Ediwak Mbụme—Ibat Ibat Ibọrọ Oro Ẹnọde Uyụhọ
KE USENUBỌK Usen Ofụri Ndisana Owo ke November 1, 1755, ọkpọsọn̄ unyekisọn̄ ama etịbe ke obio Lisbon ke adan̄aemi ediwak mbio obio esie ẹkedude ke ufọkabasi. Ediwak tọsịn ufọk ẹma ẹwụre, ndien ata ediwak tọsịn owo ẹma ẹkpan̄a.
Esisịt ini ke n̄kpọ mmọn̄eyet oro ama eketịbe, ewetn̄wed owo France oro Voltaire ama osio Poème sur le désastre de Lisbonne (Uto Aban̄ade Unọmọ eke Lisbon), emi enye akadade afan̄a nte ke unọmọ oro ikedịghe ufen oro Abasi ọkọnọde ke ntak idiọkn̄kpọ mme owo. Ke ndisọn̄ọ nte ke mme utọ enyene-ndịk n̄kpọntịbe oro ẹma ẹyan̄a owo ifiọk inyụn̄ idịghe se ẹkemede ndinam an̄wan̄a, Voltaire ama ewet ete:
Abasi imaha ndisioro uyo, nnyịn ibụp enye mbụme ke ikpîkpu;
Nnyịn iyom Abasi emi etịn̄de ikọ ọnọ ubonowo.
Nte ededi, idịghe Voltaire ekedi akpa owo ndibụp mbụme mban̄a Abasi. Ke ofụri mbụk owo, mme n̄kpọ mmọn̄eyet ye unọmọ ẹmedemede mbụme ke ekikere mme owo. Ke ediwak tọsịn isua emi ẹkebede, ete-ekpụk oro Job, oro mîkebịghike akataba kpukpru nditọ esie, oro okonyụn̄ ọdọn̄ọde idiọk udọn̄ọ, ama obụp ete: “Nsinam [Abasi] adade un̄wana ọnọ mbon ukụt, ada uwem ọnọ mbio eke esịt odorode mmọ.” (Job 3:20) Mfịn, ediwak owo ẹkere nte eti ye ima ima Abasi okpodopde-dop ese ekese ndutụhọ ye ukwan̄ikpe oro ẹdude.
Sia ẹsobode akan̄, ekọn̄, udọn̄ọ, ye n̄kpa, ediwak owo ẹnen̄ede ẹsịn ndinyịme ekikere oro nte ke Andibot odu oro ekerede aban̄a ubonowo. Owo akwaifiọk kiet oro mînịmke ke Abasi odu ọkọdọhọ ete: “Abasi ikemeke ndibọhọ nduduọhọ ke enye ndiyak nditọwọn̄ ẹkụt ndutụhọ, . . . ibọhọke-bọhọ enye idụhe.” Mme ikpọ n̄kpọ mmọn̄eyet, utọ nte Nsobo eke Orụk oro akadade itie ke ini Ekọn̄ Ererimbot II, ẹnam mme owo ẹnyene ukem ekikere oro. Se se ewetn̄wed owo Jew kiet ekewetde mi ke n̄wedmbụk n̄kpọntịbe kiet: “Ata mmemmem usụn̄ ndinam se iketịbede ke Auschwitz an̄wan̄a edi nte ke Abasi idụhe ndisịbe ndụk mbubehe owo.” Nte ekemde ye ndụn̄ọde oro ẹkenamde ke 1997, ke France, kpa idụt oro mbon Catholic ẹwakde ẹkan, n̄kpọ nte mbahade 40 eke ikie ke otu mme owo ẹyịk m̀mê Abasi odu ke ntak ediwot ofụri orụk, utọ nte enye oro akadade itie ke Rwanda ke 1994.
Nte Ọbiọn̄ọ Edinịm ke Abasi Odu?
Ntak emi Abasi mîsịbeke idụk ndibiọn̄ọ ndiọi n̄kpọ nditịbe? Ewetmbụk n̄kpọntịbe Catholic kiet ọdọhọ ke ye ediwak owo mbụme emi edi “akwa n̄kpọ ubiọn̄ọ ọnọ mmọ ndinịm ke Abasi odu.” Enye obụp ete: “Ndi ẹkeme ndinịm ke Abasi odu, oro odopde-dop ese mînyụn̄ inọhọ un̄wam ke adan̄aemi ediwak miliọn mbon oro mîduehe ẹkpan̄ade ẹnyụn̄ ẹwotde ediwak owo, ndien enye inamke n̄kpọ ndomokiet ndibiọn̄ọ emi?”
Mbụk kiet ke n̄wedmbụk n̄kpọntịbe Catholic oro La Croix ọdọhọ ete: “Edide edi n̄kpọ mmọn̄eyet oro eketịbede ke eset, enye emi otode ifiọk ubotn̄kpọ, oto-obot afanikọn̄, ubiatibet oro ẹdiomide-diomi, m̀mê n̄kpa owo ima, kiet ekededi ke otu emi, mbon oro ndịk anamde ẹsimenede enyịn ẹse enyọn̄. Abasi enye-e? Mmọ ẹsiyom ibọrọ. Nte enye idịghe Akwa Anana Udọn̄, Emi Mîkereke Iban̄a?”
Pope John-Paul II ama ọbọrọ mbụme emi ke leta esie oro Salvifici Doloris oro enye ekewetde nte apostle ke 1984. Enye ekewet ete: “Okposụkedi ekondo oro odude ke emi atatde mme owo enyịn ndikụt ke Abasi odu, ndikụt ọniọn̄, odudu ye ubom esie, etie nte idiọkn̄kpọ ye ndutụhọ iyakke ẹkụt mme edu Abasi emi, ndusụk ini ndomo esisịt, akpan akpan ke emi kpukpru usen ẹyọhọde ye edikụt ndutụhọ oro mîdotke ye ata ediwak ndiọi ido oro ẹnamde, oro owo mînọhọ ufen oro ẹdotde.”
Ke ofụri ndutụhọ oro mme owo ẹkụtde mi, nte ẹkeme ndinịm ke Abasi odu oro enyenede akakan ima ye odudu, nte Bible owụtde? Nte enye esisịbe odụk man ọbiọn̄ọ mme n̄kpọ mmọn̄eyet nditịbe? Nte enye anam n̄kpọ ekededi ọnọ nnyịn mfịn? Ke nditịn̄ nte Voltaire eketịn̄de, nte odu “Abasi emi etịn̄de ikọ ọnọ ubonowo” oro ekemede ndibọrọ mme mbụme emi? Mbọk kot ibuotikọ oro etienede man enyene ibọrọ ke mme mbụme emi.
[Mme ndise ke page 3]
Nsobo Lisbon ke 1755 ama onụk Voltaire ndisọn̄ọ ntịn̄ ke mme utọ n̄kpọntịbe oro ẹma ẹyan̄a owo ifiọk
[Mme Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Voltaire: Ẹda ẹto n̄wed oro Great Men and Famous Women; Lisbon: J.P. Le Bas, Praça da Patriarcal depois do terramoto de 1755. Foto: Museu da Cidade/Lisboa
[Ndise ke page 4]
Ediwak owo ẹyịk m̀mê Abasi odu ke ntak mme n̄kpọ mmọn̄eyet oro ẹtode ediwot ofụri orụk, nte enye oro akadade itie ke Rwanda
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
AFP PHOTO
[Ebiet ẹdade ndise ẹto ke page 2]
IKPAEDEM, nditọwọn̄: USHMM, ẹbọ ẹto Akpan Itieutom Esede Aban̄a Ubiatibet ke Poland