Οι Φθίνοντες Ιησουίται
ΤΟ να απασχολούν την ειδησεογραφία δεν είναι κάτι καινούργιο για τους Ιησουίτες. Από παλαιά εκαλούντο «η Πρώτη Λεγεών» και «η Εμπροσθοφυλακή της Εκκλησίας.» Αλλά τώρα οι Ιησουίτες—το ισχυρότερο και, για πολλούς από τους έξω παρατηρητάς, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα Ρωμαιοκαθολικά θρησκευτικά τάγματα—εμφανίζονται στους τίτλους των εφημερίδων με ένα διαφορετικό τρόπο.
Σήμερα, ακόμη και πολλοί από τους ίδιους τους Ιησουίτας εκφράζουν φόβους ότι το Τάγμα των εξασθενεί. Τι προξενεί αυτά τα αισθήματα;
Πρώτα-πρώτα, οι ελαττούμενοι αριθμοί. Το 1966 υπήρχαν περισσότεροι από 35.000 Ιησουίται αδελφοί, εκπαιδευτικοί και ιερείς σε όλον τον κόσμο. Τώρα υπάρχουν μόνον 31.000 περίπου. Αυτοί που απεχώρησαν περιλαμβάνουν επιφανείς άνδρες των τάξεών των. Και υπάρχει κάθε ένδειξις ότι οι αριθμοί θα εξακολουθήσουν να πέφτουν. Στην πραγματικότητα, οι Αμερικανοί Ιησουίται περιέκοψαν τελευταία τον αριθμό των σεμιναρίων από πέντε σε τρία λόγω ελλείψεως σπουδαστών.
Μια Ματιά στην Ιστορία των Ιησουιτών
Η Εταιρία του Ιησού, όπως ονομάζεται, ιδρύθηκε από τον Ιγνάτιο Λογιόλα το 1540. Αμέσως από την αρχή οι Ιησουίται ήσαν μοναδικοί μεταξύ των θρησκευτικών ταγμάτων. Τα περισσότερα τάγματα πριν απ’ αυτούς ήσαν αφωσιωμένα στη μελέτη και ετόνιζαν την προσευχή και τον μοναστικό βίο. Αλλά η εταιρία του Ιγνατίου επρόκειτο να είναι εξαρτισμένη για δράσι. Έτσι, έγινε το πρώτο τάγμα της Εκκλησίας που προσεφέρθη ειδικά στον Πάπα για οποιοδήποτε ειδικό έργο που θα είχε υπ’ όψιν του. Γι’ αυτό, επίσης, οι ευχές των Ιησουιτών δεν περιλαμβάνουν μόνον αυτές που αφορούν την πτώχεια και την αγνότητα, αλλά τίθεται ιδιαιτέρα έμφασις στις ευχές της υπακοής στον πάπα. Για να εκτελέσουν την ευρεία αποστολή των, ο Ιγνάτιος εγνώριζε ότι απητείτο και κάτι άλλο. Προσαρμοστικότης.
Οι Ιησουίτες επρόκειτο να πάνε σε όλον τον κόσμο και να προσαρμοσθούν σε κάθε είδος εργασίας και να μην αισθάνωνται περιωρισμένοι μόνον στα ιερατικά των καθήκοντα. Για να διευκολυνθή η προσαρμογή των στις διάφορες συνθήκες, το διακριτικό ένδυμα, όπως αυτό που φορούν οι ασκηταί και οι καλόγηροι των άλλων ταγμάτων, εγκαταλείφθηκε κατά μέγα μέρος. Με τον καιρό οι Ιησουίται βρέθηκαν στις επιχειρήσεις, στις τέχνες, στο κοινωνικό έργο και σε πολλές άλλες ασχολίες. Εν τούτοις διεκρίθησαν σε δυο ειδικούς τομείς.
Το ιεραποστολικό έργο των στην Ασία, την Αφρική και την Αμερική έχει γίνει σχεδόν θρυλικό. Και, δεύτερον, είναι γνωστοί ως εκπαιδευτικοί και διανοούμενοι. Ακόμη και επικριταί του ομίλου παρεδέχθησαν ότι η εκπαίδευσις των Ιησουιτών είναι μια προνομιακή εκπαίδευσις.
Σε οποιοδήποτε τομέα εστράφησαν οι Ιησουίται, συνήθως τα κατάφεραν πολύ καλά. Είναι ενδιαφέρον ότι αυτή ακριβώς η επιτυχία των έχει δημιουργήσει πολλά από τα προβλήματά των. Με ποιους τρόπους;
Η Επιτυχία Δημιουργεί Προβλήματα
Για πολλούς Διαμαρτυρομένους, οι Ιησουίται φαίνονται ότι δεν είναι τίποτε περισσότερο από ένα πανούργο αλλά πολύ ισχυρό και επιτυχημένο όπλο της Ρώμης. Δεν μπορεί κανείς να αρνηθή ότι μέρος του αρχικού σκοπού της υπάρξεώς των ήταν να καταπολεμήση την Προτεσταντική Μεταρρύθμισι. Ο εκλιπών Ιωσήφ Ντε Γκιμπέρ (Ιησουίτης και ο ίδιος) παρετήρησε: «Είναι, φυσικά, αναμφισβήτητο ότι ο Ιγνάτιος έτρεμε τον Προτεσταντισμό. Αντετίθετο με αποφασιστικότητα ακόμη και σε κάθε τάσι που του έμοιαζε ή τον ευνοούσε.»
Η δημοτικότης των Ιησουιτών υπεκίνησε άλλους εναντίον των. Όταν δικτάτορες και Κομμουνιστικές κυβερνήσεις έρχωνται στην εξουσία, οι Ιησουίτες είναι συχνά μεταξύ των πρώτων που υποφέρουν μερικές φορές, επειδή θεωρούνται ότι έχουν ισχυρούς δεσμούς με την Πόλι του Βατικανού. Εν τούτοις, ιδιαίτερα στις τελευταίες δεκαετίες, μερικοί Ιησουίται ατομικώς έχουν ενεργήσει συνήθως πολύ ελεύθερα και έχουν ακόμη κατά κάποιον τρόπο απαγκιστρωθή από το Βατικανό.
Οι επιτυχίες των Ιησουιτών τους έχουν μερικές φορές δημιουργήσει εχθρούς ακόμη και μέσα στην Καθολική Εκκλησία! Η πίεσις εναντίον των ήταν τόσο ισχυρή ώστε ο πάπας έθεσε τον όμιλο υπό απαγόρευσιν από το 1773 ως το 1814. Γιατί αυτό το έντονο εσωτερικό μίσος; Κατά μέγα μέρος ήταν αποτέλεσμα φθόνου. Το σύνθημά των «Για τη μεγαλύτερη δόξα του Θεού» υπονοεί ότι θα κάμουν περισσότερα ακόμη και από τα άλλα αφιερωμένα θρησκευτικά τάγματα. Αυτό το πνεύμα δεν έτυχε πάντοτε της καλύτερης υποδοχής, ακόμη και μεταξύ «φίλων.»
Γι’ αυτό η εναντίωσις και τα προβλήματα δεν είναι κάτι νέο για την Εταιρία του Ιησού. Αλλά σ’ αυτό το σημείο οι Ιησουίται ή αυτοί που ενδιαφέρονται για τα πολλά έργα των πρέπει να κάμουν ιδιαίτερη διάκρισι. Είναι σχετικά εύκολο να ξεμπερδεύη κανείς γρήγορα με τα τρέχοντα προβλήματα σαν να είναι απλώς παραλλαγές ενός θέματος που υφίσταται από αιώνες. Αλλά μια τέτοια στάσις μπορεί επίσης να είναι επικίνδυνη. Γιατί; Διότι οι καταστάσεις που αντιμετωπίζει σήμερα το Τάγμα είναι πραγματικά διαφορετικές από εκείνες του παρελθόντος.
Οι Σημερινές Διαφορετικές Καταστάσεις
Σήμερα οι Ιησουίται βρίσκονται σε αντίθεσι ο ένας με τον άλλον σαν ισχυροί πολιτικοί αντίπαλοι. Υπάρχουν δυο Ιησουίται, επί παραδείγματι, σε εξέχουσες κυβερνητικές θέσεις των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο ένας, ο Δρ. Τζων Μακλάφλιν, κατηγορεί τον άλλον, τον Αντιπρόσωπο Ρόμπερτ Φ. Ντρίναν, ότι ‘βιάζει την δικαιοσύνη’ και ότι έχει «την ευρύτητα σκέψεως που είχε . . . το Σάνχεδριν απέναντι στον Ιησού.»
Οι διαδηλώσεις για τα πολιτικά δικαιώματα της δεκαετίας του 1960 και των αρχών της δεκαετίας του 1970 σε μερικές περιπτώσεις έβαλαν σφήνες ανάμεσα στους Ιησουίτας. Έτσι, όταν ο Ιησουίτης Νταν Μπέρριγκαν είχε κατηγορηθή ότι εσχεδίαζε να απαγάγη ένα εξέχοντα αξιωματούχο της κυβερνήσεως των Η.Π., ένα άρθρο των Τάιμς της Νέας Υόρκης παρετήρησε ότι στο τάγμα του «μερικοί από τους πιο ηλικιωμένους επίεζαν να τον διώξουν από το τάγμα. . . . νεώτεροι ιερείς, που υπεστήριζαν τον Μπέρριγκαν, εξέφρασαν την πεποίθησι ότι οι κατηγορίες δεν ήταν δυνατόν να είναι αληθινές.» Παρόμοιες πολιτικές διαιρέσεις μεταξύ των Ιησουιτών εμφανίζονται τώρα στις Φιλιππίνες.
Επίσης, υπάρχουν διχασμένες γνώμες σε ζητήματα ηθικής. Ο Ιησουίτης Τζων ΜακΝήλ επιδοκιμάζει δημοσίως την ομοφυλοφιλία και θα συγκατετίθετο ακόμη και σε κάποια ‘τελετή ενώσεως’ ομοφυλοφίλων. Τέτοιες απόψεις θλίβουν τα συντηρητικά στοιχεία.
Υπάρχει τέτοια διαίρεσις στο τάγμα σήμερα ώστε ο Ιησουίτης Κέννεθ Μπαίηκερ, εκδότης του περιοδικού Χομιλέτικ εντ Πάστοραλ Ρηβιού, λέγει: «Πριν δέκα χρόνια, όταν συναντούσες ένα Ιησουίτη, ήξερες ότι ήταν ένας αδελφός και ότι οι πείρες του και οι σκέψεις του θα ήσαν σαν τις δικές σου. Τώρα όταν συναντάς ένα Ιησουίτη για πρώτη φορά, είναι σαν το χορό του ζευγαρώματος των καβουριών—που προσπαθούν ν’ ανακαλύψουν αν το άλλο καβούρι είναι αρσενικό ή θηλυκό.»
Τώρα προσθέστε σ’ αυτόν τον ασυνήθη συνδυασμό καταστάσεων και ένα άλλο γεγονός: Στο παρελθόν, όταν οι Ιησουίται είχαν προβλήματα, η Εκκλησία ήταν ισχυρή και σταθερή. Αλλά τώρα ολόκληρο το Ρωμαιοκαθολικό ίδρυμα βρίσκεται σε κίνδυνο. Ένας από τους πιο επιφανείς Ιησουίτες λογίους, ο Τζων Λ. Μακκένζι, λέγει ότι η ιεραρχία της Εκκλησίας έχει χάσει τη δύναμί της και «τρέχουν τρομαγμένοι.» Περισσότεροι Ιησουίται από κάθε άλλη φορά έχουν γίνει επικριταί της Εκκλησίας την οποία ευχήθηκαν να υπηρετούν.
Επομένως, φαίνεται συνετό να εμφανίζωμε απλώς τη σημερινή παρακμή του Τάγματος σαν ν’ αποτελή μέρος της ιδίας καταστάσεως που υπήρχε στο παρελθόν; Μάλλον όχι. Αλλά τι άλλο—εκτός από τα γενικά προβλήματα που αντιμετωπίζει ολόκληρη η Εκκλησία—βρίσκεται πραγματικά στη βάσι της παρακμής των Ιησουιτών;
Η Πηγή του Προβλήματος
Αυτό που θα μπορούσε να ονομασθή η ‘διάκρισις των Ιησουιτών’ εξαφανίζεται γοργά. Με ποιον τρόπο;
Η Εταιρία του Ιησού ανέλαβε με τις ενέργειές της τα λόγια του Χριστού ότι οι ακόλουθοι του θα ήσαν ‘εν τω κόσμω, αλλά δεν θα ήσαν εκ του κόσμου.’ (Ιωάν. 17:11-16) Αυτό, πρέπει να το παραδεχθούμε, δεν είναι μικρή αξίωσις. Αλλά στην προσπάθεια να είναι Ιησουίται ιερείς, ενώ συγχρόνως είναι δραστήριοι σε άλλες επιδιώξεις του κόσμου, υπάρχει πάντοτε η πιθανότης ο ιερατικός ρόλος να γλιστρήση σε δευτερεύουσα θέσι. Όταν συμβαίνη αυτό, πού είναι η διάκρισις μεταξύ του Ιησουίτου και του μέσου λαϊκού στο ίδιο επάγγελμα; Δεν υπάρχει καμμιά. Αλλά έχει συμβή αυτό πραγματικά; Εκκλησιαστικά μέλη φαίνεται ότι σκέπτονται έτσι.
Επί παραδείγματι, το Καθολικό περιοδικό Κόμμονγουηλ εσχολίαζε το βιβλίο Οι Νέοι Ιησουίται υπό Τζωρτζ Ρίμερ το 1971. Το βιβλίο είναι μια σειρά από ένδεκα ενδιαφέρουσες συνεντεύξεις με ευφυείς Ιησουίτας σε διαφόρους τομείς. Τι συμπέρασμα έβγαλε ο σχολιαστής Τζων Λ’ Ερέ; Διαβάζομε:
«Πουθενά στο βιβλίο . . . δεν υπάρχει κάποια ένδειξις γιατί αυτοί οι άνθρωποι είναι ιερείς ή γιατί είναι Ιησουίτες. Με όλες αυτές τις συζητήσεις για σύνθετους ιερείς (ιερεύς-γλύπτης, ιερεύς-δικηγόρος, ιερεύς-πολιτικός) απορούμε τι είναι στο πρώτο συνθετικό μέρος. Μήπως το να είναι κανείς ιερεύς σημαίνει ότι είναι κάτι, όπως ότι είναι Ιρλανδός ή λευκός ή χονδρός; Μήπως το να είναι κανείς Ιησουίτης είναι σαν να ανήκη σε μια μάλλον αποκλειστική λέσχη ευγενών; Δεν πρέπει η ιερωσύνη και το Τάγμα να σε κάνουν διαφορετικό. . . ;»
Ποιος μπορεί ν’ αρνηθή ότι αυτός ο σχολιαστής κάνει μερικές ορθές ερωτήσεις; Δεν δείχνουν οι παρατηρήσεις του ότι οι Ιησουίται δεν είναι πλέον απλώς εν τω κόσμω, αλλά, αντιθέτως, αποτελούν στην πραγματικότητα ενεργόν μέρος του;
Ακόμη περισσότερο αποκαλυπτική, ότι το Τάγμα είναι πράγματι μέρος του κόσμου, είναι η δήλωσις του αρχηγού του Τάγματος, Ηγουμένου Πέδρο Αρρούπε. Παρατηρεί τα εξής: «Το φαινόμενον» των τρεχόντων προβλημάτων που αντιμετωπίζει το Τάγμα «φαίνεται λιγώτερο εκπληκτικό αν το τοποθετήσωμε τετραγωνικά στο πλαίσιο όλων όσων συμβαίνουν στον κόσμο, και όχι απλώς μέσα στην Εκκλησία σήμερα.» [τα χονδρά γράμματα δικά μας.] Δεν δείχνει αυτή η ομολογία του ηγουμένου ότι το Τάγμα είναι τόσο δεμένο με τον κόσμο κοινωνικά και ηθικά ώστε να υποφέρη όπως υποφέρει ο κόσμος;
Οι ειλικρινείς Ιησουίται γνωρίζουν ότι αυτές οι ερωτήσεις δεν γίνονται με κάποιο πνεύμα εχθρότητος ή κακοβουλίας. Μάλλον, εγείρονται για να κεντρίσουν την αυτοεξέτασι, η οποία είναι τόσο ζωτική σ’ αυτούς τους μοναδικούς καιρούς. Στην πραγματικότητα, αφορούν τη ζωή.
Ποιος Ιησουίτης δεν ενθυμείται τα λόγια του Ιησού στην επί του Όρους Ομιλία του; Είπε στους ακολούθους του: «Σεις είσθε το άλας της γης. Εάν δε το άλας διαφθαρή, με τι θέλει αλατισθή; Εις ουδέν πλέον χρησιμεύει ειμή να ριφθή έξω, και να καταπατήται υπό των ανθρώπων.»—Ματθ. 5:13.
Όταν κάθε διάκρισις μεταξύ των Ιησουιτών και του υπολοίπου κόσμου έχει σχεδόν χαθή, ειλικρινά, πώς μπορούν αυτοί, σαν το άλας, να είναι ένα πραγματικό μέσον διατηρήσεως της γης από ηθική αποσύνθεσι; Αυτό δεν είναι δυνατόν. Αυτά τα λόγια του Ιησού αξίζουν ειδικής εξετάσεως αφού κανείς δεν θέλει να αποτελή μέρος μιας οργανώσεως που ‘καταπατείται υπό των ανθρώπων.’
Η αυτοεξέτασις, την οποία απαιτεί η παρούσα κατάστασις, είναι ευνόητον ότι δεν είναι εύκολη. Αλλά για τον καθένα που ενδιαφέρεται ειλικρινά για «τη μεγαλύτερη δόξα του Θεού,» είναι μια απόλυτη αναγκαιότης.