Isua ke “Eti Isọn̄”

KE ISUA 1908, ẹma ẹfiọhọ n̄kpọ oro aduaide owo idem ke obio Gezer emi ẹtịn̄de ẹban̄a ke Bible. Gezer odu ke mbenesụk unaisọn̄ edem usoputịn Jerusalem. Efiọhọ oro ekedi ekpri itiatn̄wed emi ẹkerede ke okodu toto ke ọyọhọ tọsịn isua kiet M.E.N. Ẹda mme abisi Hebrew eset oro ẹkemede ndisọp mfiọk ẹwet mme ini utọ ye idọk ọkọrọ ye nsio nsio utom oro ẹkesinamde ke in̄wan̄ ke itiatn̄wed emi. Ẹkot itiatn̄wed emi N̄wed Usenọfiọn̄ Gezer.

Abijah ewet enyịn̄ esie ke itiatn̄wed oro. Ediwak mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkere ke edi utomufọk emi eyen ufọkn̄wed ekewetde ke ido uto, okposụkedi mîdịghe kpukpru mmọ ẹnyịme ye emi.a Nte akpama eyen ufọkn̄wed emi okodude ini oro etịn̄ se iketịbede ke Isọn̄ Un̄wọn̄ọ ọnọ fi? Oro ekeme ndin̄wam fi afiak eti mme n̄kpọntịbe emi ẹwetde ke Bible.

Ọfiọn̄ Iba Oro Ẹkesidọkde Idọk

Andiwet n̄wed usenọfiọn̄ eset emi ọtọn̄ọ ye nditịn̄ mban̄a idọk. Okposụkedi ẹsiakde idọk nte akpa n̄kpọ ke n̄wed usenọfiọn̄ oro, an̄wan̄a ntak oro nditọ Israel ẹkesidade emi nte akpatre n̄kpọ ke ini utom in̄wan̄ mmọ. Ọfiọn̄ Ethanim (emi ẹkekotde Tishri nte ini akade) ọtọn̄ọ ke ufọt ufọt ọfiọn̄ September esịm ufọt ufọt ọfiọn̄ October ke n̄wed usenọfiọn̄ eyomfịn. Emi ekesidi ata ini usọrọ oro Abijah ekesimade nditiene mbuana ke ẹma ẹkekụre ekese ukpen̄e. Kam kere nte enye okokopde nduaidem ke ini enye eketienede ete esie ọbọp ataya oro mmọ ẹdidụn̄de urua kiet ke ini mmọ ẹdikọmde Jehovah ke emi enye ọdiọn̄de in̄wan̄ mmọ!—Deuteronomy 16:13-15.

N̄kpọ nte ukem ini emi, ubon mme Abijah ẹben̄e idem ndiyịbi n̄kọk olive, man ẹtet mfri esie, kpa utom oro etiede nte ama ọsọn̄ akan Abijah, edi oro enye ekesimade ndida nse nte ẹnamde. (Deuteronomy 24:20) Ekem, mmọ ẹyetan̄ olive oro ẹka itie unyịmi n̄kpọ oro ekperede man ẹkeda ẹnyịmi aran. Mîdịghe mmọ ẹkeme ndida mmemmem usụn̄ en̄wen nnyịmi aran emi, oro edi ndidọn̄ olive oro ẹyịbide ke mmọn̄ nnyụn̄ ndụhọde aran oro ọfiọrọde ke enyọn̄ mmọn̄. Ke nditịm ntịn̄, idịghe udia kpọt ke ẹkesida ọsọn̄urua aran emi ẹnam. Enye n̄ko ekedi aran ikan̄, ye aran oro ẹkesiduọkde ke enyịn-unan ke ini ekpri eyen nte Abijah akadade unan ke ini ebrede mbre.

Ọfiọn̄ Iba Oro Ẹkesitọde N̄kpọ

Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ukwọedịm, ekeme ndidi Abijah ama esima ndiyere mmọn̄ ke edịm. Anaedi ete esie ama asian enye ufọn oro edịm esinamde ọnọ isọn̄. (Deuteronomy 11:14) Edịm esinam isọn̄ oro ọkpọsọn̄ ufiopeyo akanamde ọsọn̄ nte itiat ke ediwak ọfiọn̄ emem onyụn̄ edi se ẹfụn̄de. Ke eset, ofụn̄isọn̄ ama esimụm n̄kpọ ufụn̄isọn̄, eyedi enye oro enyenede edet ukwak, etiene unam oro odụride enye. Ndinam ntre esinam ebono enen. Isọn̄ ekedi ọsọn̄urua n̄kpọ, ntre, mme ọtọin̄wan̄ ke Israel ẹma ẹsitọ n̄kpọ idem ke ata n̄kpri itie, esịnede mme itịghede. Ke mme itịghede emi, mmọ ẹkeme ndifụn̄ isọn̄ oro ke ubọk.

Ẹkeme nditọ wheat ye barley ke ndondo oro ẹkụrede ufụn̄ isọn̄. Ndien n̄kpọ efen oro ẹtịn̄de ke N̄wed Usenọfiọn̄ Gezer edi ọfiọn̄ iba oro ẹdade ẹtọ n̄kpọ. Ọtọ-in̄wan̄ ekeme ndiwobi n̄kpasịp n̄kọhọ ke ọfọn̄ esie, ekem owobi asuan.

Ọfiọn̄ Iba Oro Ẹkesitọde N̄kpọ ke Ini Idọk

Akanam “eti isọn̄” iketreke ndin̄wụm udia. (Deuteronomy 3:25) Ọfiọn̄ December esidi ata ini ukwọedịm ndien n̄kpọ esinen̄ede esehe. Emi ekedi ini idọk oro ẹkesitọde mme utọ n̄kpọ nte nsama, ọkọti, ye mme ikọn̄udia eken. (Amos 7:1, 2) Ke itiatn̄wed oro, Abijah ọdọhọ ke ini emi edi “ini utọ n̄kpọ ke ini idọk,” kpa ini ndinem udia oro ẹkesidade mme ikọn̄ oro ẹkedude ke ini oro ẹtem.

Nte eyo ọtọn̄ọde ndifiop, eto almond emi ẹkesidade ẹdiọn̄ọ ini utọ, ọtọn̄ọ ndision̄o mfia ye ndatndat mfri. Emi ekeme ndibabak ntọn̄ọ, idem ke ini esisịt ufiop odude, ke January.—Jeremiah 1:11, 12.

Ọfiọn̄ Ukpen̄e Mfịbe

N̄kpọ efen oro Abijah asiakde edi mfịbe. Emi ekeme ndinam fi eti n̄kpọ oro eketịbede ke edem usiahautịn Obot Judah ke ediwak isua ikie mbemiso eyo Abijah. Rahab ama “ada nnyanyan̄a flax [mfịbe] emi enye eketịmde obon” ke enyọn̄ ọkọm esie man asat edịp owo iba oro ẹkedide ndiyep Jericho. (Joshua 2:6) Mfịbe ama esinen̄ede enyene ufọn ọnọ nditọ Israel. Mfịbe esiwọrọ ke nnyanyan̄a ama adiahade. Emi ekeme nditịbe sụn̄sụn̄ ke ini mbara ọduọhọde enye, mîdịghe, ẹkeme ndinyịni enye ke n̄kpọdiọhọ mmọn̄ m̀mê idịm. Ẹma ẹsion̄o mfịbe, ẹsida ẹdọk ọfọn̄, ndien ẹkeme ndida utọ ọfọn̄ oro nnam afara, ọfọn̄ tent ye edisịne ọfọn̄. Ẹsida enye n̄ko ẹnam ọfọn̄ utuenikan̄.

Ọsọsọn̄ ndusụk owo ndinịm ke ẹma ẹsitọ mfịbe ke Gezer emi mmọn̄ mîkesidụhe. Mbon en̄wen ẹdọhọ ke ẹkesitọ mfịbe ke utịt utịt isua. Oro anam ndusụk mmọ ẹkere ke “mfịbe” oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke N̄wed Usenọfiọn̄ Gezer edi ukem ye ‘nnyanyan̄a’ oro ufene ẹsitade.

Ọfiọn̄ Ukpen̄e Barley

Isua kiet kiet, ke ọfiọn̄ oro ẹkpen̄ede mfịbe ama okokụre, Abijah ama esikụt nsek barley, n̄kpọ efen oro enye akasiakde ke n̄wed usenọfiọn̄ esie. Oro edi ọfiọn̄ Abib ke usem Hebrew, emi ọwọrọde “Nsek Barley,” eyedi ke ntak oro barley ọtọn̄ọde-tọn̄ọ ndidat edi mîsọn̄ke kan̄a. Jehovah ama owụk mmọ ete: “Nịm ọfiọn̄ Abib, nyụn̄ nịm passover nọ Jehovah.” (Deuteronomy 16:1) Abib (emi ẹkedikotde Nisan) ọtọn̄ọ ke ufọt ufọt ọfiọn̄ March esịm ufọt ufọt ọfiọn̄ April ke n̄wed usenọfiọn̄ eyomfịn. Ekeme ndidi ẹkesida ini oro barley adatde ẹdiọn̄ọ ntọn̄ọ ọfiọn̄ emi. Idem tutu esịm mfịn emi, mme Jew mbon n̄ka Karaite ẹsida ini emi barley adatde ẹfiọk ntọn̄ọ obufa isua mmọ. Se ededi oro edide, ẹkenyene ndifụn̄ akpa mfri barley ke iso Jehovah ke ọyọhọ usen 16 ke ọfiọn̄ Abib.—Leviticus 23:10, 11.

Ediwak nditọ Israel ẹkeda barley nte ata akpan udia. Mme ubuene akpan akpan ẹkesima ndida barley nnam uyo sia enye ama emem urua akan wheat.—Ezekiel 4:12.

Ọfiọn̄ Ukpen̄e ye Udomo

Edieke afo afiakde ekere ekesịm eyo Abijah, emekeme nditi ke usenubọk usen kiet enye ama okụt nte enyọn̄ oro ekesifụhọde an̄wan̄ade, ndien edịm onyụn̄ etre ndidep ke ndusụk ini. Ke edịm ama eketre, mme eto ke eti isọn̄ ẹkeda mbara ẹdu uwem. (Genesis 27:28; Zechariah 8:12) Mme ọtọin̄wan̄ ke Israel ẹma ẹfiọk ke oyom ekpri ofụm esitụk ediwak n̄kpọ oro mmimọ ikekpen̄ede ke ndaeyo man mmọ ẹkeme ndidu nsịm Pentecost. Ekeme ndidi mbịtmbịt ofụm oro esitode edere esifọn ye ibokpot oro etịbede, edi isifọnke ye mme eto oro ẹsion̄ode mfri. Ufiop ofụm oro otode usụk esinam eto esehe onyụn̄ on̄wụm mfri.—Mme N̄ke 25:23; Ikwọ Solomon 4:16.

Jehovah, kpa Andikara n̄kpọ-obot ama anam kpukpru n̄kpọ ẹdu ke nde ke nde. Ke eyo Abijah, Israel ekenen̄ede edi “isọn̄ wheat, ye eke barley, ye eke vine, ye eke eto fig, ye eke pomegranate; isọn̄ aran olive, ye eke aran-ọkwọk.” (Deuteronomy 8:8) Ekeme ndidi ete ete Abijah ama etịn̄ ọnọ enye aban̄a ini oro n̄kpọ ekenen̄erede ọfọn ke eyo ukara Edidem Solomon—kpa ata uyarade edidiọn̄ Jehovah.—1 Ndidem 4:20.

Ke ama eketịn̄ aban̄a ukpen̄e, n̄wed usenọfiọn̄ emi etịn̄ n̄ko aban̄a se ndusụk owo ẹdọhọde ke ọwọrọ “udomon̄kpọ.” Ekeme ndidi ikọ emi aban̄a edidomo mme n̄kpọ oro ẹkekpen̄ede man ẹbahade ẹnọ mme enyene-in̄wan̄ ye mme anamutom m̀mê ndikam nda n̄kpe utomo. Nte ededi, nditọ ukpepn̄kpọ en̄wen ẹdọhọ ke ikọ Hebrew emi ọwọrọ “ndia,” ndien ke emi enyene n̄kpọ ndinam ye Usọrọ Mme Urua oro ẹkesinịmde ke Sivan (ufọt ufọt May esịm ufọt ufọt June).—Exodus 34:22.

Ọfiọn̄ Iba Oro Ẹkesitetde Ikọn̄

Ekem, Abijah ewet aban̄a ọfiọn̄ iba oro ẹkesidiọn̄de vine. Ekeme ndidi enye ama esitiene etet ikọn̄ vine man eyo otụk mfri. (Isaiah 18:5) Etise, ini ukpen̄e grape edikem, kpa ini oro nditọwọn̄ ẹsitiede-tie ẹbet. Mme akpa grape oro ẹdatde ẹsinem didie ntem! Anaedi Abijah ama okop ke Moses ama ọdọn̄ uyep 12 ẹkeyep Isọn̄ Un̄wọn̄ọ. Mmọ ẹkeka uyep oro ke ini mme akpa grape ẹketọn̄ọde ndidat. Ke ini oro, uyọ grape ama odobi akan se owo kiet emende; owo iba ẹkemen enye!—Numbers 13:20, 23.

Ọfiọn̄ Oro Ẹkesitetde Mfri Ndaeyo

Akpatre n̄kpọ oro ẹwetde ke n̄wed usenọfiọn̄ Abijah aban̄a mfri ndaeyo. Ke eset, ẹkesida ini ndaeyo nte ini mfri ke isua utom in̄wan̄ ke Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn. Ke eyo Abijah ama ekebe, Jehovah ama ada “edidat mfri ke akpan” etịn̄ ikọ ndiwụt ke ‘utịt emesịm ikọt imọ Israel’; enye akada ikọ Hebrew oro ọwọrọde “edidat mfri” ye “utịt.” (Amos 8:2) Emi akpakana eti nditọ Israel oro mîkanamke akpanikọ ke mmọ ẹma ẹsịm utịt, ke Jehovah ayanam se enye ekebierede. Etie nte fig ama esịne ke otu mfri ndaeyo oro Abijah eketịn̄de aban̄a. Ẹma ẹsida ebok fig ẹnam uyo mîdịghe ẹda ẹdian ke mbufịt.—2 Ndidem 20:7.

Se N̄wed Usenọfiọn̄ Gezer Ọwọrọde Ọnọ Fi

Anaedi Abijah ama enen̄ede emehe ye utom in̄wan̄ ke obio mmọ. Ke eyo esie, ediwak nditọ Israel ẹkedi mme ọtọin̄wan̄. Idem edieke mûmeheke ye utom in̄wan̄, se ẹtịn̄de ke itiatn̄wed Gezer ekeme ndinam ọfiọk se okotde ke Bible, anam mme n̄kpọ emi ẹtetịm ẹn̄wan̄a fi.

[Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe/Ndise ke page 11]

Ẹkere Ke N̄wed Usenọfiọn̄ Gezer Eketie Ntem:

“Mme ọfiọn̄ ukpen̄e grape ye olive;

mme ọfiọn̄ utọ;

mme ọfiọn̄ oro mbiet etịbede;

ọfiọn̄ ukpen̄e mfịbe;

ọfiọn̄ ukpen̄e barley;

ọfiọn̄ ukpen̄e ye udomo wheat;

ọfiọn̄ udiọn̄ vine;

ọfiọn̄ mfri ndaeyo.”

[andisịn ubọk:] Abijahb

[Ikọ idakisọn̄]

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Archaeological Museum of Istanbul

[Chart/Ndise ke page 9]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

NISAN (ABIB)

March​—April

IYYAR (ZIV)

April​—May

SIVAN

May​—June

TAMMUZ

June​—July

AB

July​—August

ELUL

August​—September

TISHRI (ETHANIM)

September​—October

HESHVAN (BUL)

October​—November

CHISLEV

November​—December

TEBETH

December​—January

SHEBAT

January​—February

ADAR

February​—March

VEADAR

March

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ọtọin̄wan̄: Garo Nalbandian

[Ndise ke page 8]

Se Ẹdọkde Ẹsion̄o ke Gezer

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

© 2003 BiblePlaces.com

[Mme ndise ke page 10]

Eto Almond

[Ndise ke page 10]

Mfịbe

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Dr. David Darom

[Ndise ke page 10]

Barley

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ufọkutom United States Oro Esede Aban̄a Utọin̄wan̄