Nte Ẹkesisan̄ade Mmọn̄ Mmọn̄ Ẹbe Mediterranean ke Eset

Mfịn mme owo ikwe se isịnede ke ndidụk ubomofụm mfe ke idụt kiet n̄ka idụt en̄wen oro enen̄erede oyom usụn̄. Edi ndi idem akpakpa fi ndifiọk ke mme owo ẹma ẹsika anyan usụn̄ isan̄ idem ke eyo Bible?

N̄KPỌ nte isua tọsịn kiet mbemiso Christ, Edidem Solomon ama anam ediwak ubom-mbakara emi ẹkesiwatde ye eke edidem Tyre ẹkeda mme n̄kpọuto ẹto idụt oro ẹyomde usụn̄ ẹdi Israel. (1 Ndidem 9:26-28; 10:22) Ke n̄kpọ nte isua 2,900 emi ẹkebede, prọfet Jonah ama aka esụkmbehe Joppa ke Inyan̄ Mediterranean ke Israel okodụk ubom emi okoyomde ndika Tarshish.a (Jonah 1:3) Ke n̄kpọ nte isua 2,000 emi ẹkebede, apostle Paul ama osio ke Caesarea ke Israel aka Puteoli, emi edide Pozzuoli eyomfịn, ke Itụn̄ Inyan̄ibom Naples ke Italy.—Utom 27:1; 28:13.

Mme ewetmbụk eset ẹfiọk ke etisịm eyo Paul, ke mbonurua emi ẹtode mbọhọ Mediterranean ẹma ẹsibe ke Ididuot Inyan̄ ẹka India, ndien etisịm n̄kpọ nte isua 1,850 emi ẹkebede, ndusụk mmọ ẹma ẹka ẹyom usụn̄ ẹkesịm China.b Edi nso ke ifiọk iban̄a nte ẹketọn̄ọde ndisan̄a mmọn̄ mmọn̄ mbe Mediterranean n̄ka edem usoputịn? Mme awatinyan̄ eset ẹkeka edem usoputịn ẹyom usụn̄ adan̄a didie?

Nte Mbon Phoenicia Ẹkesisan̄ade Mmọn̄ Mmọn̄ ke Eset

Mme awatinyan̄ ẹma ẹnyenyene mme ebiet emi mmọ ẹkesidụn̄de ẹnyam urua ke edem usoputịn anyan ini mbemiso eyo Paul. Ẹdọhọ ke mbon Phoenicia, emi obio emana mmọ edide Lebanon eyomfịn, ẹma ẹsesịm Inyan̄ibom Atlantic etisịm isua 1200 M.E.N. N̄kpọ nte isua 1100 M.E.N., mmọ ẹma ẹsiak Gadir, obio esụkmbehe Càdiz, emi mîyomke usụn̄ ikpọn̄ Edịk Gibraltar ke Spain eyomfịn. Ndusụk n̄kpọurua emi ẹkedude do ẹkedi sịdibe emi ẹkedọkde do ye tian emi mme anyamurua ke Atlantic ẹkesitobode.

Herodotus, eyen Greece emi ekedide ewetmbụk, ekewet ete ke Pharaoh Necho Egypt ama ọdọhọ ata ediwak nsụn̄ikan̄ mbon Phoenicia emi mbon Phoenicia ẹkewatde ẹdi ibuot akpa Ididuot Inyan̄. Enye okoyom mmọ ẹwat ẹkanade Africa ọtọn̄ọde ke edem usiahautịn tutu esịm edem usoputịn.

Etisịm ini oro, mbon Phoenicia ẹma ẹwawat ẹkanade mbeninyan̄ Africa ke ata ediwak isua. Edi ke ntak idiọk mmọn̄, mme awatinyan̄ emi ẹkesisan̄ade mben Inyan̄ Atlantic ẹka usụk usụk Africa ẹkenyene ndin̄wana ọkpọsọn̄ man ẹka usụn̄ oyom. Herodotus ọkọdọhọ ke man mbon Phoenicia ẹnam se Pharaoh Necho ọkọdọn̄de mmọ, ke mmọ ẹketọn̄ọ uwat ke Ididuot Inyan̄, ẹsan̄a mbeninyan̄ edem usiahautịn Africa ẹka usụk usụk tutu ko ke Inyan̄ibom India. Isua ete ibahade iba, mmọ ẹma ẹdian, ẹdọk obot ẹketọ n̄kpọ, ẹnyụn̄ ẹtie tutu ẹdọk se ẹketọde, ndien ekem ẹka iso ke uwat mmọ. Herodotus ọkọdọhọ ke mmọ ẹma ẹsan̄a ẹkanade ofụri Africa ke ọyọhọ isua ita, ẹdụk Inyan̄ Mediterranean ẹfiak ẹnyọn̄ọ ẹdi Egypt.

Herodotus ada mbụk esie ekeberi ke ndidọhọ ke mbon Phoenicia ẹma ẹbụk mme n̄kpọ oro imọ mîkemeke ndinịm, utọ nte ndidọhọ ke utịn okodu ke ubọk nnasia mmimọ ke ini mmimọ ikawatde ke ata usụk usụk Africa. Ke akpanikọ, ama ọsọn̄ owo Greece eset ndinịm utọ mbụk oro. Owo ekededi emi edide tọn̄ọ akamamana odụn̄ ke ererimbot n̄kan̄ oro esikụt utịn ke edem usụk. Ntem, ke ini enye akade edem usoputịn, utịn odu ke ubọk ufien. Edi ke Cape of Good Hope, emi odude ke South Africa eyomfịn, utịn ufọt uwemeyo odu ke edem edere—oro edi, ke ubọk nnasia owo ekededi oro akade edem usoputịn.

Mme ewetmbụk eset ẹma ẹneni mbụk Herodotus ke ata ediwak isua. Ediwak owo inịmke ke mme awatinyan̄ ẹma ẹkeme ndiwat n̄kanade Africa ke ata eset. Edi nditọ ukpepn̄kpọ ẹnịm ke Pharaoh Necho ama ọdọn̄ ẹka isan̄ oro, ye nte ke mbon eyo oro ẹma ẹkeme ndika utọ isan̄ oro ke ntak usọ ye ifiọk oro mmọ ẹkenyenede ini oro. Lionel Casson, emi edide ewetmbụk eset, ọdọhọ ete: “Ẹma ẹkeme ndinen̄ede n̄ka utọ isan̄ mmọn̄ oro. Ntak ndomokiet idụhe emi mme awatinyan̄ Phoenicia mîkpekekemeke ndika isan̄ oro ke ini ye ido oro Herodotus obụkde.” Owo ifiọkke adan̄a nte mbụk Herodotus enende. Edi mbụk oro ọfọi nnyịn owụt ọkpọsọn̄ ukeme oro ẹkesịnde man ẹwat mmọn̄ mmọn̄ ẹkesịm mme idụt oro mme owo mîkọfiọkke ke eset.

Pytheas Osio Aka Edem Edere

Idịghe mbon Phoenicia kpọt ẹkedi akpa mbon Mediterranean emi ẹkesan̄ade edem usoputịn ẹka Inyan̄ibom Atlantic. Massalia, emi edide Marseilles ke France eyomfịn, edi kiet ke otu mme obio oro mme awatinyan̄ oro ẹtode Greece ẹkesiakde ke Mediterranean. Unyamurua mmọn̄ mmọn̄ ye eke obot ama anam obio oro oforo. Mme anyamurua ke Massalia ẹma ẹsinọ wine, aran, ye mme n̄kpọ edem Mediterranean oro ẹdade mbuaha okpoho ẹnam ẹka edem edere, ẹnyụn̄ ẹdep mbat ukwak ye mme n̄kpọ eken do ẹnyọn̄ ẹdi. Eyịghe idụhe ke mbon Massalia ẹma ẹyom ndifiọk ebiet emi ẹdade mme n̄kpọ emi. Ntem, ke n̄kpọ nte isua 320 M.E.N., Pytheas eyen Massalia ama adaha ke idemesie ete ikese idụt ata edem edere oro.

Ke ini Pytheas ọkọnyọn̄de edi, enye ama ewet mbụk isan̄ esie ke n̄wed emi enye okokotde On the Ocean. Okposụkedi emi akpasarade n̄wed oro, emi enye ekewetde ke usem Greek, mîdụhe idisịm mfịn, ke nsụhọde n̄kaha mme ewet n̄wed eset 18 ẹma ẹkot ẹto n̄wed oro. Se mmọ ẹkekotde ẹto n̄wed oro owụt ke Pytheas ama etịn̄ ke nde ke nde aban̄a inyan̄, ọtọ ye ekebe, nte mme obio oro enye akakade ekese ẹtiede, ọkọrọ ye ibat owo oro ẹkedụn̄ọde ke mme obio oro. Enye ama ada uniọn̄ mbukpọn̄ eto idomo esie ọfiọk ebiet emi utịn ufọt uwemeyo esịmde ke akpan usen kiet, onyụn̄ ada oro ọfiọk adan̄a nte imọ ikakade anyan ke edem edere.

Pytheas akada isan̄ esie anam ndụn̄ọde. Edi idịghe ndụn̄ọde ekedi akpan ntak emi enye akakade isan̄ oro. Utu ke oro, nditọ ukpepn̄kpọ ẹdọhọ ke mme anam mbubehe ke Massalia ẹkedọn̄ enye ẹnyụn̄ ẹnọ enye okụk ada aka isan̄ oro okoyom usụn̄ emi ẹkpesan̄ade mmọn̄ mmọn̄ ẹka nsannsan obio emi mmọ ẹkefiọkde ke ẹkeme ndikụt tian ye n̄kpọ en̄wen. Do, m̀mọ̀n̄ ke Pytheas akaka?

Esịm Brittany, Britain, Onyụn̄ Ebe

Etie nte Pytheas akasan̄a Iberia ebe mbeninyan̄ Gaul esịm Brittany, kpa ebiet emi enye ọkọdọkde obot. Ifiọk emi ito mbukpọn̄ utịn emi anade edi enye okodomo ke obot, emi ekemde ye ebiet kiet ke edere edere Brittany.

Mbon Brittany ẹkedi nta mme anam nsụn̄ikan̄ ye nta mme awatinyan̄ emi ẹkesinamde mbubehe ye mbon Britain. Pytheas ama ebe do aka Cornwall, ke usụk n̄kan̄ usoputịn Britain, emi ekenyenede akpakịp a-tian. Enye ama ewet adan̄a nte Britain okponde eketre ye nte enye ebietde ọsọbọ ita, ndien emi anam ifiọk ke enye ama asan̄a akanade idụt oro.

Okposụkedi emi owo mînen̄ekede ifiọk ata nnennen usụn̄ emi Pytheas akasan̄ade, etie nte enye akasan̄a ke ufọt Britain ye Ireland ebe esịm Isle of Man, kpa obio emi idomo mbukpọn̄ edide ukem ye akpa oro enye okodomode. Etie nte enye okodomo ọyọhọ ita ke Lewis ke Outer Hebrides, emi odude ke utịt utịt esụk edem usoputịn Scotland. Etie nte enye okoto do asan̄a edem edere aka Isuo Orkney, emi odude ke edem edere Scotland, sia mbụk esie oro Akamba Pliny okotde oto, ọdọhọ ke isuo 40 ẹkedu do.

Pytheas ekewet ete ke ada owo usen itiokiet ndisio ke edem edere Britain n̄ka obio Thule. Ediwak mme ewet n̄wed eset ẹtịn̄ ẹban̄a nte Pytheas okokotde Thule idụt emi utịn esisiahade ke ufọt okoneyo. Enye ekewet ete ke uwat usen kiet tọn̄ọ do edida owo ikesịm ebiet emi inyan̄ “ekedide ice.” Ediwak owo ẹma ẹneni ẹban̄a akpan ebiet emi Pytheas okokotde Thule—ndusụk ẹte ke edi Faeroe Islands, mbon en̄wen ẹte ke edi Norway, mbon en̄wen ẹte edi Iceland. Ebiet ekededi emi Thule okodude, mme ewet n̄wed eset ẹkenịm ke enye ekedi “ebiet emi oyomde usụn̄ akan ke edem edere.”

Ẹdọhọ ke Pytheas akasan̄a usụn̄ oro enye akasan̄ade aka Britain afiak ọnyọn̄ edi, ndien ke ntem asan̄a akanade ofụri Britain. Nnyịn ifiọkke m̀mê enye ama aka iso odụn̄ọde edem edere Europe mbemiso akafiakde ọnyọn̄ Mediterranean. Edi se ifiọkde edi ke Akamba Pliny ọkọdọhọ ke Pytheas ekenen̄ede ọfiọk mme ebiet emi ẹkenyenede n̄kpọ emi ẹkesidade ẹnam n̄kpọmbana. Ẹkesida n̄kpọuto emi ke eset ke Jutland, emi odude idahaemi ke Denmark, ẹnyụn̄ ẹda n̄ko ke usụk usụk mben Inyan̄ Baltic. Edi akpanikọ ke ekeme ndidi ẹma ẹsian Pytheas ẹban̄a mme obio emi ke ini enye akakade esụkmbehe ekededi ke edem usiahautịn Britain, ndien se ifiọkde edi ke enye idọhọke ke imọ ke idemmọ ima ika mme obio oro.

Julius Caesar, emi ekebehede ke usụk usụk Britain ke isua 55 M.E.N. edi owo en̄wen oro ẹfiọkde ke Mediterranean, oro ekewetde n̄kpọ aban̄a isan̄ oro enye akakade ke Britain. Etisịm isua 6 E.N., ediwak mbon Rome en̄wen ẹma ẹka tutu ẹkesịm edere edere Jutland.

Ndinen̄ede Mfiọk Ererimbot

Ndụn̄ọde oro mbon Phoenicia ye mbon Greece ẹkenamde akanam ẹnen̄ede ẹfiọk ererimbot. Mme owo ke ererimbot ini oro ẹma ẹsinen̄ede ẹnam ndụn̄ọde, ẹnyam urua, ẹnen̄ede ẹkpep n̄kpọ ẹban̄a ererimbot, ẹka nnyan usụn̄ isan̄, ndien emi ama anam mme owo ẹnen̄ede ẹfiọk n̄kpọ.

Anaedi mme utak-usụhọ n̄wed eset oro ẹban̄ade mme ndụn̄ọde oro ẹtịn̄ ata esisịt ẹban̄a isan̄ mmọn̄ oro uko uko mme awatinyan̄ ẹkekade uforo uforo. Ifan̄ ke otu mme awatinyan̄ eset ẹkenyọn̄ ẹdi ẹdiwet mme ebiet emi mmọ ẹkesịmde? Ifan̄ ẹkenyụn̄ ẹsio ẹka anyan ebiet edi ifiakke inyọn̄ aba idi? Owo ifiọkke ibọrọ mbụme emi. Edi imekeme ndifiọk nte Ido Ukpono Christ akasan̄ade atara ke eset.—Se ekebe oro odude ke enyọn̄.

[Mme Ikọ Idakisọn̄]

[Ekebe ke page 29]

‘Ẹkwọrọ Eti Mbụk Ẹnọ Kpukpru Edibotn̄kpọ’

Ke n̄kpọ nte isua 60-61 E.N., apostle Paul ama ewet ete ke ‘ẹma ẹkwọrọ eti mbụk ẹnọ kpukpru edibotn̄kpọ ke idak ikpaenyọn̄.’ (Colossae 1:23) Ndi ikọ esie ọkọwọrọ ke mme Christian ẹma ẹkọkwọrọ ikọ ke India, Edem Usiahautịn Asia, Africa, Spain, Gaul, Britain, mme obio Baltic, ye obio emi Pytheas okokotde Thule? Ekeme ndidi idịghe se ikọ esie ọkọwọrọde edi oro, edi nnyịn inen̄ekede ifiọk.

Edi eyịghe idụhe ke ẹma ẹkwọrọ eti mbụk ntatara ntatara. Ke uwụtn̄kpọ, mme Jew ye mme okpono Abasi ke ido mme Jew emi ẹkedụkde Ido Ukpono Christ ke Pentecost 33 E.N., ẹma ẹda obufa ido ukpono oro ẹka nnyan usụn̄ ebiet nte Parthia, Elam, Media, Mesopotamia, Arabia, Asia Minor, ndusụk ebiet ke Libya emi ẹsan̄ade ẹka Cyrene, ye Rome—emi ekedide ererimbot emi mbon oro ẹkekotde n̄wed Paul ẹkefiọkde.—Utom 2:5-11.

[Ndise/Ndise obio ke page 26, 27]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se idem n̄wed)

Herodotus ọkọdọhọ ke utịn okodu ke ubọk nnasia mme awatinyan̄ ke ini mmọ ẹkewatde ẹkanade usụk usụk Africa

[Ndise obio]

AFRICA

INYAN̄ MEDITERRANEAN

INYAN̄IBOM INDIA

INYAN̄IBOM ATLANTIC

[Ndise/Ndise obio ke page 28, 29]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se idem n̄wed)

Mme ebiet emi Pytheas, awatinyan̄ eyen Greece, akasan̄ade mmọn̄ mmọn̄ aka

[Ndise obio]

IRELAND

ICELAND

NORWAY

Inyan̄ Edem Edere

BRITAIN

BRITTANY

ISUO IBERIA

MBENINYAN̄ EDEM EDERE AFRICA

INYAN̄ MEDITERRANEAN

Marseilles