Η Στήλη της Ροζέττης—Κλειδί για τα Αιγυπτιακά Ιερογλυφικά

ΗΤΑΝ το έτος 1799. Τέσσερα μίλια από τη μικρή Αιγυπτιακή κωμόπολη Ρασίντ ή Ροζέττα ένα σώμα Γάλλων στρατιωτών εργαζόταν σκληρά κάνοντας μετατροπές στο Φορτ Ζυλιέν. Ευρισκόμενος εν αμύνη κατόπιν της νίκης του Βρεττανικού στόλου υπό τον Νέλσωνα, ο Γαλλικός στρατός υπό τον Ναπολέοντα ετοιμαζόταν για μια τελευταία προσπάθεια αντιστάσεως.

Ξαφνικά ένας από τους στρατιώτες ανεκάλυψε μια πολύ παράξενη πέτρα, Ήταν μαύρη και έκανε ένα μεταλλικό ήχο όταν την χτυπούσε ή σκαπάνη του εργάτου. Κοιτάζοντας από πιο κοντά, παρετήρησε ότι ήταν καλυμμένη με περίεργη γραφή. Ένας αξιωματικός, ονόματι Μπουσσάρ, ανεγνώρισε την αξία της πέτρας. Αναμφισβήτητα η γραφή ήταν πολύ παλαιά. Και επί πλέον υπήρχαν διαφορετικά είδη γραφής τα οποία αποτελούσαν την επιγραφή, ένα από τα οποία περιελάμβανε Ελληνικούς χαρακτήρες.

Όταν ο Ναπολέων άκουσε για την πέτρα, διέταξε να γίνουν αντίγραφα αυτής, και αργότερα, όταν η πέτρα παρεδόθη ως μέρος των λαφύρων του πολέμου, μετεφέρθη στην Αγγλία. Πριν από το τέλος του 1802 εξετέθη στο Βρεττανικό Μουσείο, όπου ακόμη κατέχει την πιο εξέχουσα θέσι στην Αίθουσα των Αιγυπτιακών Γλυπτών.

Η Στήλη της Ροζέττης είναι σπουδαία για τους γλωσσολόγους, διότι η επιγραφή της είναι σε δυο γλώσσες, Αιγυπτιακή και Ελληνική. Στο επάνω μέρος είναι χαραγμένοι πάνω στην πέτρα οι μυστηριώδεις ιερογλυφικοί χαρακτήρες και κάτω απ’ αυτούς βρίσκεται η δημοτική, δηλαδή η πιο λαϊκή απλοποιημένη μορφή, η γραφή του λαού γενικά. Η τελευταία λωρίδα στο κάτω μέρος περιέχει την Ελληνική μετάφρασι.

Πρώτες Εργασίες Πάνω σ’ Αυτό το Νέο Κλειδί

Η άγνωστη γραφή πάντοτε προσείλκυε την περιέργεια του ανθρώπου. Αλλά η αποκρυπτογράφησις του πιο δύσκολου και μυστικού κώδικος συχνά φαίνεται απλή σε σύγκρισι με μερικές αρχαίες γραφές. Στο παρελθόν, τα Αιγυπτιακά ιερογλυφικά εθεωρούντο ως απλή διακόσμησις. Κατά κάποιον τρόπο η Κινεζική επιστεύετο ότι είχε κάποια σχέσι με αυτά, και στην καλύτερη περίπτωσι εθεωρούντο ως καθαρός εικονικός συμβολισμός. Αλλά κατά τη διάρκεια του δεκάτου ογδόου αιώνος έγιναν πιο σοβαρές απόπειρες ν’ αποκαλύψουν τα μυστικά τους, και ιδέες και θεωρίες άρχισαν να διαμορφώνωνται.

Η Στήλη της Ροζέττης γρήγορα αναγνωρίσθηκε σαν εύρημα τεραστίας αξίας για τους μελετητάς της Αιγυπτιακής ιστορίας. Η μετάφρασις του Ελληνικού μέρους είχε εμφανισθή στη Γαλλική και Αγγλική πριν από το 1802 και, ωπλισμένοι με αυτή, οι λόγιοι σε πολλές χώρες άρχισαν να μελετούν το Αιγυπτιακό κείμενο. Ο Δαβίδ Άκερμπλαντ, ένας Σουηδός Ανατολιστής, προσδιώρισε όλα τα Ελληνικά ονόματα στο τμήμα της δημοτικής και σχημάτισε ένα ελλιπές αλφάβητο από δεκαέξη γράμματα. Το λάθος του, εν τούτοις, ήταν ότι ενόμιζε ότι η δημοτική γραφή ήταν αποκλειστικά αλφαβητική.

Το 1814 ένας Άγγλος επιστήμων, ο Τόμας Γιανγκ άρχισε να κάνη κάποια πρόοδο με τα ιερογλυφικά. Άρχισε με το να διαιρέση ολόκληρο το κείμενο ώστε ν’ αντιστοιχή με το Ελληνικό. Παρετήρησε κάτι που άλλοι ερευνηταί πριν απ’ αυτόν είχαν σχολιάσει. Έξη ομάδες συμβόλων περικλείονταν σ’ ένα ελλειψοειδή δακτύλιο που ονομάζεται καρτούς, και αυτό τα έκαμε να ξεχωρίζουν έντονα από τα άλλα σύμβολα. Η θέσις των αντιστοιχούσε με ένα όνομα στο Ελληνικό κείμενο, το όνομα του Βασιλέως Πτολεμαίου. Ο Γιανγκ προσπάθησε να χωρίση τα σύμβολα στα γράμματα και τις συλλαβές του ονόματός του. Το αποτέλεσμα ήταν το ακόλουθον:

[Απεικόνιση ιερογλυφικών χαρακτήρων]

Ένας άλλος Άγγλος, ο Β. Τζ. Μπανκς, ανεκάλυψε ένα οβελίσκο στο νησί Φιλαί, στον ποταμό Νείλο, και εξακρίβωσε το καρτούς της Κλεοπάτρας. Περιείχε τρία από τα σύμβολα που περιείχοντο στο καρτούς του Πτολεμαίου. Με άλλα ιερογλυφικά κείμενα για να τον βοηθήσουν, και λίγο έξυπνο μάντεμα, ο Γιανγκ είχε ένα κατάλογο περισσοτέρου από 200 λέξεις στο 1818, αλλά μόνο περίπου το εν τρίτον απ’ αυτές ήσαν ορθές. Επί πλέον, όμως, ήταν ο πρώτος που κατενόησε ότι πολλά από τα σύμβολα είχαν φωνητική ή συλλαβική αξία.

Σ’ αυτό το σημείο, ο Γιανγκ έχασε το ενδιαφέρον για τις μελέτες του και χάθηκε από το προσκήνιο. Το πεδίο ήταν ανοικτό για τον άνθρωπο που έμελλε να λύση τα μυστικά του αρχαίου παρελθόντος της Αιγύπτου με τον πιο αποφασιστικό και τελικό τρόπο.

Ο Σαμπολλιόν Εντείνει την Έρευνα

Ο Ζαν Φρανσουά Σαμπολλιόν δεν ήταν ακόμα εννέα ετών όταν βρέθηκε η Στήλη της Ροζέττης. Σε νεαρή ηλικία αντελήφθη ότι η αρχαία Κοπτική γλώσσα κατήγετο από την ακόμη αρχαιότερη Αιγυπτιακή γλώσσα και έτσι ξεκίνησε να μάθη την Κοπτική. Ότι αυτό ήταν ένα ζωτικό σκαλοπάτι απεδείχθη όταν η γνώσις του της Κοπτικής γλώσσης τον ωδήγησε στην πρώτη του επιτυχία με τα ιερογλυφικά.

Καθώς τα διάφορα σύμβολα απεκάλυπταν τη σημασία τους μέσω των εντατικών και επιμελών προσπαθειών του Σαμπολλιόν, μια απλή αλλά σπουδαία ιδέα του ήλθε το 1821. Προσέθεσε τον αριθμό των ιερογλυφικών συμβόλων πάνω στη Στήλη της Ροζέττης και βρήκε το σύνολο 1.419. Αλλά το Ελληνικό κείμενο περιείχε μόνο 486 λέξεις, έτσι φάνηκε καθαρά ότι τα ιερογλυφικά δεν μπορούσαν να είναι μόνον ιδεογράμματα ή σύμβολα, αφού αυτά ήσαν τριπλάσια απ’ αυτά.

Ξαναγύρισε στο όνομα Πτολεμαίος, που ήδη είχε μερικώς αποκρυπτογραφηθή από τον Γιανγκ. Ορθά τώρα το ανέγνωσε ως «Πτόλμις» ως ακολούθως:

[Απεικόνιση ιερογλυφικών χαρακτήρων]

Με την ανακάλυψι του οβελίσκου του Μπανκς, ο Σαμπολλιόν μπορούσε επίσης να διορθώση τη δική του υποθετική ανάγνωσι του καρτούς της Κλεοπάτρας, Όταν ανέλυσε αυτά τα δύο ονόματα γράμμα προς γράμμα, ο Σαμπολλιόν μελέτησε κάθε βασιλικό καρτούς που μπορούσε να βρη.

Καθώς ανεγινώσκοντο τα ονόματα το ένα μετά το άλλο, παρετηρήθη ότι πάντοτε εφαίνετο να ανήκουν στην τελευταία περίοδο της παρακμής της Αιγυπτιακής ιστορίας, στους Πτολεμαϊκούς και Ρωμαϊκούς χρόνους· επίσης κανένα από τα ονόματα δεν ήταν γνήσιο Αιγυπτιακό, αλλά ξένα. Θα έλυνε μήπως η εξήγησίς του το μυστήριο των πιο αρχαίων Φαραώ; Μια μέρα παρουσιάσθηκε ένα διαφορετικό καρτούς. Το πρώτο σύμβολο ήξερε ότι ήταν ο ήλιος, ο οποίος στην Κοπτική είναι «Ρε.» Στο τέλος υπήρχε ένα διπλό «ς.» Αν το μεσαίο γράμμα ήταν «μ,» τότε το όνομα έπρεπε να είναι «Ρ - μ - σ - ς.» Ραμσής! Τα ιερογλυφικά δεν είχαν αλλάξει ριζικά από εκατοντάδες έτη.

Τώρα επί τέλους ο Σαμπολλιόν ήταν βέβαιος ότι είχε βρη το κλειδί για ν’ αποκαλύψη τα μυστικά της Αιγυπτιακής ιστορίας, αλλά η έντονη και σκληρή έρευνα, που συχνά διεξήγετο με παράβλεψι των φυσικών αναγκών του, τον είχε αφήσει αδύνατο και εξηντλημένο. Για μια σχεδόν εβδομάδα ήταν πολύ άρρωστος για να μπορέση να συγκεντρώση τις ανακαλύψεις του μ’ ένα κατάλληλο τρόπο. Όταν οι αποδείξεις του έγιναν γνωστές το 1822 διήγειραν πολύν σκεπτικισμό σε ωρισμένους κύκλους, και ως τον θάνατό του από συμφόρησι το 1832 δεν ήταν ικανός ν’ απαλλαγή από την αντιφατική θύελλα που η αποκρυπτογράφησίς του είχε προκαλέσει.

Η Στήλη Λέγει την Ιστορία Της

Αλλ’ ο δρόμος ήταν τώρα ανοιχτός. Άλλοι μελετηταί ανέλαβαν το έργο από το σημείο που ο Σαμπολλιόν είχε εγκαταλείψει. Ιδιαίτερα, ο Καρλ Ρίτσαρντ Λέπσιους, ένας Γερμανός, με θέρμη αποφάσισε να διευκρινήση κάθε λεπτομέρεια, και το 1837 παρουσίασε μία ακριβή διατριβή επάνω στο θέμα. Μια άλλη επιγραφή, που βρέθηκε στην Τάνις (της Κάτω Αιγύπτου) το 1866, ήταν σαν τη Στήλη της Ροζέττης. Αυτή η στήλη περιείχε ένα ιερογλυφικό κι ένα Ελληνικό κείμενο· ένα κείμενο στη δημοτική υπήρχε στο περιθώριο. Ωνομάσθηκε το Διάταγμα του Κανόπου. Ο Λέπσιους διάβασε το ιερογλυφικό και το Ελληνικό κείμενο με την πρώτη προσπάθεια.

Τώρα που η στήλη της Ροζέττης μπορούσε να διαβασθή πλήρως, μαζί με χιλιάδες άλλες Αιγυπτιακές επιγραφές, ποια είναι η ιστορία που είχε να πη; Περιέχει ένα διάταγμα εκδοθέν από τους ιερείς της Αιγύπτου το ένατο έτος του Πτολεμαίου Ε΄ του Επιφανούς, που αντιστοιχεί με το έτος 196 π.Χ. Εξ αιτίας των ευεργετικών πράξεων του βασιλέως στη διάρκεια της βασιλείας του, οι τιμές που του απεδόθησαν ως «Σωτήρος της Αιγύπτου» θα ηυξάνοντο. Το άγαλμά του θα εστήνετο σε κάθε ναό της Αιγύπτου, και χρυσές προτομές θα εχρησιμοποιούντο στις πομπές. Οι επέτειοι της ημέρας της γεννήσεώς του και της ενθρονίσεώς του θα ήσαν εορτές «διαπαντός» και όλοι οι ιερείς θα έπερναν ένα νέο τίτλο. «Ιερείς του Ευεργέτου Θεού Πτολεμαίου του Επιφανούς, ο οποίος εμφανίσθηκε στη γη.» Τέλος, το διάταγμα έπρεπε να κοπή σε πλάκες από βασάλτη και να στηθή πλάι στο άγαλμά του στους ναούς και να χαραχθή στη «γραφή της γλώσσας του θεού»—στην ιερογλυφική γλώσσα.

Σχεδόν δυο χιλιάδες χρόνια αργότερα, όταν η Στήλη της Ροζέττης ξεθαβόταν από τη λήθη, οι ναοί της Αιγύπτου έστεκαν ερειπωμένοι. Η δόξα της Αιγύπτου ήταν ένας μύθος, οι βασιλείς και οι Φαραώ της είχαν πεθάνει προ πολλού. Οι θεοί και τα αγάλματα είχαν κατρακυλήσει από τα βάθρα των, ανίσχυροι να βοηθήσουν τους ιερείς των στη τέλεσι της εορτής του Πτολεμαίου «διαπαντός.» Ακόμη και η γλώσσα του θεού είχε χαθή και ξεχασθή και η έρευνα για το κλειδί που θα απεκάλυπτε τα μυστικά του παρελθόντος επρόκειτο ν’ αποδειχθή μια πρόκλησις που θ’ απαιτούσε την ευφυΐα περισσοτέρων από μια γενεά σοφών.

[Εικόνα στη σελίδα 25]

Το καρτούς του Πτολεμαίου