Ένας Ενδιαφέρων Γύρος στο Βατικανό

ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ να επισκεφθούμε την κορυφή ενός λόφου που κάποτε συνδεόταν με μάντεις. Εδώ ο Νουμάς Πομπίλιος—ο δεύτερος μυθικός βασιλεύς της Ρώμης—λέγεται ότι διεκήρυξε στους ανθρώπους τις προφητείες του που όπως υποτίθετο, ήσαν δηλώσεις των θεών τους. Σε μεταγενέστερους αιώνες, όχι πολύ μακρυά απ’ εκεί, στο ιπποδρόμιο του Νέρωνος, οι θεατές είδαν τους φρικτούς θανάτους των Χριστιανών.

Αυτοί οι μάντεις ανήκουν πια στο παρελθόν. Το ίδιο και τα πλήθη που ωργίαζαν στα άγρια φαντασμαγορικά θεάματα του ιπποδρομίου. Σήμερα ο Λόφος του Βατικανού κατοικείται από τη μικρότερη πολιτεία του κόσμου. Καθώς περιβάλλεται τελείως από τη Ρώμη και είναι σχεδόν περιτειχισμένη, η Πόλις του Βατικανού καλύπτει ακριβώς 108,7 έηκερς (481 στρέμματα) και ο πληθυσμός της, που κατά το πλείστον δεν είναι μόνιμοι κάτοικοι, αριθμεί λιγώτερο από χίλια άτομα. Εν τούτοις, το Βατικανό κυριαρχεί στη ζωή των 577.600.000 και πλέον Ρωμαιοκαθολικών που είναι σ’ όλο τον κόσμο.

Η Συνθήκη του Λατερανού το 1929 προέβλεπε την ίδρυσι της Πόλεως του Βατικανού ως ανεξάρτητη κυρίαρχη πολιτεία που έχει τον πάπα διοικητή της. Ο Μπενίτο Μουσσολίνι υπέγραψε στη θέσι του Βασιλέως Βίκτωρος Εμμανουήλ Γ΄, και ο Καρδινάλιος Γκάσπαρρι έκαμε το ίδιο για τον πάπα.

Έχει λεχθή ότι ένας επισκέπτης μπορεί να διανύση πεζή το μήκος της Πόλεως του Βατικανού σε οκτώ λεπτά, αλλά δεν θα μπορούσε να δη όλους τους θησαυρούς της τέχνης και των γραμμάτων σ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Εφόσον ο Πάπας Παύλος ο ΣΤ΄ διεκήρυξε το 1975 «άγιο έτος,» χωρίς αμφιβολία εκατομμύρια άνθρωποι ελπίζουν να επισκεφθούν το Βατικανό. Αλλ’ υποθέστε ότι εμείς το επισκεπτόμεθα τώρα, και, καθώς το κάνομε, ας σταματήσωμε λίγο για να σκεφθούμε πάνω σε μερικά σημεία που μπορεί να διαφύγουν της προσοχής ενός προσκυνητού που κατέχεται από υπερβολικό σεβασμό.

Η Πλατεία του Αγίου Πέτρου

Βαδίζομε δυτικά του Ποταμού Τίβερι και εισερχόμεθα στο Βατικανό περνώντας ανάμεσα από τους ψηλούς διπλούς βραχίονες της τετραπλής στοάς του Τζιοβάννι Μπερνίνι με τους 284 κίονες και τους 88 αψιδοστάτες. Οι τέσσερις σειρές των κιόνων σχηματίζουν μια έλλειψι που περικλείει την πλατεία του Αγίου Πέτρου. Στο πάνω μέρος της στοάς βρίσκονται 140 αγάλματα «αγίων και μαρτύρων.»

Ολόκληρη η πλατεία περιβάλλει ένα κόκκινο οβελίσκο από γρανίτη, που έχει ύψος πάνω από ογδόντα πόδια (24 μέτρα περίπου) και ζυγίζει ένα εκατομμύριο πάουντς (454 τόννους)! Ποια είναι η προέλευσίς του; Τον είχε πάρει σαν λάφυρο από την αρχαία Ηλιούπολι ο Καλιγούλας και τον έστησε στο ιπποδρόμιο που αποτελείωσε ο Νέρων. Ο οβελίσκος φέρει επιγραφές αφιερώσεως προς τους Ρωμαίους αυτοκράτορες Αύγουστο και Τιβέριο. Στη σκιά αυτής της Αιγυπτιακής κολώνας, οι Χριστιανοί πριν από δεκαεννέα αιώνες εύρισκαν πρόωρο θάνατο. Αλλά πώς έφθασε αυτός ο οβελίσκος εδώ στην πλατεία του Αγίου Πέτρου;

Μεταφέρθηκε με διαταγή του Πάπα Σίξτου του Ε΄ και στήθηκε στο Βατικανό στις 14 Σεπτεμβρίου 1586, ημέρα Τετάρτη, που πάντα ο Σίξτος τη θεωρούσε σαν «τυχερή μέρα.» Συνέβη, επίσης, να είναι τότε η Εορτή της Υψώσεως του Σταυρού. Έχοντας υπ’ όψιν τις ειδωλολατρικές σχέσεις του οβελίσκου, ο πάπας προσπάθησε να εξορκίση το ειδωλολατρικό πνεύμα του μονόλιθου.

Η Βασιλική του Αγίου Πέτρου

Σύμφωνα με την Καθολική παράδοσι, ο απόστολος Πέτρος μαρτύρησε και ετάφη στη Ρώμη. Η Αγία Γραφή, όμως, ούτε λέγει, ούτε αφήνει να εννοηθή ότι ο απόστολος βρέθηκε ποτέ σ’ αυτή την πόλι.a Αλλά το 325 μ.Χ. περίπου ο Ρωμαίος Αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος άρχισε να κτίζη μια μεγάλη βασιλική, δηλαδή ένα ναό με στοές, στο μέρος που, όπως επίστευαν, βρισκόταν ο τάφος του Πέτρου.

Το 1506, ο Πάπας Ιούλιος 2 αποφάσισε να ξαναχτίση τη Βασιλική. Ο Ντονάτο Μπραμάντε ήταν ο πρώτος από τους πολλούς αρχιτέκτονες του ναού, μεταξύ των οποίων ήταν και ο Μιχαήλ Άγγελος. Όταν τελικά έγινε η αφιέρωσις από τον Πάπα Ουρβανό Η΄ το 1626, η βασιλική είχε το σχήμα ενός Λατινικού σταυρού. Το κτίριο, που έχει μήκος 614 πόδια (187 μέτρα) και συνολική έκτασι 163.000 τετραγωνικά πόδια, μπορεί να χωρέση 80.000 περίπου άτομα. Είναι πελώριο—ο μεγαλύτερος ναός του κόσμου.

Σε ύψος 435 ποδών (133 μέτρων) πάνω από το πάτωμα της Βασιλικής (όπου τέμνονται ο μακρός και ο βραχύς βραχίων του σταυροειδούς οικοδομήματος) είναι ο μεγάλος τρούλλος από μωσαϊκό και επιχρυσωμένος. Έχει διάμετρο περίπου 138 πόδια (43 μέτρα). Δεκαέξη χωριστά φατνώματα στον τρούλλο με ζωγραφιές που παρίσταναν τον Ιησού Χριστό, την μητέρα του Μαρία, τους αποστόλους και «αγίους.»

Κάτω από τον ογκώδη τρούλλο της βασιλικής βρίσκεται η Αγία Τράπεζα. Εδώ, μόνον ο πάπας (ή ένας καρδινάλιος που εκείνος ορίζει στη θέσι του) μπορεί να τελή τη Λειτουργία. Πάνω από την τράπεζα είναι ένας θόλος που διεμόρφωσε ο Μπερνίνι, χρησιμοποιώντας μπρούντζινες πλάκες τις οποίες ο Πάπας Ουρβανός ο Η΄ αφήρεσε από το άριστα διατηρημένο Πάνθεον της Ρώμης, που ήταν ειδωλολατρικός ναός.

Γιατί, όμως, κατασκευάσθηκε ένα τόσο πελώριο και πλούσιο κτίριο σαν τη Βασιλική του Αγίου Πέτρου; Ρίχνοντας λίγο φως σ’ αυτό το ζήτημα, ο Αντρέ Μπιελέ έγραψε: «Ο Μοντέρνο επρόκειτο να μετασχηματίση το [αρχικό] σχέδιο Ελληνικού σταυρού σε Λατινικό σταυρό και ο Μπερνίνι τον απετελείωσε εισάγοντας φανταχτερές διακοσμήσεις και μεγεθύνοντας το σχέδιο με τους δύο τεράστιους βραχίονες της μεγάλης στοάς. Ενδιαφέρονταν ν’ αποδείξουν στον κόσμο, εν όψει της Μεταρρυθμίσεως, ότι, η Ρώμη, η ισχυρά και μεγαλοπρεπής κεφαλή της Χριστιανοσύνης, ήταν για μια ακόμη φορά εκθαμβωτικά φωτοβόλος. Ο ναός του Αγίου Πέτρου έπρεπε να εκφράζη ‘το μεγαλείο, τη δύναμι, την ισχύ, με μια λέξι το μεγαλείον της Καθολικής Εκκλησίας.’ Μπορούμε να βρούμε στην ίδια την υλική εκτέλεσι αυτού του ναού τη σημαντική συνέχεια της Ρωμαϊκής επιδείξεως και της φανταχτερής εθιμοτυπίας του ειδωλολατρικού κόσμου.»—Η Αρχιτεκτονική στη Λατρεία.

Αξιοσημείωτα Έργα Τέχνης

Πολυάριθμα έργα τέχνης βρίσκονται στη βασιλική. Σταματούμε, παραδείγματος χάριν, να παρατηρήσωμε την περίφημη Πιετά του Μιχαήλ Αγγέλου, ένα γλυπτό που παριστάνει τον νεκρό Ιησού στην αγκαλιά της μητέρας του Μαρίας. Στην αρχή επρόκειτο να στολίση τον τάφο ενός Γάλλου Καρδιναλίου. Τυχαίως, όταν άκουσε ότι μερικοί προσκυνηταί απέδιδαν αυτό το έργο στον Χριστόφορο Σολάρι, στη διάρκεια της νύχτας ο Μιχαήλ Άγγελος πρόσθεσε μια ταινία, πάνω στην οποία εχάραξε το όνομά του. Αυτή η ταινία αρχίζει από τον αριστερό ώμο της Μαρίας και φθάνει στο δεξιό της ισχίο και επισύρει καθαρά την προσοχή στον γλύπτη.

Στο εσωτερικό μιας στολισμένης μπρούντζινης θήκης, που την κατασκεύασε ο Μπερνίνι, υπάρχει ένα κειμήλιο που εχρησιμοποιείτο επί αιώνες από τους πάπες στη διάρκεια ειδικών τελετών κι έχει γίνει για πολύν καιρό αντικείμενο σεβασμού ως η έδρα του «Αγίου» Πέτρου. Η εμπρόσθια πλευρά της έχει δεκαοκτώ τετράγωνα από ελεφαντοστούν, που παριστάνουν τους δώδεκα άθλους του μυθικού Ηρακλέους, καθώς και έξη τέρατα που μπορεί να είναι σημεία του Ζωδιακού κύκλου. Στην πραγματικότητα, ο Πέτρος ποτέ δεν κάθισε σ’ αυτή την έδρα. Δοκιμές που έγιναν με τον άνθρακα 14, δείχνουν ότι αυτή η έδρα έγινε τον ένατο αιώνα μ.Χ., περίπου 700 χρόνια μετά τον θάνατο του Πέτρου. Πάνω σε μια λωρίδα ελεφαντοστού, βρίσκεται η προτομή του Καρόλου του Φαλακρού, Ρωμαίου αυτοκράτορος και βασιλέως των Φράγκων της Δύσεως. Πιθανόν αυτός ο δρύινος θρόνος μεταφέρθηκε στη Ρώμη για τη στέψι του Καρόλου από τον Πάπα Ιωάννη τον Η΄, τον Δεκέμβριο του έτους 875 μ.Χ. Μολονότι πέρασαν μερικά χρόνια αφ’ ότου το Βατικανό ανεγνώρισε την προέλευσι αυτής της μεσαιωνικής έδρας (τον Νοέμβριο του 1969), εν τούτοις εξακολουθή να έχη μια τιμητική θέσι στην Βασιλική του Αγίου Πέτρου.

Το ενδιαφέρον σας τώρα στρέφεται σ’ ένα μπρούντζινο άγαλμα του «Αγίου» Πέτρου, που κάθεται ένα θρόνο μ’ ένα φωτοστέφανο στο κεφάλι του κι’ έχει τεντωμένο το δεξί του πόδι. Το 1857 ο Πίος ο Θ΄ έδινε πενήντα πέντε ημερών άφεσι σε όποιον φιλούσε το δάχτυλο αυτού του άψυχου ποδιού. Πολλοί προσκυνηταί το φιλούν κι έπειτα κάνουν το σημείο του σταυρού. Τα δάχτυλα του αφίλητου αριστερού ποδιού διακρίνονται καθαρά. Αλλά τα δάχτυλα του δεξιού ποδιού είναι φθαρμένα, προφανώς από τα φιλήματα και τις θωπείες των χιλιάδων ευλαβών. Την ημέρα της εορτής του Πέτρου το άγαλμα αυτό στολίζεται με την ενδυμασία και τη μίτρα του Πάπα γεμάτη με πολυτίμους λίθους. Αυτό που βλέπομε μας κάνει να θυμηθούμε τον θεόπνευστο ψαλμό που μιλά για άφωνα, τυφλά και κωφά είδωλα, που «χείρας έχουσι και δεν ψηλαφώσι πόδας έχουσι και δεν περιπατούσι.»—Ψαλμ. 115:7.

Σύμφωνα με την παράδοσι, αυτό το άγαλμα κατασκευάσθηκε τον τέταρτο ή πέμπτο αιώνα μ.Χ., μολονότι η κατασκευή του αποδίδεται στον δέκατο τρίτο αιώνα. Εν τούτοις, άλλοι το βλέπουν διαφορετικά. Παραδείγματος χάριν, σχετικά μ’ αυτό, το βιβλίο Πρακτικός Οδηγός για τα Σπουδαιότερα Θεάματα της Ρώμης, του Ρ. Σ. Γουίντχαμ, αναφέρει: «Το άγαλμα αυτό ήταν αρχικά το άγαλμα του Διός στον ναό του Καπιτωλίου Διός, αλλά έχει μετατραπή από τον Πάπα ώστε να εξυπηρετή ένα αγιώτερο σκοπό.»

Πιο σημαντικό από την αβέβαιη προέλευσι αυτού του αγάλματος είναι ο σεβασμός που του αποδίδεται. Θα επεδοκίμαζε μήπως ο Πέτρος ένα τέτοιο σεβασμό; Όταν ο Ιταλός εκατόνταρχος Κορνήλιος έπεσε στα πόδια αυτού του ταπεινού αποστόλου, ο Πέτρος δεν πρότεινε κανένα πόδι για να το φιλήσουν ή να το χαϊδέψουν. Ασφαλώς όχι! Οι Γραφές μας λέγουν: «Ο Πέτρος εσήκωσεν αυτόν, λέγων Σηκώθητι· και εγώ αυτός άνθρωπος είμαι.»—Πράξ. 10:25, 26.

Το Παρεκκλήσιο του Σίξτου

Ο γύρος μας φέρνει στο παρεκκλήσιο του Σίξτου, που ωνομάσθηκε έτσι προς τιμήν του Πάπα Σίξτου Δ΄. Αυτό το οικοδόμημα, που κτίσθηκε κατόπιν εντολής του μεταξύ των ετών 1475 και 1481, έχει μήκος 132 πόδια (41 μέτρα), πλάτος 45 πόδια (14 μέτρα) και ύψος 68 πόδια (21 μέτρα). Πράγματι, το ιδιαίτερο παρεκκλήσιο του πάπα υπήρξε η σκηνή διαφόρων τελετών και συνεδριάσεων για την εκλογή των παπών.

Το Παρεκκλήσιον του Σίξτου περιείχε ήδη αργά από άλλους καλλιτέχνες, από το 1508, όταν ο Ιούλιος 2 ανέθεσε στον Μιχαήλ Άγγελο να χρησιμοποιήση το ταλέντο του στην οροφή του παρεκκλησίου. Όταν το έργο τελείωσε, οι τοιχογραφίες παρουσίασαν 343 ανθρώπινες μορφές. Απεικονίζονται κυρίως σκηνές της δημιουργίας, η πτώσις του ανθρώπου και ο Κατακλυσμός. Αλλά οι ζωγραφιές περιλαμβάνουν, επίσης, προγόνους του Χριστού, καθώς και Βιβλικούς προφήτας και ειδωλολάτρισσες προφήτιδες, δηλαδή μάντισσες.

Μάντισσες; Ναι, και μεταξύ αυτών η μάντισσα των Δελφών. Κατά τον Ωριγένη, έλεγαν ότι «το προφητικό πνεύμα του Απόλλωνος διείσδυσε στα απόκρυφα μέρη της,» και ύστερα απ’ αυτό έδινε χρησμούς σε κατάστασι τρέλλας. Βρισκόταν κάτω από δαιμονική επιρροή. (Παράβαλε με Πράξεις 16:16-18.) Το Βιβλίο Οδηγός για το Βατικανό (1973) λέγει: «Ο Μιχαήλ Άγγελος είχε στον νου του να απεικονίση τον παλαιό Ιουδαϊκό, και ειδωλολατρικό κόσμο όπως ανέμεναν και ήλπιζαν στον Μεσσία.» Η αλήθεια, όμως, είναι ότι ο Θεός δεν έστειλε αγγέλματα στις ειδωλολάτρισσες προφήτιδες. Επιπλέον, δεν είναι παράδοξο το γεγονός ν’ απεικονίζωνται μάντισσες μαζί με Βιβλικούς προφήτες, εφόσον υπήρχαν προφήτιδες του Θεού που ανέμεναν τον Μεσσία, γυναίκες όπως ήσαν η Μαριάμ, η Δεβόρρα, η Όλδα και η Άννα;—Έξοδ. 15:20, 21· Κριτ. 4:4-7· 2 Βασ. 22:14-20· Λουκ. 2:36-38.

Ύστερ’ από χρόνια (1534-1541), ο Μιχαήλ Άγγελος ζωγράφισε την «Τελική Κρίσι» πάνω στον τοίχο που είναι πίσω από την Αγία Τράπεζα στο Παρεκκλήσιο του Σίξτου. Σ’ αυτή την τοιχογραφία οι νεκροί φαίνονται να καλούνται για κρίσι από έναν άγριο Ιησού Χριστό, που καταδικάζει πολλούς σ’ έναν άδη βασανιστηρίων. Το έργο τέχνης, όμως, βρίσκεται σε άμεση αντίθεσι με την Αγία Γραφή, η οποία δείχνει ότι ο άδης είναι ο κοινός τάφος του ανθρωπίνου γένους, όπου οι νεκροί δεν αισθάνονται τίποτα ούτε μπορούν να υποφέρουν πόνο! Η ιδέα ότι ο Ιησούς θα είναι σκληρός, και ωργισμένος κριτής δεν προέρχεται από τις σελίδες της Αγίας Γραφής. (Εκκλησ. 9:5, 10· Ησ. 11:1-5) Παρ’ όλ’ αυτά, όταν είδε τον πίνακα της «Τελικής Κρίσεως,» ο Πάπας Παύλος Γ΄, που είχε δύο ερωμένες και απέκτησε τέσσερα νόθα παιδιά προτού εισέλθη στον ιερατικό κλάδο, σύμφωνα με ωρισμένες φήμες γονάτισε και παρεκάλεσε: «Κύριε, μη μου καταλογίσης τις αμαρτίες μου όταν ελθης κατά την Ημέρα της Κρίσεως.»

Στις μέρες μας, που η πορνογραφία είναι τόσο εκτεταμένη, με όλα τα δυσάρεστα αποτελέσματά της στους ανθρώπους, δεν μπορούμε ν’ αγνοήσωμε εντελώς τη γυμνότητα μερικών προσώπων που απεικονίζονται στην οροφή του Παρεκκλησίου του Σίξτου. Κάποτε τα γυμνά που εμφανίζονταν αρχικά στην «Τελική Κρίσι» προκάλεσαν τέτοιες διαμαρτυρίες ώστε, με εντολή του πάπα, η γυμνότης μερικών εικόνων σκεπάσθηκε αργότερα με ύφασμα.

Κήποι, Μουσεία και μια Περίφημη Βιβλιοθήκη

Το Βατικανό είναι, επίσης, τόπος με όμορφους κήπους, διάφορα μουσεία και αξιοσημείωτες εκθέσεις. Στο Μουσείο του Πίου Κλήμεντος, μια Αγία Τράπεζα που έφερε ελαφρά ανάγλυφα δείχνει τη Νίκη να μεταφέρη μια ασπίδα με την επιγραφή: «Η Σύγκλητος και ο Λαός της Ρώμης έχουν αφιερώσει αυτή την τράπεζα στον Αυτοκράτορα Αύγουστο, γυιο του θεοποιημένου Καίσαρος, με την ιδιότητά του ως Μεγάλου Ποντίφηκος.» Αυτό τον τίτλο (που σημαίνει στην κυριολεξία «Ο Μέγιστος Γεφυροποιός) τον κατείχε κάποτε ο αρχηγός του ειδωλολατρικού ιερατείου της Ρώμης και αργότερα οι αυτοκράτορες της, αλλά τον απέρριψε ο Αυτοκράτωρ Γρατιανός ως ανάρμοστο για έναν Χριστιανό. Εν τούτοις, ο Πάπας Δάμασος ο Α΄, του τετάρτου αιώνος, τον δέχθηκε ευχαρίστως και παραμένει μέχρι σήμερα ένας παπικός τίτλος.

Ένας θησαυρός από χειρόγραφα και βιβλία βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του Βατικανού. Εκτός από 1.000.000 περίπου τυπωμένα βιβλία, υπάρχει και ο θησαυρός από 90.000 και πλέον χειρόγραφα. Μεταξύ αυτών βρίσκεται και το Βατικανό Χειρόγραφο Νο 1209, ένας πολύτιμος Ελληνικός Βιβλικός κώδικας του τετάρτου αιώνος μ.Χ.

«Αργύριον και Χρυσίον Εγώ Δεν Έχω»;

Σαν επισκέπτης στο Βατικανό, μπορεί να έχετε εντυπωσιασθή πολύ με τις δαπανηρές οικοδομές, τα αδαμαντοκόλλητα θρησκευτικά αντικείμενα, τα φημισμένα έργα τέχνης και τα παρόμοια. Οι πάπες έχουν λάβει πολλά δώρα, αλλά η ιστορία δεν σταματά εδώ. Σχετικά με την υπερβολικά δαπανηρή Βασιλική του Αγίου Πέτρου, έχουν πει τα εξής: «Το ελκυστικό σχέδιο του Ντονάτο Μπραμάντε ξεσήκωσε θυελλώδη αντίθεσι—όπως συνέβη και με τους φόρους τους οποίους ο Ιούλιος [Β΄] και οι νεώτεροι πάπες εισέπραξαν με τον σκοπό να πληρώσουν για το έργο.» [Οι Μεγάλοι Αιώνες του Ανθρώπου, Η Αναγέννηση, (στην Αγγλική) από τον Τζον Ρ. Χέιλ και τους εκδότες των βιβλίων του (Τάιμ-Λάιφ.)] Η εκστρατεία για συλλογή χρημάτων για την ανέγερσι της βασιλικής, έγινε στη Γερμανία από τον Δομινικανό μοναχό Γιόχαν Τέτζελ, ο οποίος πουλούσε συγχωροχάρτια. Αυτό ήταν μια από τις αιτίες της μεταρρυθμίσεως στην οποία ωδήγησε ο Λούθηρος.

Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ισχυρίζεται ότι ιδρύθηκε πάνω στον Πέτρο, ένα ταπεινό ψαρά και απόστολο του Ιησού Χριστού. Αλλά πολλοί άνθρωποι αδυνατούν να συμβιβάσουν ένα τόσο μεγάλο πλούτο με τα λόγια του Πέτρου προς κάποιο χωλό που ζητούσε να λάβη ελεημοσύνη: «Αργύριον και χρυσίον εγώ δεν έχω· αλλ’ ό,τι έχω, τούτο σοι δίδω εν τω ονόματι του Ιησού Χριστού του Ναζωραίου σηκώθητι και περιπάτει.» Και ο άνθρωπος περπάτησε. Ναι, ο Πέτρος έδωσε έμφασι στον ανθρώπινο παράγοντα και σε πνευματικές αξίες, αλλ’ ένας γύρος στο Βατικανό αποκαλύπτει μια έμφασι σε υλικά πράγματα.—Πράξεις 3:1-26.

[Υποσημειώσεις]