Ediyarade—n̄kpọ Ndikop Ndịk M̀mê Ndidori Enyịn Mban̄a?
“Mfịn Ediyarade idịghe ikpîkpu uwụtn̄kpọ eke Bible edi amakabade edi ata ata n̄kpọ oro ekemede nditịbe.”—Javier Pérez de Cuéllar, akani akwa adaibuot Edidiana Mme Idụt.
ỌWỌRỌISO owo ke ererimbot ndida ikọ oro “ediyarade” ntịn̄ ikọ ke usụn̄ oro owụt usụn̄ emi ikọ oro an̄wan̄ade ata ediwak owo ye nte mmọ ẹsikụtde nte ẹdade enye ke mme ndise senima ye mme ibuotikọ n̄wed, mme ibuotikọ magazine, ye mme n̄wedmbụk n̄kpọntịbe. Enye anam owo ada enyịn ikike okụt nsobo ofụri ekondo. Edi nso ke ikọ oro “ediyarade” enen̄ede ọwọrọ? Ndien ke akam edide akpan n̄kpọ akan, nso idi etop oro esịnede ke n̄wed Bible oro ẹkotde Ediyarade?
Ikọ oro “ediyarade” oto ikọ Greek oro ọwọrọde “edikụbọde,” m̀mê “edifụhọde.” Nso ke ẹkefụhọde, m̀mê ẹkeyarade, ke Ediyarade eke Bible? Nte enye ekedi etop nsobo kpọt, emi owụtde nsobo emi mme andibọhọ mîdụhe? Ke ẹbụpde m̀mê enye ekere nso aban̄a Ediyarade, ewetmbụk oro Jean Delumeau, andibuana ke Institut de France, ọkọdọhọ ete: “Enye edi n̄wed ọnọde ndọn̄esịt ye idotenyịn. Mme owo ẹda se isịnede ke enye ẹnam drama ebe ke ndiwụk ntịn̄enyịn ke mme ikpehe esie oro ẹban̄ade nsobo.”
Akpa Ufọkabasi ye Ediyarade
Didie ke mme akpa “Christian” ẹkese Ediyarade ye idotenyịn emi enye ọnọde aban̄a Tọsịn Isua Ukara emi Christ edikarade isọn̄? Kpa ewetmbụk oro ọkọdọhọ ete: “Etie mi nte ke mme Christian eke akpa isua ikie ifan̄, ke ofụri ofụri, ẹma ẹnyịme ukpepn̄kpọ aban̄ade tọsịn isua. . . . Mmọ oro ẹdude ke otu mme Christian eke akpa isua ikie ẹmi ẹkenịmde Tọsịn Isua Ukara ke akpanikọ akpan akpan ẹkedi Papias, bishop eke Hierapolis ke Asia Minor, . . . Edisana Justin, akamanade ke Palestine, emi akakpade n̄kpa usụn̄ Abasi ke Rome ke n̄kpọ nte 165, Edisana Irenæus, bishop eke Lyons, emi akakpade ke 202, Tertullian, emi akakpade ke 222, ye . . . akwa ewetn̄wed oro Lactantius.”
Kaban̄a Papias, emi ẹdọhọde ẹte ke akakpa n̄kpa usụn̄ Abasi ke Pergamum ke 161 m̀mê 165 E.N., The Catholic Encyclopedia ọdọhọ ete: “Bishop Papias eke Hierapolis, mbet St. John, ama ọwọrọ edi nte andida nnọ tọsịn isua ukara. Enye ọkọdọhọ ete ke ikọbọ ukpepn̄kpọ imọ ito mme andikodu ke ukem ini ye mme Apostle, ndien Irenæus obụk nte ke ‘Nyobiowo’ eken ẹmi ẹkekụtde ẹnyụn̄ ẹkopde mbet oro John, ẹkebọ ukpep edinịm ukara tọsịn isua ke akpanikọ ẹto enye nte ubak ukpepn̄kpọ Ọbọn̄. Nte Eusebius ọdọhọde . . . Papias ke n̄wed esie ama ọsọn̄ọ ọdọhọ ete ke se iditienede edinam mme akpan̄kpa ẹset edidi ubọn̄ ubọn̄ tọsịn isua ukara obio ubọn̄ Christ eke isọn̄ emi ẹkụtde ke enyịn.”
Nso ke emi asian nnyịn aban̄a odudu oro n̄wed Ediyarade ekenyenede ke idem mme akpa andinịm ke akpanikọ? Nte enye ekesịn mmọ ndịk ke idem m̀mê ọkọnọ idotenyịn? Nte enemde, mme ewetmbụk ẹkot mme akpa Christian chiliast (mbon ọ-tọsịn isua), ẹdade ẹto mme ikọ Greek oro khiʹli·a eʹte (tọsịn isua). Ih, ẹkediọn̄ọ ediwak mmọ nte mme andinịm Tọsịn Isua Ukara Christ ke akpanikọ, emi edidade mme idaha paradise edi ke isọn̄. N̄kukụre itie ke Bible emi ẹtịn̄de n̄kpọ san̄asan̄a ẹban̄a idotenyịn tọsịn isua ukara edi Ediyarade. (Edi 20:1-7) Ntre, utu ke ndisịn mme andinịm ke akpanikọ ndịk ke idem, Ediyarade ọkọnọ mmọ utịbe utịbe idotenyịn. Ke n̄wed esie oro The Early Church and the World, Cecil Cadoux edide akwa andikpep mbụk ufọkabasi ke Oxford ewet ete: “Ekese owo ke Ufọkabasi ẹma ẹnịm mme ekikere tọsịn isua ukara ke akpanikọ ke anyan ini, emi ndusụk ke otu mme ewetn̄wed oro ẹnen̄erede ẹkpono ẹkekpepde, okposụkedi ẹkesịnde ke akpatre.”
Ntak Ẹkesịnde Idotenyịn Ediyarade
Sia edide ata ata mbụk akpanikọ oro owo mîkemeke ndifan̄a nte ke ediwak, ke mîdịghe n̄wakn̄kan ibat, mme akpa Christian ẹma ẹdori enyịn ke Tọsịn Isua Ukara emi Christ edikarade paradise isọn̄, ẹkesan̄a didie ndien ‘ẹsịn’ mme utọ “ekikere tọsịn isua ukara” oro “ke akpatre”? Ndusụk nnennen nsụkuyo ẹma ẹdu koro, nte eyen ukpepn̄kpọ oro Robert Mounce okosiode owụt, “ke ndiọkiso, ediwak mme andinịm tọsịn isua ukara ke akpanikọ ẹma ẹsio uwak ekikere ẹdi ẹnyụn̄ ẹda ebeubọk ekikere obụkidem ye ifiọk ibuot ẹnam ikpehe ini tọsịn isua an̄wan̄a.” Edi ẹkpekenen̄ede ekikere mme anam n̄kpọ mbe ubọk ẹmi ye unana edisịn ata idotenyịn Tọsịn Isua.
Mme usụn̄ oro mbon ẹmi ẹkesuade ukpepn̄kpọ aban̄ade tọsịn isua ẹkedade ndibiọn̄ọ enye ama enen̄ede akpa owo idem. Dictionnaire de Théologie Catholique etịn̄ aban̄a ọkwọrọ ederi owo Rome oro Caius (utịt utịt udiana isua ikie, ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie ita) nte ke “enye ye unana eyịghe ikenyịmeke ke Ediyarade ye Gospel St. John ẹdi akpanikọ man akan ukpepn̄kpọ aban̄ade tọsịn isua.” Dictionnaire emi aka iso etịn̄ ete ke Dionysius, bishop obio Alexandria eke ọyọhọ isua ikie ita, ama ewet n̄wedmbụk ọbiọn̄ọ ukpepn̄kpọ aban̄ade tọsịn isua “man otodo ọbiọn̄ọ mbon oro ẹkesọn̄ọde ẹyịre ke ekikere emi nditre ndikọn̄ ukpepn̄kpọ mmọ ke Apocalypse Saint John, [enye] ikemen̄eke ndikan̄ edidi akpanikọ esie.” Utọ ibak ibak ubiọn̄ọ oro ẹkebiọn̄ọde idotenyịn edidiọn̄ eke tọsịn isua ukara ke isọn̄ owụt n̄kari n̄kari odudu oro akanamde utom ke esịt mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ke ini oro.
Ke n̄wed esie oro The Pursuit of the Millennium, Prọfesọ Norman Cohn ewet ete: “Edi ke ọyọhọ isua ikie ita ke ẹkedomo ke akpa ini ndinam ẹkûnịm ukpepn̄kpọ aban̄ade tọsịn isua ke akpanikọ, ke ini Origen, eyedi ọwọrọde etop akan ke otu mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono eke Ufọkabasi eset, ọkọtọn̄ọde nditịn̄ mban̄a Obio Ubọn̄ nte n̄kpọntịbe emi mîdidaha itie ke ata ata usụn̄ edi odude kpọt ke ukpọn̄ mme andinịm ke akpanikọ.” Ke ọbuọtde idem ke ukpepn̄kpọ akwaifiọk Greece utu ke Bible, Origen ama asiak mmọn̄ ke utịbe utịbe idotenyịn aban̄ade mme edidiọn̄ eke isọn̄ ke idak Obio Ubọn̄ Messiah anam akabade edi “n̄kpọntịbe . . . ke ukpọn̄ mme andinịm ke akpanikọ” oro mîn̄wan̄ake owo. Ewetn̄wed owo Catholic oro Léon Gry ekewet ete: “N̄wọrọnda odudu ukpepn̄kpọ akwaifiọk Greece . . . ama abiat mme ekikere Tọsịn Isua Ukara sụn̄sụn̄.”
“Ufọkabasi Ataba Etop Idotenyịn Esie”
Eyịghe idụhe nte ke Augustine ekedi Ewetn̄wed Ido Ukpono emi ekesịnde ukeme akan ndibuak ukpepn̄kpọ akwaifiọk Greece ye se ikedide sụk mbiet Ido Ukpono Christ ke eyo esie. Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ enye ekedi ifịk ifịk andida nnọ ukpepn̄kpọ aban̄ade tọsịn isua, edi ke akpatre enye ama esịn ekikere ekededi emi aban̄ade Tọsịn Isua Ukara eke ini iso emi Christ edikarade isọn̄. Enye ama okpụhọde se Ediyarade ibuot 20 ọwọrọde anam edi ndamban̄a n̄kpọ.
The Catholic Encyclopedia ọdọhọ ete: “Augustine ke akpatre ama [esịm] ubiere nte ke ukara tọsịn isua ididụhe. . . . Enye etịn̄ ọnọ nnyịn nte ke akpa ediset, oro ibuot n̄wed emi enemede, aban̄a edifiak mmana ke n̄kan̄ eke spirit ke baptism; sabbath eke tọsịn isua ke tọsịn isua itiokiet eke mbụk ebede, edi ofụri nsinsi uwem.” The New Encyclopædia Britannica ọdọhọ ete: “Ukpepn̄kpọ Augustine eke ukara tọsịn isua ke ndamban̄a usụn̄ ama akabade edi akpan ukpepn̄kpọ eke ufọkederi . . . Mme oyom uforo mbon Protestant eke ufọkederi Lutheran, mme anditiene Calvin, ye mme ukpepn̄kpọ Anglican . . . ẹma ẹkaiso ẹsọn̄ọ ẹwụhọ ke mme ekikere eke Augustine.” Ntem, ẹma ẹnam mme andibuana ke mme ufọkabasi Christendom ẹtaba idotenyịn tọsịn isua ukara.
Akan oro, nte ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono owo Switzerland oro Frédéric de Rougemont ọdọhọde, “ke ndisịn ndinyịme se enye ke akpa ekenịmde ke akpanikọ aban̄a tọsịn isua ukara, [Augustine] ama anam Ufọkabasi ata akamba nnama. Ye akwa odudu oro enyịn̄ esie enyenede, enye ama enyịme ndudue oro akanamde [Ufọkabasi] ataba eti idaha esie ke isọn̄.” Ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono owo Germany oro Adolf Harnack ama enyịme nte ke edisịn ndinịm Tọsịn Isua Ukara ke akpanikọ ama anam mme usụhọde owo ẹtaba “ido ukpono oro akan̄wan̄ade mmọ,” adade “ido ukpono oro mîn̄wan̄ake mmọ” okpụhọ ke itie “akani ido ukpono ye akani idotenyịn.” Mme ufọkabasi oro ẹnade ukpọk mfịn ke ediwak idụt ẹdi in̄wan̄în̄wan̄ uyarade nte ke mme owo ẹyom ido ukpono ye idotenyịn oro ẹkemede ndin̄wan̄a mmọ.
Ke n̄wed esie oro Highlights of the Book of Revelation, eyen ukpepn̄kpọ Bible oro George Beasley-Murray ekewet ete: “Akpan akpan otode ntak akwa odudu Augustine ke n̄kan̄ kiet ye mme isio n̄ka ndinyịme ukpepn̄kpọ aban̄ade tọsịn isua ke n̄kan̄ eken, mbon Catholic ye mbon Protestant ẹmediana kiet ke ndisịn enye. Ke ini ẹbụpde m̀mê nso isio idotenyịn ke mmọ ẹnọ owo ke ererimbot emi ibọrọ oro mme akama itie ẹsinọde edi: Ndomokiet idụhe. Ẹyesobo ererimbot ke edidi Christ man ufan̄ odu ọnọ nsinsi heaven ye hell emi ẹdifrede ofụri se iketịbede ke mbụk. . . . Ufọkabasi ataba etop idotenyịn esie.”
Utịbe Utịbe Idotenyịn Ediyarade Osụk Ododu!
Ke n̄kan̄ mmọ, Mme Ntiense Jehovah ẹnịm ẹte ke mme utịbe utịbe un̄wọn̄ọ oro ẹnyenede ebuana ye Tọsịn Isua ẹyesu. Ke ini ẹkenamde ndụn̄ọde ye enye ke ndutịm ekebe ndise eke France ke ibuotikọ oro “Isua 2000: Ndịk Ediyarade,” ewetmbụk owo France oro Jean Delumeau ọkọdọhọ ete: “Mme Ntiense Jehovah ẹtiene ukpepn̄kpọ aban̄ade tọsịn isua ketket, koro mmọ ẹdọhọ ẹte ke ibịghike . . . nnyịn iyodụk—ẹnyịme nte ke edibe ke nsobo—ikpehe ini isua 1,000 eke inemesịt.”
Emi edi kpa se apostle John okokụtde ke n̄kukụt onyụn̄ etịn̄de ke n̄wed esie oro Ediyarade. Enye ekewet ete: “N̄kụt obufa enyọn̄ ye obufa isọn̄ . . . Ndien n̄kop ọkpọsọn̄ uyo nte otode ke ebekpo ọwọrọ ete, Sese, ebiet idụn̄ Abasi omodu ye owo. Enye oyonyụn̄ odụn̄ ye mmọ; ndien mmọ ẹyedi ikọt Esie, Abasi ke Idem Esie oyonyụn̄ odu ye mmọ, onyụn̄ edi Abasi mmọ. Enye ọyọkwọhọde kpukpru mmọn̄eyet ke enyịn mmọ efep. N̄kpa idinyụn̄ idụhe aba; eseme ye ntuan̄a ye ubiak idinyụn̄ idụhe aba; koro ebe-iso n̄kpọ ẹma ẹbe ẹfep.”—Ediyarade 21:1, 3, 4.
Mme Ntiense Jehovah ke ẹnam utom unọ ukpep Bible eke ofụri ererimbot man ẹnam adan̄a ediwak owo nte ẹkekeme ẹnyịme idotenyịn emi. Mmọ ẹyekop inemesịt ndin̄wam fi ekpep n̄kpọ efen efen aban̄a enye.
[Ndise ke page 6]
Papias ọkọdọhọ ke ikọbọ ukpepn̄kpọ aban̄ade Tọsịn Isua nnennen nnennen ito mme andikodu ke ukem ini ye mme apostle
[Ndise ke page 7]
Tertullian ama enịm Tọsịn Isua Ukara Christ ke akpanikọ
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris
[Ndise ke page 7]
“Ke ndisịn ndinyịme se enye ke akpa ekenịmde ke akpanikọ aban̄a tọsịn isua ukara, [Augustine] ama anam Ufọkabasi ata akamba nnama”
[Ndise ke page 8]
Paradise isọn̄ oro ẹn̄wọn̄ọde ke Ediyarade edi n̄kpọ oro ẹnyenede ndidori enyịn mban̄a ye ọkpọsọn̄ udọn̄