“Ifịk Ifịk Mme Anditan̄a Obio Ubọn̄” Ẹdat Esịt Ndisop Idem Ọtọkiet
MME mfịna ido uwem, eke ndutịm uforo, ye eke ukaraidem ke ẹnyen̄e ererimbot. Nte ededi, ke ini kpukpru ndutịme emi, Mme Ntiense Jehovah ẹma ẹsop idem man ẹdụk emem emem Mbono District “Ifịk Ifịk Mme Anditan̄a Obio Ubọn̄” eke usen ita. Ọtọn̄ọde ke May 2002, ẹma ẹnịm mme mbono emi ke ofụri ererimbot.
Ikpọ mbono emi ẹkenen̄ede ẹdi ini idatesịt. Ẹyak nnyịn idụn̄ọde ndutịm Bible oro ọbọpde-bọp mi ibio ibio.
Akpa Usen Ama Ọsọn̄ọ Etịn̄ Ifịk Oro Jesus Ekenyenede
Ibuotikọ akpa usen mbono oro ekedi “Ẹkpebe Ifịk Ọbọn̄ Nnyịn Jesus.” (John 2:17) Utịn̄ikọ oro “Ẹdat Esịt Ndisop Idem Ọtọkiet nte Mme Anditan̄a Obio Ubọn̄” ama enen̄ede esịn udọn̄ ọnọ mme andidụk mbono ndikop idatesịt oro esidude kpukpru ini ke mme mbono ikọt Abasi. (Deuteronomy 16:15) Ke utịn̄ikọ emi ama okokụre, ẹma ẹnam ndụn̄ọde ye ifịk ifịk mme ọkwọrọ eti mbụk.
Utịn̄ikọ oro “Yak Jehovah ke Idemesie Adat Fi Esịt” ama eneme kpukpru ufan̄ikọ ke Psalm 37:1-11. Ẹma ẹsịn udọn̄ ẹnọ nnyịn nditre ‘ndiyat esịt’ mban̄a se itiede nte uforo oro mme idiọkowo ẹnyenede. Okposụkedi mme anamidiọk ẹkemede nditịn̄ idiọk ndian nnyịn, nte ini akade Jehovah ayanam ẹdiọn̄ọ mbon oro ẹnen̄erede ẹdi mme anam-akpanikọ ikọt esie. Utịn̄ikọ oro “Ẹwụt Esịtekọm” ama eneme nte nnyịn ikemede ndiwụt esịtekọm nnọ Abasi. Ana kpukpru mme Christian ẹwa “uwa ekọm” ẹnọ Jehovah. (Mme Hebrew 13:15) Nte ededi, esịtekọm oro nnyịn inyenede ye mme idaha nnyịn ẹbiere udomo ini oro nnyịn isịnde ke utom Jehovah.
Utịn̄ikọ ibuotikọ mbono oro ekedi, “Mme Anditan̄a Obio Ubọn̄ Ẹnen̄ede Ẹnyene Ifịk.” Enye ama owụt nte ke Jesus Christ edi akakan uwụtn̄kpọ ifịk emi nnyịn ikpekpebede. Ke ẹma ẹkewụk Obio Ubọn̄ eke heaven ke 1914, ama oyom ata mme Christian ẹnyene ifịk man ẹtọt eti mbụk oro. Etịn̄ikọ ama etịn̄ aban̄a mbono oro ẹkenịmde ke Cedar Point, Ohio, U.S.A., ke 1922, onyụn̄ eti nnyịn enịm-mbụk ikot oro: “Ẹtan̄a, Edidem ye Obio Ubọn̄ esie”! Nte ini akakade, ifịk oro mme anam-akpanikọ asan̄autom Abasi ẹkenyenede ama onụk mmọ nditan̄a utịbe utịbe akpanikọ Obio Ubọn̄ emi nnọ kpukpru mme idụt.
Utịn̄ikọ oro “Ẹkûfehe Ndịk Sia Ẹfiọkde Ẹte ke Jehovah Odu ye Nnyịn,” ẹkenọde ke uwemeyo akpa usen mbono oro, ama owụt nte ke ikọt Abasi ẹdi akpan iso en̄wan Satan. Nte ededi, kpa ye ubiọn̄ọ oro nnyịn isobode, ndikere mban̄a ediwak uwụtn̄kpọ mbon mbuọtidem eke ini Bible ye eke eyomfịn ẹnọ nnyịn uko ndisọn̄ọ nda nyọ mme idomo.—Isaiah 41:10.
Ikpehe efen ke ndutịm ekedi nneme ikpehe ita ke ibuotikọ oro “Ntịn̄nnịm Ikọ Micah Ọsọn̄ọ Nnyịn Idem Ndisan̄a ke Enyịn̄ Jehovah.” Akpa etịn̄ikọ ama emen mbiara ido uwem, nsọn̄ibuot ido ukpono, ye uma-inyene eke eyo Micah odomo ye eyo nnyịn. Enye ọkọdọhọ ete “Idotenyịn ini iso nnyịn eyenyene nsọn̄ọ edieke nnyịn ikopde item inyụn̄ idude edisana uwem, iyọhọde ke mme edinam uten̄e Abasi—mînyụn̄ idehede ifre ite ke usen Jehovah eyedi.”—2 Peter 3:11, 12.
Udiana etịn̄ikọ ke nneme emi ama owụt nte Micah okobiomde mme adausụn̄ Judah ikpe. Mmọ ẹkekama mme ubuene oro mîkenyeneke un̄wam, ke idiọk usụn̄. Edi Micah ama ebem iso etịn̄ nte utuakibuot akpanikọ edikụtde unen. (Micah 4:1-5) Ye odudu oro edisana spirit Jehovah ọnọde, nnyịn imebiere nditan̄a etop idotenyịn oro ọnọde owo nduọkodudu. Edi nso edieke udọn̄ọ m̀mê ndusụk mfịna ẹbiọn̄ọde nnyịn ke usụn̄ en̄wen? Ọyọhọ etịn̄ikọ ita ọkọdọhọ ete: “Mme n̄kpọ oro Jehovah oyomde ẹsịne ifiọk ẹnyụn̄ ẹdi se ẹkemede ndisịm.” Enye ama aka iso nditịn̄ mban̄a nsio nsio ikpehe ke Micah 6:8, oro ọdọhọde ete: “Nso ke Jehovah oyom ye afo, ke mîbọhọke ndinam se inende, nnyụn̄ mma ima Abasi, nnyụn̄ nsụk idem nsan̄a ye Abasi fo?”
Sia mbiara ido uwem ererimbot emi ekemede nditụk mme Christian, kpukpru nnyịn ima ibọ ufọn ito ibuotikọ oro ọkọdọhọde “Mụm Edisana Ido Kama ebe ke Ndikpeme Esịt Fo.” Ke uwụtn̄kpọ, ndika iso nsana ayanam nnyịn inyene inem inem ndọ. Nte mme Christian, inaha nnyịn ikam ikekere iban̄a edisịn idem ke oburobụt ido idan̄.—1 Corinth 6:18.
Ibuotikọ oro, “Kpeme Idem ke Abian̄a” ama owụt nte nnyịn ikpadade ọniọn̄ ise ikọ oro ẹyụrọrede, se mîdịghe ofụri akpanikọ, ye ata nsu oro mbon nsọn̄ibuot ẹsuande nte ibọkn̄kpa. (Colossae 2:8) Kpasụk ntre, inaha nnyịn ibian̄a idem nnyịn ke ndikere nte ke nnyịn imekeme ndiyak idem nsịn ke idiọk udọn̄ ye unana edibọ idiọk utịp.
“Tuak Ibuot nọ Ata Abasi Kierakiet” ekedi ibuotikọ akpatre utịn̄ikọ eke akpa usen oro. Nte mme idaha ererimbot ẹtịmde-tịm ẹdiọk, edi n̄kpọ ndọn̄esịt didie ntem ndifiọk nte ke mîbịghike Jehovah ayada edinen obufa ererimbot esie edi! Mmanie ẹdidụn̄ ke esịt? Edidi sụk mbon oro ẹtuakde ibuot ẹnọ Jehovah. Man an̄wam nnyịn, nditọ nnyịn, ye nditọ ukpepn̄kpọ Bible nnyịn ndisịm utịt mbuba emi, etịn̄ikọ ama osio obufa n̄wed ukpepn̄kpọ oro Tuak ibuot Nọ Ata Abasi Kierakiet. Nnyịn ikokop inemesịt didie ntem ndibọ enye!
Ọyọhọ Usen Iba Ama Owụt nte Ẹkpenyenede Ọkpọsọn̄ Udọn̄ Ndinam Eti Ido
“Ẹnyene Ọkpọsọn̄ Udọn̄ Ndinam Eti Ido” ekedi ibuotikọ ọyọhọ usen mbono iba. (1 Peter 3:13) Akpa etịn̄ikọ ama eneme itien̄wed Bible eke usen oro. Enye ama ọsọn̄ọ etịn̄ nte edikere mban̄a itien̄wed eke usen ke usen ke usụn̄ oro enyenede ufọn kpukpru ini anamde ifịk nnyịn ọkọri.
Ekem nneme emi, “Mme Anditan̄a Obio Ubọn̄ Oro Ẹsọn̄ọde Ẹkpono Itieutom Mmọ” ama etiene. Akpa ikpehe ama ọsọn̄ọ etịn̄ ufọn editịm nsiak ikọ akpanikọ. (2 Timothy 2:15) Nnyịn ndida Bible nnam n̄kpọ ke eti usụn̄ anam enye ‘enyene odudu’ ke uwem mme owo. (Mme Hebrew 4:12) Nnyịn ikpenyene ndidụri ntịn̄enyịn n̄wụt Bible nnyụn̄ n̄kọk ibuot ke usụn̄ oro anamde ẹnịm. Ọyọhọ ikpehe iba ke nneme oro ama esịn udọn̄ ọnọ nnyịn ndika mbịne mbon oro ẹkewụtde udọn̄ ndien ndien. (1 Corinth 3:6) Oyom ntịmidem ye uko man ikeme ndisọsọp n̄ka mbịne kpukpru mbon oro ẹkewụtde udọn̄. Ọyọhọ ikpehe ita ama esịn udọn̄ ọnọ edida owo kiet kiet oro isobode nte enye oro ekemede ndidi mbet onyụn̄ owụt nte ke nditọn̄ọ ukpepn̄kpọ Bible ke akpa ediwaha ekeme ndida nsịm edin̄wam mme owo ẹkabade ẹdi mme mbet.
“Ntak ‘Ọkọbọde ke Akam’” ekedi ibuotikọ utịn̄ikọ oro eketienede. Bible esịn udọn̄ ọnọ mme Christian ndibọ ndausụn̄ nto Abasi ke kpukpru ikpehe uwem. Oyom nnyịn isio ini inịm inọ ọkpọkpọ akam. Akan oro, ana nnyịn ibọn̄ akam kpukpru ini, koro Jehovah ekeme ndiyak nnyịn ika iso ibọn̄ akam ke ndusụk ini mbemiso enye ọbọrọde.—James 4:8.
Ibuotikọ oro, “Nneme eke Spirit Ọbọbọp” ama esịn udọn̄ ọnọ nnyịn ndida ukeme utịn̄ikọ nnyịn nnam n̄kpọ ke ufọn idem nnyịn ye eke mbon en̄wen. (Philippi 4:8) Mme nsan̄a ndọ ye nditọwọn̄ ẹyom nneme eke spirit ke usen ke usen. Ke ntak oro, mme ubon ẹkpenyene ndidomo ndidia udia ọtọkiet ke nsụhọde n̄kaha ini kiet ke usen, ke ntem ẹnyenede ifet ndineme nneme oro ọbọpde-bọp.
Ẹma ẹda ndutịm usenubọk ẹkeberi ye inem inem utịn̄ikọ emi, “Nte Uyakidem nnọ ye Baptism Adade Esịm Edinyan̄a.” Mbon oro ẹyomde ndina baptism ẹma ẹkọ ifiọk, ẹnyene mbuọtidem, ẹkabade esịt, ẹwọn̄ọde ẹkpọn̄ idiọk edinam, ẹnyụn̄ ẹyak idemmọ ẹnọ Abasi. Etịn̄ikọ ama owụt nte ke ẹma ẹkena baptism, ana mmọ ẹka iso ndikọri ke n̄kan̄ eke spirit ẹnyụn̄ ẹka iso ndinyene ifịk nnyụn̄ n̄kama idem nte odotde.—Philippi 2:15, 16.
Ke uwemeyo oro, ẹma ẹsọn̄ọ ẹtịn̄ akpan n̄kpọ iba ke ibuotikọ oro, “Sụhọde Idem Nyụn̄ Nam Enyịn Fo Ẹnen̄ede Ẹse.” Ndisụhọde idem ọwọrọ nditịm mfiọk adan̄a oro nnyịn ikpanamde n̄kpọ itre ye idaha nnyịn ke iso Abasi. Nsụhọdeidem an̄wam nnyịn ndinam enyịn nnyịn ‘ẹnen̄ede ẹse’—ẹwụhọ ke Obio Ubọn̄ Abasi, idịghe ke mme n̄kpọ obụkidem. Edieke inamde emi, nnyịn iditịmekede esịt, koro Jehovah ọyọnọ nnyịn se iyomde.—Matthew 6:22-24, 33, 34.
Etịn̄ikọ efen ama owụt ntak emi nnyịn ‘Ikpọbuọtde Idem Ofụri Ofụri ke Jehovah ke Mme Ini Afanikọn̄.’ Didie ke ikeme ndiyọ mme mmeme nnyịn, unana okụk, m̀mê unana nsọn̄idem? Ẹyak nnyịn iben̄e Jehovah ata ọniọn̄ inyụn̄ iyom un̄wam ito mbon en̄wen. Utu ke ndiyak idem enyek nnyịn m̀mê ndinana idotenyịn, nnyịn ikpenyene ndisọn̄ọ mbuọtidem nnyịn ke Abasi ebe ke ndikot Ikọ esie.—Rome 8:35-39.
Ibuotikọ akpatre nneme ke mbono oro ekedi, “Nsio Nsio Idomo Ẹdomo Uduot Mbuọtidem Nnyịn.” Akpa ikpehe ama eti nnyịn nte ke kpukpru mme Christian akpanikọ ẹnyene ndisobo ukọbọ. Enye etie nte ntiense, ọsọn̄ọ mbuọtidem nnyịn, onyụn̄ ọnọ nnyịn ifet ndiwụt nsọn̄ọnda nnyịn nnọ Abasi. Okposụkedi nnyịn mînyeneke ndisịn uwem nnyịn ke itiendịk nte mîdotke, nnyịn iditieneke usụn̄ oro atuahade ye N̄wed Abasi man ifep ukọbọ.—1 Peter 3:16.
Udiana etịn̄ikọ ke nneme emi ama ọbọrọ mme mbụme oro ẹnyenede ebuana ye edida san̄asan̄a. Akpa mme Christian ikedịghe mbon oro ẹbiọn̄ọde ekọn̄, edi mmọ ẹma ẹfiọk ke mmimọ inen̄ede iberi edem ke Abasi. Kpasụk ntre mfịn, Mme Ntiense Jehovah ẹsọn̄ọ ẹmụm edumbet emi ẹkama: ‘Mbufo idịghe mbon ererimbot.’ (John 15:19) Sia mme idomo ẹban̄ade edida san̄asan̄a ẹkemede ndisọp ndemede, ana mme ubon ẹsio ini ẹnịm ndidụn̄ọde mme edumbet Bible oro ẹnọde ndausụn̄ ke n̄kpọ emi. Nte ọyọhọ utịn̄ikọ ita ke nneme emi okosiode owụt, uduak Satan inen̄ekede idi ndiwot nnyịn, edi ndinam nnyịn itre ndinam akpanikọ. Ebede ke ndisọn̄ọ nda nyọ nsahi, mfịghe edinam oburobụt ido, ubiak eke ntụk, ye udọn̄ọ, nnyịn iyada itoro isọk Jehovah.
Ufiop ufiop ikot oro “San̄a Kpere Jehovah” ekedi ibuotikọ akpatre utịn̄ikọ usen oro. Ndifiọk mme n̄wọrọnda edu Jehovah anam nnyịn isan̄a ikpere enye. Enye ada anana-mbiet odudu esie ekpeme ikọt esie, akpan akpan ke n̄kan̄ eke spirit. Unenikpe esie itiehe ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄ edi onụk enye ndinam anana-utịt uwem odu ọnọ kpukpru owo oro ẹnamde edinen ido. Ẹkụt uyarade ọniọn̄ Abasi ke enye ndida mme anana-mfọnmma owo n̄wet Bible. Se ẹmade ẹkan edi ima esie, oro onụkde enye ndinam ndutịm man ubonowo ẹnyene edinyan̄a ebe ke Jesus Christ. (John 3:16) Etịn̄ikọ ama eberi ye edisio inem inem obufa n̄wed oro San̄a Kpere Jehovah.
Ọyọhọ Usen Ita Ọkọkọn̄ọ ke Ndisịn Ifịk Nnam Nti Utom
Ibuotikọ ọyọhọ usen mbono ita ekedi, “Ikọt Emi Ẹsịnde Esịt Ẹnam Nti Utom.” (Titus 2:14) Ẹketọn̄ọ edinam usenubọk ediye ediye ye ubon ẹnemede itien̄wed usen oro. Ekem utịn̄ikọ oro, “Nte Mbuọtidem Fo Ọkọn̄ọ ke Jehovah?” ama etiene. Mme idụt ẹkọn̄ mbuọtidem mmọ ke ukwan̄ itie ebe ke ndiberi edem ke ifiọk ye odudu idemmọ. Ke edide isio, mme asan̄autom Jehovah ye unana ndịk ẹdat esịt ndiberi edem ke enye kpa ye mme afanikọn̄.—Psalm 46:1-3, 7-11.
Ibuotikọ oro “Mme Uyen—Ẹsan̄a ye Esop Jehovah Ẹtịm Idem Ẹnọ Ini Iso” ama ọbọrọ mbụme emi: Didie ke n̄kpri owo ẹkeme ndinyene se itịmde ifọn ikan nto uwem? Owo ikemeke ndinyene emi ke ndibịne inyene, okụk ye uwọrọetop. Andibot nnyịn ke ima ima usụn̄ esịn udọn̄ ọnọ mme uyen nditi enye ke adan̄aemi mmọ ẹsụk ẹdide n̄kparawa. Etịn̄ikọ ama anam ndụn̄ọde ye ndusụk owo oro ẹkesịnde ukeme ndinam utom Christian ke ini uyen, ndien nnyịn ima ikụt nte esịt akadatde mmọ. N̄ko, ọkọfọn didie ntem ndibọ obufa tract oro, Mme Uyen—Nso ke Mbufo Ẹdida Uwem Mbufo Ẹnam?, oro ẹtịmde man ẹn̄wam mme uyen ẹdide Mme Ntiense ndida esop Jehovah nsịn itiat idakisọn̄ nnọ nsinsi ini iso!
Ikpehe efen ekedi omụm-owo-udọn̄ drama Bible oro ibuotikọ ekedide “Sọn̄ọ Da ke Ini Afanikọn̄.” Drama emi ama owụt ke ibio ibio usụn̄, adan̄a anyan ini oro Jeremiah akanamde utom toto ke uyen tutu esịm ini nsobo Jerusalem, emi enye ekebemde iso etịn̄ ifịk ifịk aban̄a. Jeremiah ekekere ke imọ ikodotke ndinam utom oro ẹkedọn̄de imọ, edi enye ama anam utom emi ke idak ubiọn̄ọ, ndien Jehovah ama anyan̄a enye.—Jeremiah 1:8, 18, 19.
Utịn̄ikọ oro eketienede drama oro ekedi, “Ẹbiet Jeremiah—Ẹtan̄a Ikọ Abasi Uko Uko.” Ẹsiwak ndidori mme anditan̄a Obio Ubọn̄ eke eyomfịn ikọ ẹnyụn̄ ẹsuan nsunsu ekikere ẹban̄a mmọ. (Psalm 109:1-3) Nte ededi, ukem nte Jeremiah, nnyịn imekeme ndikan mmemidem ebe ke ndiyak Ikọ Abasi adat nnyịn esịt. Nnyịn imetịm ifiọk nte ke mbon oro ẹn̄wanade ye nnyịn idikanke.
Ke akpanikọ, utịn̄ikọ an̄wa oro ibuotikọ ekedide “Ido Ererimbot Emi ke Ebebe Efep” ekenen̄ede edi ke ekemini. N̄wọrọnda ukpụhọde enịm eyo nnyịn idiọn̄ọ. Bible ama ebem iso etịn̄ ete ke utọ mme idaha emi, esịnede mfiori “emem ye ifụre,” ẹyeda ẹkesụn̄ọ ke enyene-ndịk usen ikpe Abasi. (1 Thessalonica 5:3) Enye ayada utịbe utịbe ukpụhọde edi—ayada utịt ọsọk kpukpru ekọn̄, ubiatibet, afai, ye idem udọn̄ọ. Ntem, utu ke ndikọn̄ mbuọtidem ke editịm n̄kpọ emi, ini edi emi ndinyene uten̄e Abasi nnyụn̄ ndu edisana uwem.
Se iketienede nneme ukpepn̄kpọ Enyọn̄-Ukpeme eke urua oro ekedi akpatre utịn̄ikọ mbono oro ibuotikọ ọkọdọhọde, “Ẹyọhọ ye Nti Utom nte Ifịk Ifịk Mme Anditan̄a Obio Ubọn̄.” Etịn̄ikọ ama owụt nte ndutịm mbono oro ekedemerede nnyịn ke n̄kan̄ eke spirit onyụn̄ esịnde udọn̄ ọnọ nnyịn ndiberi edem ke Jehovah. Ke akpatre, ẹma ẹsịn udọn̄ ẹnọ nnyịn ndisana, ndima ima, ndinyụn̄ ndi ifịk ifịk mme anditan̄a Obio Ubọn̄ Abasi.—1 Peter 2:12.
Ye edu oro ebietde eke mme asan̄autom Jehovah ke eyo Nehemiah, nnyịn ke akpanikọ ima inyọn̄ ufọk ye idatesịt ke ntak mme edidiọn̄ eke spirit oro ikọbọde ke Mbono District “Ifịk Ifịk Mme Anditan̄a Obio Ubọn̄.” (Nehemiah 8:12) Ndi edemerede-owo-udọn̄ mbono emi ikanamke fi enen̄ede adat esịt onyụn̄ ebiere ndika iso nte ifịk ifịk anditan̄a Obio Ubọn̄?
[Ekebe/Ndise ke page 23]
Obufa Un̄wam Ukpepn̄kpọ!
Ke utịt akpa usen mbono, esịt ama adat mme andidụk aban̄a edisio obufa n̄wed oro, Tuak Ibuot nọ Ata Abasi Kierakiet. Ẹtịm enye man ẹda ẹnịm ukpepn̄kpọ ye mbon oro ẹma ẹkekụre ukpepn̄kpọ ke n̄wed Ifiọk Oro Adade Osịm Nsinsi Uwem ndien n̄wed emi eyenen̄ede ọsọn̄ọ mbuọtidem mbon oro “ẹkenịmde ẹnọ nsinsi uwem.”—Utom 13:48.
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Ndise odude ke edem ikpan̄wed: Foto U.S. Navy
[Ekebe/Mme ndise ke page 24]
Un̄wam Ndisan̄a N̄kpere Abasi
Akpatre etịn̄ikọ ke udiana usen mbono ama ọtọt edisio obufa n̄wed oro San̄a Kpere Jehovah. Enye esịne akpan ikpehe inan̄, ikpehe kiet kiet eneme kiet ke otu mme n̄wọrọnda edu Jehovah—odudu, unenikpe, ọniọn̄, ye ima. Ikpehe n̄wed emi kiet kiet esịne ibuot oro owụtde nte Jesus Christ ekenịmde mme in̄wan̄-in̄wan̄ uwụtn̄kpọ ẹban̄ade mme edu oro Abasi adade anam n̄kpọ. Akpan uduak obufa n̄wed emi edi ndin̄wam nnyịn ye nditọ ukpepn̄kpọ Bible nnyịn ndikọri n̄kpet n̄kpet itie ebuana oro enen̄erede ọsọn̄ ye Jehovah Abasi.
[Ekebe/Mme ndise ke page 26]
Ndausụn̄ eke Spirit Oro Ẹnọde N̄kparawa Owo
Ẹma ẹsio tract oro ẹkotde Mme Uyen—Nso ke Mbufo Ẹdida Uwem Mbufo Ẹnam? ke ọyọhọ usen mbono ita. Ẹketịm enye man an̄wam mme uyen ẹdide Mme Ntiense ndinam eti ubiere kaban̄a ini iso mmọ, obufa tract emi ọnọ item N̄wed Abasi oro owụtde usụn̄ emi ẹkpedade utom Jehovah nte nsinsi ubọkọkọ.