Ibuot 33

Nso ke N̄kpọfiọk Mban̄a Edin̄wọn̄ Sika?

Se se ẹwetde mi, nyụn̄ sịn idiọn̄ọ emi ✔ ke ekebe oro ẹtịn̄de ntak emi sika esidọn̄de fi.

□ Nyom ndise nte esitiede

□ Nyom ndifre uwa

□ Nyom nditie nte uke mi

□ Nyomke ndikpon ubom

EDIEKE edide ama esịn idiọn̄ọ ke ekebe ekededi ke page 237, ọwọrọ afo enyene ukem mfịna emi mme ufan fo oro ẹsin̄wọn̄de sika m̀mê oro ẹkerede ke akpana in̄wọn̄, ẹnyenede.a Ke uwụtn̄kpọ:

Ndise nte sika esitiede. “Mma nsikere nte sika esitiede, ntre mma nsịn ubọk mbọ eyen ufọkn̄wed nnyịn sika, ndịbe n̄wọrọ n̄kọn̄wọn̄.”​—Tracy.

Ndifre uwa nnyụn̄ ntie nte uke. “Nditọ ufọkn̄wed nnyịn ẹsidọhọ ‘Nyom ndin̄wọn̄ sika,’ ndien ke ẹma ẹken̄wọn̄ ẹma, mmọ ẹsin̄wek ẹduọk ẹnyụn̄ ẹdọhọ ‘Mmedi owo ndien!’ Mma nsiyom nditiene n̄n̄wọn̄ man mfre uwa.”​—Nikki.

Nditek ubom. “Ndusụk nditọiban ẹsin̄wọn̄ sika mbak mmọ ẹdikpon ubom. Oro emem utom akan ndisasat udia!”​—Samantha.

Edi mbemiso ọtọn̄ọde ndin̄wọn̄ sika m̀mê oyomde ndifiak n̄n̄wọn̄, tuak da kere n̄kpọ. Kûtie nte iyak emi ọkọn̄de udia ke uwam. Ekeme ndinem enye, edi udia oro ayada enye ibuot! Utu ke oro, nam item Bible nyụn̄ da “in̄wan̄-in̄wan̄ ukeme ukere n̄kpọ” fo nam n̄kpọ. (2 Peter 3:1) Bọrọ mme mbụme emi ẹtienede mi.

Nso ke Afo Enen̄ede Ọfiọk Aban̄a Sika?

Sịn idiọn̄ọ ke ekebe man owụt m̀mê se ẹtịn̄de edi akpanikọ m̀mê nsu.

a. Ndinen̄ekede n̄kop mfịghe edieke n̄n̄wọn̄de sika.

□ Akpanikọ □ Nsu

b. Ndikotke nsụn̄ikan̄ sika ndomokiet nsịn ke idem.

□ Akpanikọ □ Nsu

c. Ndin̄wọn̄ sika idifịnake mi tutu mma n̄kpon.

□ Akpanikọ □ Nsu

d. Ndin̄wọn̄ sika ayanam owo isio uduot enen̄ede ama mi.

□ Akpanikọ □ Nsu

e. Edieke n̄n̄wọn̄de sika, nnam idem mi ibak, nnamke owo en̄wen.

□ Akpanikọ □ Nsu

f. Ibeheke Abasi m̀mê mmesin̄wọn̄ sika m̀mê nsin̄wọn̄ke.

□ Akpanikọ □ Nsu

Ibọrọ

a. Nsu. Okposụkedi emi edifiak n̄n̄wọn̄ sika ekemede ndinam mfịghe oro owo okopde ke ntak emi enye etrede ndin̄wọn̄ sika osụhọde ubọk ke esisịt ini, ntaifiọk ẹdọhọ ke nicotine emi esịnede ke sika esikam ananam owo enen̄ede okop mfịghe.

b. Nsu. Ndusụk ndụn̄ọde ẹwụt ke ebaharede ukem ukem, n̄kpatan̄a n̄kpọ 8 ke otu n̄kpatan̄a n̄kpọ 10 oro ẹdude ke sika emi afo ọn̄wọn̄de ẹsisọn̄ọ ẹsịne fi ke idem.

c. Nsu. Okposụkedi emi sika edinọde fi ediwak mfịna nte ini akade, edisụk enyenyene mfịna idahaemi. Ndusụk owo ẹma ẹtatabi sika, isikemeke aba ndision̄o idem n̄kpọn̄. Sika idiyakke okot ofụm ọdọn̄ ke obufre fo nte ekesikotde, onyụn̄ ekeme ndinam ikọn̄ esinen̄ede otop fi. Ikpaidem fo eyen̄wụne ke ini mûkam usọn̄ke kan̄a. Edin̄wọn̄ sika ekeme ndinọ fi mfịna ke ini oyomde ndinyene ebuana idan̄, ekeme ndisinam edịghe, onyụn̄ ekeme ndisinam okop mfụhọ.

d. Nsu. Ndụn̄ọde oro Lloyd Johnston akanamde ama owụt ke “iban isinen̄ekede ima n̄kparawa oro ẹsin̄wọn̄de sika, n̄kparawa isinyụn̄ imaha iban oro ẹsin̄wọn̄de sika.”

e. Nsu. Ndin̄wek nsụn̄ikan̄ sika oro owo en̄wen ọn̄wọn̄de esiwot ediwak owo kpukpru isua; nsụn̄ikan̄ sika oro afo ọn̄wọn̄de ayafịna mbonubon fo, mme ufan fo, ye idem ufene fo.

f. Nsu. Ana mbon oro ẹyomde ndinem Abasi esịt ẹyet “kpukpru se isabarede obụkidem” ẹfep. (2 Corinth 7:1) Eyịghe idụhe ke edin̄wọn̄ sika esisabade owo. Ukemeke ndidi ufan Abasi edieke adade sika asabade idemfo ye mbon en̄wen.​—Matthew 22:39; Galatia 5:​19-​21.

Nte Ekpesịnde Sika

Ntre, nso ke edinam edieke owo ọnọde fi sika ete ọn̄wọn̄? Ọyọfọn ọdọhọ “Sọsọn̄ọ, nsin̄wọn̄ke sika” ke uyo oro owụtde ke unamke mbubru. Edieke owo oro osụk eyịrede m̀mê akam asakde fi, ti ke afo enyene ndibiere se edinamde. Emekeme ndidọhọ enye ete:

● “Mmọfiọk ke sika ekeme ndinọ mi udọn̄ọ, ntre ndin̄wọn̄ke.”

● “Nyomke ndikpa nsek. Mmenyene se nduakde ndida uwem mi nnam.”

● “Ndi ikọ fo ọwọrọ ke nnyeneke unen ndimek se mmade?”

Ukem nte mme uyen oro ẹketịn̄de ikọ ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ibuotikọ emi, ekeme ndidi omokụt ke sika esinen̄ede ọdọn̄ ediwak owo; udọn̄ enye emi esisọn̄ ubọk akan enye oro owo enyịkde owo en̄wen ete ọn̄wọn̄. Edieke sika esidọn̄de fi, ọyọfọn obụp idemfo mme mbụme emi ẹdude ke idak emi man okụt ntak oro mûkpọn̄wọn̄ke:

● ‘Ndi nyenen̄ede mbọ ufọn edieke n̄n̄wọn̄de sika? Ke uwụtn̄kpọ, edieke mbierede ndin̄wọn̄ sika man mbon en̄wen ẹma mi, ndi mmọ ẹyesụk ẹma mi edieke oro edide n̄kukụre n̄kpọ oro ntienede mmọ nnam? Ndi nyom ndinam ufan ye mbon oro ẹyomde-yom nnam n̄kpọ emi ekemede ndinam mi ndọn̄ọ?’

● ‘Okụk ifan̄ ke ndisida ndep sika? Okụk ifan̄ ke ndisibiat nsọbọ idem? Ndi mbon en̄wen ẹyesụk ẹkpono mi?’

● ‘Ndi mmeben̄e idem ndibiat itie ebuana mi ye Abasi ke ntak sika?’

Edi nso ke akpanam edieke edide emenyene mbumehe edin̄wọn̄ sika? Nso ke akpanam man etre?

Nte Ekpetrede Sika

1. Nen̄ede biere nditre. Wet mme n̄kpọ emi ẹnamde oyom nditre sika, nyụn̄ sifiak dụn̄ọde se ekewetde ke ubọk ke ubọk. Edieke enen̄erede oyom ndisana ke enyịn Abasi, ayanam ofụri se ekekeme man etre sika.​—Rome 12:1; Ephesus 4:​17-19.

2. Dọhọ mbon en̄wen ẹn̄wam fi. Edieke edide emesidịbe ọn̄wọn̄ sika, oyom asian mbon en̄wen man mmọ ẹn̄wam fi etre. Dọhọ mbon oro mûkusuyakke ẹfiọk ke emesidịbe ọn̄wọn̄ sika ke imọ iyomke ndin̄wọn̄ aba, nyụn̄ dọhọ mmọ ẹn̄wam fi. Bọn̄ akam ben̄e Abasi an̄wam fi edieke oyomde ndinam n̄kpọ esie.​—1 John 5:​14.

3. Nịm usen oro oyomde nditre. Nịm n̄kpọ nte urua iba nọ idemfo, nyụn̄ sịn idiọn̄ọ ke usen emi oyomde nditre ke n̄wed usenọfiọn̄ fo. Sian mbonubon mbufo ye mme ufan fo ke oyom nditre ndin̄wọn̄ sika ke usen oro.

4. Yom nyụn̄ duọn̄ọ. Mbemiso esịmde usen oro ebierede nditre, tịn̄ enyịn yom sika ekededi oro osụhọde ke ubet, ubomisọn̄, ye ekpatọfọn̄ fo. Duọn̄ọ mmọ. Duọk udaikan̄ ye iko ntọn̄ sika.

5. Nam n̄kpọ ban̄a mme mfịna oro edinyenede ke ntak emi etrede ndin̄wọn̄ sika. N̄wọn̄ ediwak mmọn̄ mfri ye ata mmọn̄ nyụn̄ da ini de idap. Ti ke idem edifịna fi ke ibio ini, edi ufọn oro edibọde eyebịghi.

6. Fep mme n̄kpọ oro ẹkemede ndinam sika afiak ọdọn̄ fi. Fep idaha ekededi m̀mê ebiet ekededi oro ekemede ndinam sika afiak ọdọn̄ fi. Ekeme ndiyom etre ndụk ye owo ekededi oro esin̄wọn̄de sika.​—Mme N̄ke 13:20.

Kûyak Ẹbian̄a Fi

Kpukpru isua, mme usiakifia emi ẹsinamde sika ẹsibiat ata ediwak okụk ẹsuan etop n̄kpọurua mmọ. Mmanie ke mmọ ẹsinen̄ede ẹyom ẹdep n̄kpọurua mmọ? N̄wed itieutom kiet emi ẹsinamde sika ọdọhọ ete: “Mme uyen mfịn ẹkeme ndikabade ndi mbon oro ẹdepde n̄kpọurua nnyịn ẹkan n̄kpọn̄.”

Kûyak mbon oro ẹsinamde sika ẹnam fi atahade okụk fo. Kûduọ udụk afia mmọ! Mmọ ikereke iban̄a fi; mme ufan fo oro ẹsin̄wọn̄de sika inyụn̄ ikereke iban̄a fi. Utu ke ndikpan̄ utọn̄ nnọ mmọ, nam item Bible “man afo ọbọ ufọn.”​—Isaiah 48:17.

[Ikọ idakisọn̄]

AKPAN ITIE N̄WED ABASI

“Ẹyak nnyịn iyet kpukpru se isabarede obụkidem . . . ifep ke idem nnyịn.”​—2 Corinth 7:⁠1.

ITEM

Kûkpebe mbon oro ẹsidọhọde ke ‘iyom ndifịp inua kiet kpọt.’ Nte mmọ ẹsisan̄ade ẹfiak ẹtọn̄ọ ndin̄wọn̄ sika edi oro.​—Jeremiah 17:9.

NDI AMA ỌFIỌK . . . ?

Ndisịn un̄wọn̄ m̀mê ndita ikọn̄ un̄wọn̄ ekeme ndinam owo enyene nicotine akan ndin̄wọn̄ sika; un̄wọn̄ ẹnyene n̄kpatan̄a n̄kpọ 25 oro ẹkemede ndinam owo enyene kansa usụn̄itọn̄ ye eke inua.

SE NDINAMDE

Edieke eyen ufọkn̄wed nnyịn eyịrede ete ntiene n̄n̄wọn̄ sika, se ndinamde edi ․․․․․

Se ndibụpde ete ye eka mi mban̄a n̄kpọ emi edi ․․․․․

AFO EKERE DIDIE?

● Okposụkedi emi ọfiọkde ke sika ifọnke owo ke idem, nso ikeme ndinam sika ọdọn̄ fi

● Nso inam enen̄ede enịm ke edin̄wọn̄ sika ifọnke?

[Se ẹwetde ke ikpọ abisi ke page 240]

“Ke ini owo ọnọde mi sika, mmesituak inua imam nnyụn̄ ndọhọ enye nte, ‘Sọsọn̄ọ, nyomke ndinyene kansa.’”​—Alana

[Ekebe/​Ndise ke page 241]

Ndi Ikọn̄ekpo Enen̄ede Ọdiọk?

Ellen emi odụn̄de ke Ireland ọdọhọ ete: “Ndusụk owo ẹdọhọ ke ndin̄wọn̄ ikọn̄ekpo esinam owo efre uwa, n̄ko ke enye isinọhọ owo mfịna ndomokiet.” Ndi akanam omokop owo etịn̄de utọ ikọ oro aban̄a ikọn̄ekpo? Men se mme owo ẹsitịn̄de domo ye se isitịbede.

Se mme owo ẹsitịn̄de. Ikọn̄ekpo isinamke owo n̄kpọ.

Se isitịbede. Mme owo ẹfiọk m̀mê ẹkere ke ikọn̄ekpo esifịna owo ke nsio nsio usụn̄ oro ẹtienede mi: iyakke owo ọsọp eti n̄kpọ, iyakke owo ọsọp omụm se ẹkpepde enye, iyakke idem owo enen̄ede an̄wana ye udọn̄ọ, iyakke nsene awak ke idem erenowo ekem ndisịn n̄wan idịbi, onyụn̄ etịmede nsen ke idem n̄wan emi esinamde n̄wan oyomo. Enye ekeme ndinam esịt etịmede owo, ekeme ndinam owo enyene udọn̄ọ mbeibuot, onyụn̄ ekeme ndinam owo esida kpukpru owo nte asua. Nditọ oro ẹmanade ẹnọ iban oro ẹsin̄wọn̄de ikọn̄ekpo isiwakke ndidu eti uwem, isitịn̄ke enyịn ikpep n̄kpọ, isinyụn̄ ikemeke ndibiere n̄kpọ ke idemmọ.

Se mme owo ẹsitịn̄de. Nsụn̄ikan̄ ikọn̄ekpo idiọkke nte eke sika.

Se isitịbede. Nsụn̄ikan̄ ikọn̄ekpo ekeme ndinam usụn̄itọn̄ owo ebre utịm ikanan̄ akan nte eke sika esinamde, idiọk nsụn̄ikan̄ esie esinyụn̄ ebe utịm ikotion odụk owo iyịp akan nte nsụn̄ikan̄ sika esibede. Ndiọi n̄kpatan̄a n̄kpọ oro ẹkemede ndinọ owo kansa, emi ẹsịnede ke ikọn̄ekpo ition oro owo en̄wịnde ọn̄wọn̄ edi ukem ye se isịnede ke ofụri efọk sika kiet

Se mme owo ẹsitịn̄de. Ikọn̄ekpo isinọhọ owo mbumehe.

Se isitịbede. Mme uyen oro ẹnyenede udọn̄ọ ibuot ẹsisọp ẹnyene mbumehe un̄wọn̄ ikọn̄ekpo. Mbon en̄wen ẹsinyene mbumehe ke ẹma ẹken̄wọn̄ ke anyan ini. Ke adianade do, ndụn̄ọde owụt ke mme uyen oro ẹsin̄wọn̄de ikọn̄ekpo ẹsiwak n̄ko ndida n̄kpọsọn̄ ibọk oro ẹnọde owo mbumehe, utọ nte cocaine.

[Ekebe/​Mme ndise ke page 244, 245]

Se Sika M̀Mê Un̄wọn̄ Esinamde ke Idem Fo

Se ndiye iren ye iban oro mme anyam a-sika ẹsidade ẹsuan etop n̄kpọurua mmọ. Ekem da ndise mmọ domo ye se sika esinamde ke idem fo.

Inua ye usụn̄itọn̄ Ekeme ndinam owo enyene kansa

[Ndise]

Edeme oro kansa abiatde

Esịt Esinam usan̄aiyịp ọsọn̄ onyụn̄ esịre; iyakke esịt owo enyene udomo oxygen oro esịt owo oyomde; ekeme ndinam owo ọsọp enyene udọn̄ọ esịt utịm ikanan̄ akan nte ekpedide edieke enye mîkpọn̄wọn̄ke sika mîkponyụn̄ isịnke un̄wọn̄

[Ndise]

Usan̄aiyịp oro esịrede

Obufre Esibiat efọk ofụm, anam usan̄a ofụm ofụt, onyụn̄ ekeme ndinam owo enyene kansa obufre utịm ike-23 akan nte ekpedide edieke enye mîkpọn̄wọn̄ke sika mîkponyụn̄ isịnke un̄wọn̄

[Ndise]

Obufre owo emi esin̄wọn̄de sika

Mfre Ekeme ndinam owo ọsọp ọdọn̄ọ akpauben̄ utịm ikanan̄ akan nte ekpedide edieke enye mîkpọn̄wọn̄ke sika mîkponyụn̄ isịnke un̄wọn̄

Ikpaidem Ekeme ndinam ikpaidem owo en̄wụne idem ke ini owo mîsọn̄ke

Edet Iyakke edet owo afia aba

Akpa Anam owo enyene kansa

Idịbi Anam kansa anam owo ke ebiet emi esision̄ode mmọn̄ibọk utak udia

Akpa ikịm Anam owo enyene kansa

Ekpụt Anam owo enyene kansa

[Ndise ke page 239]

Ukem nte iyak emi ọkọn̄de udia uwam, owo emi esin̄wọn̄de sika esiyụhọ udọn̄ esie, edi ekpe ata akwa ekọmurua

Ibuot 34

Nso Idiọk ke Ndin̄wọn̄ Mmịn Mbe Ubọk?

Didie ke ọkpọbọrọ mme mbụme oro ẹtienede mi? Sịn idiọn̄ọ emi ✔ ke ekebe oro odude ekpere ibọrọ fo.

Ndi mme ufan fo ẹsin̄wọn̄ mmịn oro ukara mînyịmeke mbon emi ẹdude ke idaha isua emana mmọ ẹn̄wọn̄, mîdịghe ndi mmọ ẹsin̄wọn̄ mmịn ẹbe ubọk?

□ Ih □ Ihih

Ndi akanam mme ufan fo ẹnyịk fi ẹte ọn̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn?

□ Ih □ Ihih

Ndi akanam ọmọn̄wọn̄ mmịn ebe ubọk?

□ Ih □ Ihih

OWO ọkpọn̄wọn̄ mmịn adan̄a didie mbemiso ẹdọhọde ke enye ọn̄wọn̄ mmịn ebe ubọk? Ndusụk owo ẹdọhọ ke ekpedi tutu owo akpakpa mmịn. Edi ndụn̄ọde oro U.S. National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism ẹkenamde ama owụt ibat ekpeme mmịn oro owo ọkpọn̄wọn̄de ndien ẹdọhọ ke enye ọn̄wọn̄ ebe ubọk. Ndụn̄ọde oro okowụt ke edieke “erenowo ọn̄wọn̄de n̄kpọ nte ekpeme mmịn ita m̀mê akande oro ke ebe kiet, n̄wan onyụn̄ ọn̄wọn̄de n̄kpọ nte ekpeme mmịn iba m̀mê akande oro ke ebe kiet,” ọwọrọ ke mmọ ẹn̄wọn̄ mmịn ẹbe ubọk.

Edieke edide esidọn̄ fi ndin̄wọn̄ mmịn mbe ubọk m̀mê ndin̄wọn̄ mmịn oro ukara mînyịmeke mbon oro ẹdude ke idaha isua emana fo ẹn̄wọn̄, fiọk ete ke idịghe afo ikpọn̄ esinyene utọ udọn̄ oro. Ediwak uyen ẹsin̄wọn̄ mmịn ẹbe ubọk.a Edi, bụp idemfo ete, ‘Nso inen̄ede idi akpan ntak oro nyomde ndin̄wọn̄ mmịn, ndien nso ke mmịn emi edinam mi?’ Ke uwụtn̄kpọ, wụt m̀mê ibọrọ mbụme emi ẹdi akpanikọ m̀mê nsu. Sịn idiọn̄ọ emi ✔ ke ekebe oro odude ekpere ibọrọ fo, ndien ekem kot se ẹtịn̄de ẹban̄a edin̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn.

a. Inem kpọt esinam mme uyen ẹn̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn.

□ Akpanikọ □ Nsu

b. Ndin̄wọn̄ mmịn mbe ubọk isinen̄ekede ifịna mme uyen nte esifịnade ikpọ owo sia mme uyen ẹkop idem ẹnyụn̄ ẹnyene odudu.

□ Akpanikọ □ Nsu

c. Ndin̄wọn̄ mmịn mbe ubọk ikemeke ndiwot fi.

□ Akpanikọ □ Nsu

d. Bible ọdọhọ ke owo ikpedehedei itabi ọkpọsọn̄ mmịn.

□ Akpanikọ □ Nsu

e. Ndiọkidem kpọt edi utịp edin̄wọn̄ mmịn mbe ubọk.

□ Akpanikọ □ Nsu

a. Inem kpọt esinam mme uyen ẹn̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn. Ibọrọ​—Nsu. Ẹma ẹnam ndụn̄ọde ke Australia ẹban̄a ọkpọsọn̄ mmịn, ndien ke ẹbaharede ukem ukem, n̄kpọ nte owo inan̄ ke otu nditọ ufọkn̄wed duop oro ẹkedade ẹnam ndụn̄ọde emi ẹkedọhọ ke akpan ntak oro mmimọ isin̄wọn̄de mmịn esidi man itiene inam se mme ufan mmimọ ẹnamde ke itie usọrọ. Ẹma ẹnam ndụn̄ọde n̄ko ke United States, ndien ke ẹbaharede ukem ukem, n̄kpọ nte owo itiokiet ke otu nditọ ufọkn̄wed duop oro ẹkedade ẹnam ndụn̄ọde emi ẹkedọhọ ke udọn̄ edikpebe uke esinam mmimọ in̄wọn̄ mmịn. Edi, se ibede mbahade iba ke otu emi ẹkedọhọ ke isin̄wọn̄ mmịn man ifre uwa.

b. Ndin̄wọn̄ mmịn mbe ubọk isinen̄ekede ifịna mme uyen nte esifịnade ikpọ owo sia mme uyen ẹkop idem ẹnyụn̄ ẹnyene odudu. Ibọrọ​—Nsu. Ibuotikọ kiet ke magazine oro ẹkotde Discover ọdọhọ ete: “Obufa ndụn̄ọde oro ẹnamde owụt ke mme uyen oro ẹsin̄wọn̄de ọkpọsọn̄ mmịn ke ẹsịn edịm ẹbọn̄ idem.” Ntak emi magazine emi ọdọhọde ntre? “Etie nte mme uyen oro ẹsinen̄erede ẹn̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn ke ẹbiat ukeme ukere n̄kpọ mmọ.”

Ndisịn idem n̄n̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn ke ediwak isua ekeme ndinam mfat ata owo, anam ikpaidem owo en̄wụne ke ini enye mîkam isọn̄ke kan̄a, anam owo odobi akan nte ekpedide onyụn̄ anam owo enyene mbumehe edin̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn ye edida ọkpọsọn̄ ibọk. Enye n̄ko ekeme ndibiat ndutịm usan̄a-esịp, edidiana ekpa, ye esịt.

c. Ndin̄wọn̄ mmịn mbe ubọk ikemeke ndiwot fi. Ibọrọ​—Nsu. Mmịn ama awak owo akaha ke idem, emi isiyakke mfre owo enyene oxygen, ndien emi ekeme ndinam mme ndido eken ke idem owo ẹtọn̄ọ ndinyene mfịna. Owo oro enyenede orụk mfịna emi ekeme ndisikpọhi, ndisisụhọ, inyụn̄ ikemeke ndisin̄wek ofụm ọfọn. Ke ndusụk idaha, enye ekeme ndikpa.

d. Bible ọdọhọ ke owo ikpedehedei itabi ọkpọsọn̄ mmịn. Ibọrọ​—Nsu. Bible idọhọke ke owo ndin̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn ọdiọk inyụn̄ ikpanke n̄kparawa ite ẹkûkop inem uwem. (Psalm 104:15; Ecclesiastes 10:19) Nte ededi, ana afo esịm isua oro ukara ẹnịmde mbemiso ọtọn̄ọde ndin̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn.​—⁠Rome 13:⁠1.

Edi Bible akpan edin̄wọn̄ mmịn mbe ubọk. Mme N̄ke 20:1 ọdọhọ ete: “Wine edi asak-nsahi, ọkpọsọn̄ mmịn etie uyom uyom, ndien kpukpru owo eke ẹyakde enye ada mmọ otụn usụn̄ inyeneke ọniọn̄.” Ọkpọsọn̄ mmịn ekeme ndinam akabade edi n̄kpọ imam! Edi akpanikọ ke enye ekeme ndinam okop inemesịt, edi edieke ọn̄wọn̄de ebe ubọk, enye ‘oyodom fi nte urụkikọt,’ onyụn̄ ada ekese mfịna ọsọk fi.​—⁠Mme N̄ke 23:32.

e. Ndiọkidem kpọt edi utịp edin̄wọn̄ mmịn mbe ubọk. Ibọrọ​—Nsu. Edieke akpade mmịn, ẹkeme ndinam fi n̄kpọ ekededi​—⁠ẹkam ẹkeme ndidan̄ fi ke n̄kanubọk. Afo n̄ko emekeme ndisịn mbon en̄wen ke fehesan̄, omonyụn̄ ekeme ndinam n̄kpọ oro mûkusunamke. Bible ọdọhọ ke emekeme ‘nditịn̄ oburobụt ikọ’ edieke ọn̄wọn̄de mmịn ebe ubọk. (Mme N̄ke 23:​33) Ke nditịm ntịn̄, ayakabade etie nte nditen̄! Mme idiọk utịp en̄wen ẹkeme ndisịne mme ufan fo ndidian̄ade nsan̄a ye afo, nditre ndinam ọfọn ke ufọkn̄wed ye ke itieutom, ndinyene idiọk enyịn̄ ke ntak emi akabiatde ibet ke enyịn mmịn ye ndikabade ubuene.​—⁠Mme N̄ke 23:21.

Se ikam idide akpan n̄kpọ ikan edi nte edin̄wọn̄ mmịn mbe ubọk ekemede ndibiat itie ebuana fo ye Jehovah. Jehovah Abasi oyom ada “ofụri ekikere fo” anam n̄kpọ ọnọ imọ, idịghe ekikere oro ọkpọsọn̄ mmịn ama akabiat. (Matthew 22:37) Ikọ Abasi akpan “ediyụhọ mmịn” ye “mbuba edin̄wọn̄ mmịn.” (1 Peter 4:3) Ntre, ndin̄wọn̄ mmịn mbe ubọk idiyakke anam uduak Andibot nnyịn idinyụn̄ iyakke edi ufan esie.

Nso ke Edinam?

Ndi oyom ndikpebe mme uke fo emi ẹsin̄wọn̄de mmịn ẹbe ubọk? Bible ọdọhọ ete: “Nte mbufo ifiọkke ite ke edieke mbufo ẹkade iso ndiyak idem mbufo nnọ owo ekededi nte ifịn man ẹkop uyo ẹnọ enye, mbufo ẹdi ifịn esie sia mbufo ẹkopde uyo ẹnọ enye?” (Rome 6:​16) Ndi oyom ndidụk ufụn nnọ mme uke fo? Ndi oyom ndidụk ufụn nnọ ọkpọsọn̄ mmịn?

Nso ke akpanam edieke edide emesin̄wọn̄ mmịn ebe ubọk? Sọsọp tịn̄ nọ ete m̀mê eka fo m̀mê ufan fo oro ọkọride esịm ọyọhọ idaha man ẹn̄wam fi. Bọn̄ akam nnọ Jehovah Abasi nyụn̄ ben̄e enye ete an̄wam fi. Kamse, enye edi “un̄wam emi ikemede ndisọp n̄kụt ke mme ini nnanenyịn.” (Psalm 46:1) Sia edide udọn̄ edikpebe uke esinam owo ọn̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn ke ini enye mîsịmke kan̄a isua oro ukara ẹnyịmede m̀mê ndin̄wọn̄ mmịn mbe ubọk, ekeme ndiyom okpụhọ mbon oro emekde nte mme ufan fo.b Ndinam ntre idimemke utom, edi Jehovah ayan̄wam fi.

[Ikọ idakisọn̄]

AKPAN ITIE N̄WED ABASI

‘Akpammịn ayakabade ubuene.’​—Mme N̄ke 23:21.

ITEM

Kere ban̄a se inamde oyom ndin̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn. Ekem, domo ndikere mban̄a nti n̄kpọ en̄wen oro akpanamde man okop inem uwem onyụn̄ etre nditịmede esịt.

NDI AMA ỌFIỌK . . . ?

Ndụn̄ọde kiet oro ẹkenamde ke United States owụt ke “nditọ ufọkn̄wed oro ẹsiwakde ndin̄wọn̄ mmịn mbe ubọk isikaha n̄wed kpukpru usen, isikpepke n̄kpọ nte nditọ eken, ẹsida unan, ẹsinyụn̄ ẹbiat n̄kpọ owo; mmọ ẹsinam kpukpru emi utịm ikatiaita ẹkan nditọ ufọkn̄wed emi mîsin̄wọn̄ke mmịn ibe ubọk.”

SE NDINAMDE

Edieke mme ufan mi ẹdọhọde ntiene mmimọ n̄n̄wọn̄ mmịn mbe ubọk, se ndidọhọde mmọ edi ․․․․․

Se ndibụpde ete ye eka mi mban̄a n̄kpọ emi edi ․․․․․

AFO EKERE DIDIE?

● Ntak emi uke fo ẹyomde mbon en̄wen ẹtiene mmimọ ẹn̄wọn̄ mmịn ẹbe ubọk?

● Ndi ndin̄wọn̄ mmịn mbe ubọk ayanam owo isio uduot ama fi, ntak emi ọbọrọde ntre?

[Se ẹwetde ke ikpọ abisi ke page 250]

“Nditọ ufọkn̄wed nnyịn ẹma ẹnọ mi ọkpọsọn̄ mmịn, nsidọhọ mmọ ke idịghe mmịn esinam n̄kop inem uwem.”​—Mark

[Box on page 249]

Mmanie Ẹsin̄wọn̄ Mmịn Ẹbe Ubọk?

Ke ndụn̄ọde oro ẹkenamde ye nditọ ufọkn̄wed sekọndri ke England, Scotland, ye Wales, ke ẹbaharede ukem ukem, owo kiet ke otu nditọ ufọkn̄wed inan̄ emi ẹdude ke iduọk isua 13 esịm 14 “ẹkedọhọ ke ima in̄wọn̄ n̄kpọ nte ekpeme ọkpọsọn̄ mmịn ita ke ebe kiet.” Mbahade iba ke otu nditọ ufọkn̄wed emi ẹdude ke iduọk isua 15 esịm 16 ẹma ẹnyịme ke ima inam ukem n̄kpọ oro. U.S. Department of Health and Human Services ẹdọhọ ke “n̄kpọ nte uyen miliọn duop ye ubak emi ẹdude ke iduọk isua 12 esịm 20 ẹsin̄wọn̄ ọkpọsọn̄ mmịn. N̄kpọ nte uyen miliọn ition ke otu emi ẹsin̄wọn̄ mmịn ẹbe ubọk, ndien se ibede miliọn owo iba ẹsin̄wọn̄ mmịn ẹbe ubọk ikotion ke ọfiọn̄ ke nsụhọde n̄kaha.” Ndụn̄ọde oro ẹkenamde ke Australia owụt ke iban ke idụt oro ẹsin̄wọn̄ mmịn ẹbe ubọk ẹkan irenowo​—⁠mmọ ẹsin̄wọn̄ n̄kpọ nte ekpeme mmịn 6 esịm 15 ke ebe kiet!

[Ndise ke page 251]

Ọkpọsọn̄ mmịn ekeme ndidom owo nte urụkikọt