Ntak Emi Owo Okụtde Ndutụhọ

“NTAK-A ABASI NTAK-A?” Akpan ibuotikọ oro ẹwetde ke ikpọ abisi mi okodu ke akpa page n̄wedmbụk n̄kpọntịbe oro ẹkesuande ntatara ntatara ke akama-nsobo unyekisọn̄ ama eketịbe ke Asia Minor. Ndise oro ẹkesiode ẹsịn ama owụt nte ete emi ibuot oyon̄de emende eyenan̄wan esie oro adade unan ọwọrọ ke ufọk mmọ oro owụrede.

Ekọn̄, akan̄, ndiọi udọn̄ọ, ye mme oto-obot afanikọn̄ ẹmeda ọkpọsọn̄ ubiak, ekese ntuan̄a, ye anana-ibat n̄kpan̄a, ẹdi. Adianade ye emi edi ndutụhọ mbon oro ẹdan̄de ke n̄kanubọk, edisabade nditọwọn̄, ye mme ubiatibet eken. Kere ban̄a ata ekese unan ye n̄kpan̄a oro mbabuat n̄kpọntịbe adade edi. Ndien ediwak miliọn owo ẹkop editịmede esịt ke ntak udọn̄ọ, usọn̄, ye n̄kpa mbonima mmọ.

Ọyọhọ isua ikie 20 ama okụt ndiọkn̄kan ndutụhọ oro akanam odude. Ọtọn̄ọde ke 1914 esịm 1918, Ekọn̄ Ererimbot I ama owot se ikperede ndisịm mbonekọn̄ miliọn duop. Ndusụk mme ewetmbụk eset ẹdọhọ ẹte ke ekọn̄ oro ama owot mbio obio miliọn duop n̄ko. Ke Ekọn̄ Ererimbot II, ẹma ẹwot n̄kpọ nte mbonekọn̄ ye mbio obio miliọn 50, esịnede ediwak miliọn mme anana-un̄wam iban, nditọwọn̄, ye n̄kaniren. Ke ofụri isua ikie emi ẹkebede, nsobo ofụri orụk, edinam ukpụhọ ukara, afai eke ekpụk, biọn̄, ye unana ẹma ẹnọmọ ediwak miliọn owo efen efen. Historical Atlas of the Twentieth Century ọnọ ekikere ete ke se ibede owo miliọn 180 ẹkekpan̄a ke ntak utọ “akpakịp ndutụhọ” oro.

Efiomnsa eke 1918/1919 ama owot owo miliọn 20. Ke isua 20 emi ẹkebede, n̄kpọ nte owo miliọn 19 ẹma ẹkpan̄a ke AIDS, ndien n̄kpọ nte owo miliọn 35 idahaemi ẹnyene ifọt udọn̄ọ oro esinamde owo ọdọn̄ọ AIDS. Nditọwọn̄ ke mme itie miliọn inyeneke ete m̀mê eka—mmọ ẹkekpan̄a ke AIDS. Ndien ibat nseknditọ oro inua mîkemeke nditịn̄ ke ẹkpan̄a ke AIDS, oro ẹkeyakde ẹnọ mmọ ke ini mmọ ẹkesụk ẹdude ke idịbi.

Nditọwọn̄ ẹkụt ndutụhọ efen efen ke mme usụn̄ en̄wen. Ke okotde oto ntọt oro N̄ka Edidiana Mme Idụt Esede Aban̄a Okụk Un̄wam Nditọwọn̄ (UNICEF) ọkọnọde ke utịt utịt 1995, Manchester Guardian Weekly eke England ọkọdọhọ ete: “Ke mme ekọn̄ isua duop emi ẹkebede, ẹma ẹwot nditọwọn̄ miliọn 2, ẹbiomo miliọn 4-5 ndo, ẹnam miliọn 12 ẹnana ufọk, ẹnam se iwakde ibe miliọn 1 ẹdi nditọakpa m̀mê ẹdian̄ade ẹkpọn̄ mme ete ye eka mmọ, ẹnyụn̄ ẹnọ miliọn 10 unan ke ekikere.” Adianade ye emi, ẹdọhọ ke ẹnam usion̄o idịbi miliọn 40 esịm 50 ke ofụri ererimbot—kpukpru isua!

Nso Kaban̄a Ini Iso?

Ediwak owo ẹse ini iso ye ndịk. Otu ntaifiọk kiet ẹma ẹdọhọ ẹte: “Mme edinam owo . . . ẹkeme ndinen̄ede mbiat ererimbot oro ẹdụn̄de tutu enye ikemeke ndinịm uwem ke ido nte nnyịn idiọn̄ọde.” Mmọ ẹma ẹdian do ẹte: “Idem idahaemi, owo kiet ke otu owo ition ẹdi mme ọkpọikpọi ubuene emi mînyeneke udia oro ekemde ndidia, ndien owo kiet ke otu owo duop inyeneke udia oro ọnọde nsọn̄idem.” Ntaifiọk oro ẹma ẹda idaha oro “nditọt ofụri ubonowo se inade ke iso,” ẹnyụn̄ ẹdọhọ ẹte: “Ẹyom akamba ukpụhọde ke nte ẹkamade isọn̄ ye uwem oro ẹdude ke enye edieke anade ẹkpan ekese ndutụhọ ẹnyụn̄ ẹfep ndisobo ekondo ebietidụn̄ nnyịn taktak.”

Ntak emi Abasi ayakde ekese ndutụhọ ye idiọkido ẹdu? Didie ke enye aduak ndinen̄ede idaha emi? Ini ewe?

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 3]

Enyọn̄, n̄kpọitie mbon n̄kpọnnam: Foto UN/DPI 186410C eke P.S. Sudhakaran; ufọt ufọt, nditọ emi ẹtiede biọn̄: WHO/OXFAM; isọn̄, eren emi etiede ọkpọkpọ: foto FAO/B. Imevbore