọkọdọn̄ọde ke Ice Ẹdi Usọbọ?

Nanotechnology, ifiọk ntaifiọk aban̄ade udiọn̄ ukwakutom ke idaha edide mbahade mita kiet ke itie biliọn, ọnọ idotenyịn n̄ko. Mme andisio mbufa ekikere ndi ke afan̄ oro ẹdọhọ ẹte ke ini iso, ẹyekeme ndibot ata n̄kpri nsen ẹmi kọmputa ẹsede ẹban̄a, ẹmi ẹnen̄erede ẹkpri ẹkan mme nsen idem, ndinam utom ke idaha ata n̄kpri nsen man ẹdiọn̄ ẹnyụn̄ ẹfiak ẹnam mme nsen idem, ndia, ye ndido oro ẹsọn̄de ẹfiak ẹsehe. Ke mboho ndikpan usọn̄, anam-ndụn̄ọde kiet ama ọnọ ekikere ete ke mbiausọbọ ọyọhọ isua ikie 21 ẹkeme ndida nanotechnology nnam n̄kpọ man ẹnam owo edi se mîkemeke ndikpa ke ikpọkidem.

Edisịn akpan̄kpa oro ọkọdọn̄ọde ke ice edi edinam edisịn mme okpo ke ice ye idotenyịn nte ke ifiọk ntaifiọk eyekeme ndifiak nsịn uwem ke mme nsen idem, ke ntem ẹnamde mmọ ẹfiak ẹdidu uwem. Ẹkeme ndisịn ofụri idem m̀mê mfre kpọt ke ice. Eren kiet ama akam anam ẹsịn ọfọn̄ bed ke ice. Ntak ẹkesịnde ọfọn̄ bed? Oro ekenyene ufan oro osopde ndien ndusụk nsen ikpọkidem ye idet ifan̄ ẹma ẹdu ke ọfọn̄ bed oro. Enye okoyom ẹdọn̄ mmọ ke ice man ọkpọnọ ufan esie ifet edifiak ndidu uwem edieke ifiọk ntaifiọk edisịmde idaha edifiak nnam mme owo nto ibat ibat nsen m̀mê idem nsen kiet.

M̀mọ̀n̄ ke Nnyịn Ikpọkọn̄ Mbuọtidem Nnyịn?

Owo enyene ndammana udọn̄ ndidu uwem, idịghe ndikpa. Ke ntre, ẹsisọsọp ẹdara n̄kọri ifiọk ntaifiọk ke afan̄ emi, enye esinyụn̄ awak ndisan̄a ye ikpọ idotenyịn. Edi kan̄a ke emi uyarade ndomokiet idụhe nte ke DHEA, kinetin, melatonin, hGH, m̀mê n̄kpọ efen ekededi ekeme ndinen̄ede n̄kpan owo ndisọp nsọn̄. Mbon eyịghe ẹkop ndịk nte ke ndiwọn̄ọde telomerase ke mme nsen idem edikam osion̄o mme nsen idem ẹkemede ndinam ẹdọn̄ọ kansa ndi. Ndien edida nanotechnology ye edisịn akpan̄kpa oro ọkọdọn̄ọde ke ice osụk edi mfụmmfụm ekikere ntaifiọk utu ke ata idem n̄kpọ.

Ifiọk ntaifiọk emetịp esịn, ndien ekeme ndisụk n̄ka iso ntịp nsịn, ke ndusụk owo ndidu uwem enen̄ede ebịghi nnyụn̄ nnen̄ede n̄kop nsọn̄idem, edi tutu amama enye idinọhọ owo ekededi nsinsi uwem. Ntak mîdinọhọ? Ke nditịn̄ ibio ibio, koro akpan ntak usọn̄ ye n̄kpa aka anyan akan idaha ifiọk ntaifiọk eke owo.

Akpan Ntak Usọn̄ ye N̄kpa

Ata ediwak ntaifiọk ẹnyịme ẹte ke etie nte n̄kpọ eke ẹtịmde-tịm usọn̄ ye n̄kpa ẹsịn ke nsenubon nnyịn. Mbụme edi: Ini ewe, didie, ndien ntak emi mmọ, yak idọhọ ntre, ẹkedụkde nsenubon nnyịn?

Bible ọnọ nnyịn mmemmem ibọrọ—idem okposụkedi enye mîdaha mme ikọ nsenubon ye DNA itịn̄ mmọ. Rome 5:12 okot ete: “Mmọdo, nte idiọk-n̄kpọ okotode owo kiet odụk ke ererimbot, n̄kpa onyụn̄ otode ke idiọk-n̄kpọ oro odụk; n̄kpa onyụn̄ ebe esịm kpukpru owo, koro kpukpru owo ẹma ẹnam idiọk-n̄kpọ.”

Akpa owo oro, Adam, ama enyene idotenyịn edidu uwem ke nsinsi. Ẹkenam idem esie ye mme ukeme oro okoyomde man odu onyụn̄ adara uwem ke nsinsi. Nte ededi, nsinsi uwem ọkọkọn̄ọ ke idaha. Adam ekenyene ndibere ye, nnyụn̄ n̄kop uyo nnọ, Ntọn̄ọ uwem, Andibot enye, man aka iso enyene uwem esie ke nsinsi.—Genesis 1:31; 2:15-17.

Adam ekemek ndisọn̄ ibuot ye Andibot. Ke nditịm ntịn̄, Adam ọkọdọhọ ke etịm ọfọn ye owo ndida ke idem n̄kpọn̄ Abasi n̄kara idemesie. Ntem enye ama anam idiọkn̄kpọ. Ọtọn̄ọde ke ini oro aka iso, eketie nte n̄kpọ eke ẹkekpụhọrede nsenubon esie. Utu ke ndinọ nditọ esie nsinsi uwem nte n̄kpọ akpa, Adam ọkọnọ idiọkn̄kpọ ye n̄kpa.—Genesis 3:6, 19; Rome 6:23.

Ata Idotenyịn

Nte ededi, idaha oro ikenyeneke ndidi ke nsinsi. Rome 8:20 ọdọhọ ete: “Ẹkenam ofụri ekondo osụk idem ọnọ ikpîkpu n̄kpọ, itoho ke edinyịme esịt, edi oto ke Enye emi akanamde enye osụk ntre, ye idotenyịn.” Andibot owo, Jehovah Abasi, akanam mme owo ẹsụk idem ẹnọ n̄kpa koro mmọ ẹkeduede enye, edi ke ini akanamde emi enye ama ọnọ isọn̄ n̄ko kaban̄a idotenyịn.

Ẹma ẹdiọn̄ọ isọn̄ emi in̄wan̄în̄wan̄ ke ini Jesus Christ ekedide isọn̄. John 3:16 ọdọhọ ete: “Koro Abasi akamama ererimbot ntem, tutu Enye osio ikpọn̄-ikpọn̄ Eyen emi Enye obonde ọnọ, man owo ekededi eke ọbuọtde idem ye Enye okûtak, edi enyene nsinsi uwem.” Nte ededi, didie ke edibuọt idem ye Jesus Christ ekeme ndinyan̄a nnyịn nsio ke n̄kpa?

Edieke edide idiọkn̄kpọ edi ntak n̄kpa, ẹnyene ndisio idiọkn̄kpọ mfep mbemiso ẹkemede nditre n̄kpa. Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ utom ukwọrọikọ Jesus nte Christ, John Andinịm Owo Baptism ọkọdọhọ ete: “Sese, Eyen-erọn̄ Abasi emi emende mme idiọk-n̄kpọ ererimbot efep.” (John 1:29) Jesus Christ ikenyeneke idiọkn̄kpọ ndomokiet. Ntem, owo ikanamke enye osụk idem ọnọ n̄kpa, emi edide ufen idiọkn̄kpọ. Nte ededi, enye ama enyịme mbon en̄wen ẹwot imọ. Ntak-a? Koro ke ndinam ntre, enye ekekpe ekọmurua mme idiọkn̄kpọ nnyịn.—Matthew 20:28; 1 Peter 3:18.

Ye ekọmurua oro ẹkekpede do, ẹma ẹbererede ifet edidu uwem ye unana edikpa tutu amama ẹnọ kpukpru mbon oro ẹbuọtde idem ye Jesus. Ifiọk ntaifiọk ekeme nditịp n̄kpọ nsịn ke ndinam uwem nnyịn ebịghi ke esisịt ini, edi ndibuọt idem ye Jesus edi ata usụn̄ adade esịm nsinsi uwem. Jesus ama enyene orụk uwem oro ke heaven, ndien mme anam-akpanikọ apostle esie ye ndusụk owo en̄wen ẹyenyene n̄ko. Edi, ye ata ediwak nnyịn eken oro ibuọtde idem ye Jesus, nsinsi uwem edidi ke isọn̄, ke ini Jehovah Abasi afiakde owụk Paradise isọn̄.—Isaiah 25:8; 1 Corinth 15:48, 49; 2 Corinth 5:1.

Nsinsi Uwem ke Paradise Isọn̄

Eren kiet okobụp ete: “Owo ifan̄ ẹdikụt ke uwem enen̄ede odot ndidu ke ndondo oro mmọ mînyeneke ndikpa?” Ndi uwem unana n̄kpa eyefek owo? Bible ọn̄wọn̄ọ ọnọ nnyịn ete ke idifekke. “Enye ama anam kpukpru n̄kpọ ẹye ke ini mmọ: ama onyụn̄ esịn mmọ [nsinsi ini, NW] ke esịt, koro edieke asian mîdụhe, owo ikemeke ndikụt n̄kpọ emi Abasi anamde, ọtọn̄ọde ke ibuot tutu esịm utịt.” (Ecclesiastes 3:11) Edibotn̄kpọ Jehovah Abasi edi barasuene onyụn̄ awak n̄kukọhọ, anam enye ayaka iso ndidemede nnyịn udọn̄, ndiduai nnyịn idem, nnyụn̄ nnam nnyịn ikop inemesịt adan̄a nte nnyịn idude uwem—idem ke nsinsi.

Eren kiet emi ekekpepde n̄kpọ aban̄a inuen kiet emi ẹkotde Jay Siberia okokot enye “n̄wọrọnda, inem inem ufan” onyụn̄ ọdọhọ ete ke ndise inuen oro ekedi kiet ke otu ifiọk n̄kpọntịbe ẹmi ẹtịmde ẹnem ẹkan ke uwem imọ. Adan̄a nte enye ekekpepde n̄kpọ aban̄a inuen oro, ntre ke enye okokụt nte edemerede udọn̄. Enye ọkọdọhọ ete ke idem ke isua 18 ẹma ẹkebe, ukpep imọ ikekpetke-kpet ndikụre. Edieke uduot inuen kiet ekemede ndidemede owo udọn̄, nduai owo idem, nnyụn̄ nnam ọfiọkn̄kpọ owo okop inemesịt ke isua 18 emi anamde ntotụn̄ọ ukpepn̄kpọ, kam kere ban̄a idotenyịn emi odude ndinyene idatesịt ye uyụhọ ke ndikpep n̄kpọ mban̄a ofụri edibotn̄kpọ isọn̄.

Kere ban̄a kpukpru inem inem ikpehe ifiọk ntaifiọk oro ẹdidude ẹnọ owo emi ini esie mînyeneke adan̄a. Kere ban̄a kpukpru ndyọ ndyọ itie ẹdidude ndidụn̄ọde ye kpukpru owo ẹnemde itie ẹdidude do ndisobo. Domo ndikere mban̄a mme anana-utịt ukeme ndikere, ndisio, nnyụn̄ mbot mme n̄kpọ. Mme ifet ndifori nnyụn̄ nda mme ukeme ubotn̄kpọ nnyịn nnam n̄kpọ idinyeneke adan̄a. Ke ini nnyịn ikerede iban̄a akpakịp edibotn̄kpọ, ana in̄wan̄în̄wan̄ nte ke nsinsi ini edi n̄kukụre usụn̄ ndiyụhọ mme n̄kpọ oro ẹkemede ndinam ke uwem.

Bible owụt ete ke ẹyenọ mbon oro ẹkpan̄ade nsinsi uwem n̄ko ebe ke ediset ke n̄kpa. (John 5:28, 29) Ediwak ndịben̄kpọ eke mbụkeset ẹyen̄wan̄a nnyịn ke ini mbon oro ẹkekụtde mmọ ẹdikemede ndinọ ọyọhọ ntọt nnyụn̄ mbọrọ mme mbụme nnyịn. Kere ban̄a ofụri ifiọk oro idinyenede iban̄a nsio nsio ikpehe ini ke mbụk oro mbon oro ẹdinamde ẹset ẹdinọde.—Utom 24:15.

Ke ini ekerede aban̄a ini oro, afo emekeme ndifiọk nte ke Job oro ẹdinamde eset ekeme ndiyom ndikpụhọde ikọ oro odude ke Job 14:1. Utu ke oro, iso-ọfọn enye edidọhọ: ‘Owo eke n̄wan amande odu idahaemi ke nsinsi, onyụn̄ oyụhọ inem uwem.’

Ye mbon oro ẹberide edem ke Jehovah ẹnyụn̄ ẹbuọtde idem ye Jesus, ndidu anyan uwem ke ini oro mînyeneke adan̄a idịghe abian̄a abian̄a ndap. Enye ọyọsọp ndidi ata idem n̄kpọ. Usọn̄ ye n̄kpa ẹyetre. Emi odu ke n̄kemuyo ye Psalm 68:20, emi ọdọhọde ete: “Ubọhọ n̄kpa enyene Jehovah Ọbọn̄.”—Ediyarade 21:3, 4.

[Mme ndise ke page 4, 5]

N̄kọri ifiọk ntaifiọk amanam ẹnyene idotenyịn ndidu uwem etịm ebịghi akan

[Ndise ke page 7]

Nsinsi ini edi n̄kukụre ini ndiyụhọ mme ifet oro uwem ekemede ndinọ