Akani Ikpan̄wed Emi Ẹkedade Kọmputa Ẹkot

KE 1970, mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹma ẹkụt ikpan̄wed emi ikan̄ akatade abiat ediwak itie ke Ein Gedi, ke Israel. Ebiet emi ekpere edem usoputịn esụk Inyan̄ Inụn̄. Mmọ ẹkekụt ikpan̄wed emi ini mmọ ẹkedọkde synagogue emi ikan̄ akatade ini ẹkefọpde obio oro. Etie nte ẹkefọp obio oro ke ufọt isua 500 C.E. esịm 550 C.E. Ikan̄ ama ata ikpan̄wed oro ke usụn̄ emi owo mîkekemeke ndikot se ẹkewetde ke esịt; inyụn̄ idụhe nte owo akpatatde ikpan̄wed oro yak mîken̄eke mbai mbai. Edi n̄kpọ use n̄kpọ emi ẹkotde 3-D scanner ama anam ẹkeme ndikụt se ẹwetde ke ikpan̄wed oro. Ndien obufa ndutịm kọmputa emi ẹkemede ndida nse n̄kpọ ama anam ẹkeme ndikot se idude ke ikpan̄wed oro.

Nso ke ẹkekụt? Se ẹkekụtde owụt ke ikpan̄wed oro edi ikpan̄wed N̄wed Abasi. Se iwerede ke utak-usụhọ ikpan̄wed oro edi mme ufan̄ikọ Bible emi ẹdude ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ n̄wed Leviticus. Mme abisi Hebrew inan̄ emi ẹdade ẹnọ enyịn̄ Abasi ẹdu n̄ko ke mme ufan̄ikọ oro. Etie nte ẹkewet ikpan̄wed emi ke ufọt isua 50 C.E. esịm 400 C.E. Emi anam ẹdọhọ ke enye edi mbịghi n̄kan ikpan̄wed N̄wed Abasi Usem Hebrew emi ẹkụtde tọn̄ọ ẹkekụt Mme Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄ (ke Qumran). Gil Zohar ekewet ke The Jerusalem Post ete: “Mbemiso ẹkụtde mbak ikpan̄wed Leviticus oro ke Ein Gedi, mbịghi n̄kan ikpan̄wed iba ẹma ẹdodu, oro edi, Mme Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄, emi ẹkewetde ke n̄kpọ nte isua 100 B.C.E. ye Aleppo Codex, emi ẹkewetde ke n̄kpọ nte isua 930 C.E. Mme Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄ ẹkeda n̄kpọ nte isua 1,000 ẹbịghi ẹkan Aleppo Codex.” Mme anam ndụn̄ọde ẹdọhọ ke se ẹwetde ke ikpan̄wed emi owụt ke ‘ẹma ẹtịm se ẹkewetde ke Torah ẹnịm ke ediwak tọsịn isua, ke ndudue ndomokiet ikebehe idụk ini ẹkesion̄ode enye ẹwet.’