Μια Προσεχτικότερη Ματιά σε Φημισμένα Έργα Τέχνης
Από τον ανταποκριτή του «Ξύπνα!» στην Ιταλία
ΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΑ τουρίστες συρρέουν στις ιταλικές εκκλησίες κάθε χρόνο. Μερικοί είναι θρησκευόμενοι· άλλοι είναι απλώς ενδιαφερόμενοι επισκέπτες. Όποια κι αν είναι η άποψή τους, μπορεί να εκπλαγούν πολύ αν προσέξουν και παρατηρήσουν καλά μερικά από τα πιο φημισμένα έργα τέχνης.
Η σύζυγός μου, Μπάρμπαρα, κι εγώ λάβαμε μέρος σε μια οργανωμένη περιήγηση τριών από τις πιο γνωστές Ιταλικές πόλεις, τη Ρώμη, τη Φλωρεντία και τη Βενετία, και είχαμε μαζί μας και τον τετράχρονο γιο μας, τον Τζων.
Ρώμη
Η πρώτη μας στάση ήταν στη Ρώμη, μια πόλη που γοητεύει πραγματικά εκείνους που ενδιαφέρονται για την τέχνη και για όσα αυτή αποκαλύπτει για την ιστορία της θρησκείας.
Αν και είχαμε ήδη επισκεφτεί αρκετές μεγάλες Ευρωπαϊκές πόλεις, καμιά τους δεν θα μπορούσε να συναγωνιστεί τη Ρώμη στον πλούτο των αρχαίων μνημείων της, περιλαμβάνοντας τις αγορές, τις αψίδες θριάμβου, το φημισμένο Κολοσσαίο της, τα υδραγωγεία και τα Ρωμαϊκά λουτρά της. Στη διάρκεια της όλης περιηγήσεως μας υπηρέτησε ο ίδιος ξεναγός, ένας άντρας ηλικίας περίπου 50 χρόνων, που ονομαζόταν Κάρλο. Αν και ήταν κοντός, αιχμαλώτισε αμέσως την προσοχή μας.
Το πρωινό της πρώτης μέρας, ο Κάρλο μας είπε περιληπτικά την ιστορία της Ρώμης, και σε κάποιο σημείο ρώτησε: «Ξέρετε ότι η Ρώμη ονομάζεται συχνά η Πόλη των Οβελίσκων;» Κανένας δεν το ήξερε. Μάλιστα, μερικοί από τους παρόντες δεν ήξεραν τι ήταν ο οβελίσκος.
Αφού εξήγησε ότι είναι Αιγυπτιακά μνημεία σε σχήμα κωνικών τετράεδρων πέτρινων κολωνών έχοντας στην κορυφή μια μυτερή πυραμίδα, ο ξεναγός μας είπε: «Καμιά άλλη πόλη στον κόσμο δεν έχει τόσους πολλούς οβελίσκους όπως η Ρώμη.» Πραγματικά, αμέσως μετά είδαμε τον πρώτο οβελίσκο και ο Κάρλο συνέχισε λέγοντας: «Τώρα βρισκόμαστε στην πλατεία του Αγ. Ιωάννου του Λατερανού. Πρόκειται για έναν από τους 13 ρωμαϊκούς οβελίσκους που υπάρχουν ακόμη, γιατί κάποτε υπήρχαν πολύ περισσότεροι. Αυτός χτίστηκε στη θέση που βρίσκεται σήμερα από τον Πάπα Σίξτο Ε΄ το 1588.»
«Τι αναπαριστούν οι οβελίσκοι της Αιγύπτου;» ρώτησε η Μπάρμπαρα.
«Ήταν φετίχ του θεού ήλιου. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, ένας αρχαίος Ρωμαίος συγγραφέας, είπε ότι αναπαριστούσαν τις ακτίνες του ηλιακού φωτός. Χτίζονταν σε ναούς και κατά μήκος βωμών, και οι ιερείς έκαναν θυσίες στους θεούς μπροστά τους επειδή όπως πίστευαν προσωποποιούσαν και διάφορες θεότητες.»
«Πόσο ύψος έχει αυτός ο οβελίσκος και τι βάρος;» ήθελαν να ξέρουν μερικοί από τους συντρόφους μας.
«Είναι ο πιο ψηλός στον κόσμο, με ύψος ακριβώς 32 μέτρα [105 πόδια και 6 ίντσες] και ζυγίζει 455 τόννους,» απάντησε ο ξεναγός μας σοβαρά σοβαρά.
«Και τι μπορούμε να πούμε για το σταυρό στην κορυφή;» δεν μπόρεσα να μη ρωτήσω.
Ο Κάρλο απάντησε: «Ω, δεν είναι κάτι που εκπλήσσει. Οι πάπες φρόντισαν να τοποθετηθούν σε ειδωλολατρικά μνημεία ο σταυρός και άλλα σύμβολα, επειδή πίστευαν ότι μ’ αυτό τον τρόπο θα θριάμβευε η Χριστιανοσύνη πάνω στην ειδωλολατρία. Ο Σίξτος Ε΄ ήταν πολύ φανατικός σ’ αυτό το πράγμα.»
Ρώτησα: «Ήταν μάλλον ένα περίεργο συνταίριασμα, δεν νομίζετε;»
«Ασφαλώς και ήταν. Αμέσως θα δεις ένα ακόμη πιο φανερό παράδειγμα αυτού που αποκαλείς ‘περίεργο συνταίριασμα’,» απάντησε. Άρχιζε να συμπαθεί τη Μπάρμπαρα κι εμένα, επειδή οι ερωτήσεις μας του έδιναν την ευκαιρία να δείξει την πλατιά γνώση του.
Την άλλη μέρα, επισκεπτόμενοι το ιστορικό κέντρο της πόλεως, καταλάβαμε τι εννοούσε. «Εκεί είναι η Στήλη του Τραϊανού,» είπε ο Κάρλο, δείχνοντας μια λευκή μαρμάρινη στήλη ύψους 38 μέτρων [125 ποδών]. «Χτίστηκε για να θυμίζει τις στρατιωτικές εκστρατείες του Τραϊανού, αλλά ο Πάπας Σίξτος Ε΄ έβγαλε το άγαλμα του αυτοκράτορα κι έβαλε στη θέση του το άγαλμα του Αγ. Πέτρου.» Αμέσως μετά επισκεφτήκαμε μια άλλη πλατεία όπου βρισκόταν μια παρόμοια στήλη. «Αυτή φτιάχτηκε προς τιμή του Μάρκου Αυρηλίου, αλλά αν κοιτάξετε στην κορυφή του αγάλματος θα δείτε ότι απεικονίζει τον απόστολο Παύλο. Το άγαλμα του αυτοκράτορα αντικαταστάθηκε κατά διαταγή του ίδιου πάπα στην προσπάθειά του να ‘εκχριστιανίσει’ την ειδωλολατρική Ρώμη.»
«Σε λίγο θα επισκεφτούμε ένα από τα καλοδιατηρημένα αρχαία μνημεία μας,» είπε ο Κάρλο. Όταν σταματήσαμε σε μια γειτονική πλατεία, μας έδειξε ένα χαρακτηριστικό οικοδόμημα ειδωλολατρικού ναού. «Αυτό είναι το Πάνθεον. Χτίστηκε ανάμεσα στα έτη 27 και 25 π.Χ. Όπως μπορείτε να δείτε, εκτείνεται σε κυκλικό σχέδιο πίσω από την πρόσοψη. Ο τρούλος φαίνεται κι από δω, αλλά θα τον δείτε καλύτερα από μέσα. Έχει διάμετρο 43 μέτρα [142 πόδια] και είναι ο μεγαλύτερος πέτρινος τρούλος στον κόσμο. Από τον αιώνα εκείνο χτίζονταν και μεγαλύτεροι, χάρη στην παρουσία του ενισχυμένου σκυροκονιάματος. Ο ναός αρχικά ήταν αφιερωμένος στη λατρεία του πανθέου των ειδωλολατρικών θεών. Κατόπιν, στη διάρκεια της Αναγεννήσεως, ο Πάπας Ουρβανός Η΄ διέταξε να απογυμνώσουν την πύλη από το μπρούτζινο κάλυμμά της. Μέρος του μετάλλου το έλειωσαν για να φτιάξουν το θόλο πάνω από τον παπικό βωμό στο ναό του Αγ. Πέτρου και το υπόλοιπο το χρησιμοποίησαν για τους θόλους στο Κάστελ Σαντ Άντζελο.»
Καθώς περπατούσαμε μέσα, η Μπάρμπαρα κι εγώ περιμέναμε να δούμε ένα μουσείο ή κάτι παρόμοιο, αλλά τίποτα . . .
«Α! Ξέχασα να σας πω . . . ,» έσπευσε ο Κάρλο να προσθέσει όταν είδε τις γεμάτες έκπληξη εκφράσεις των προσώπων μας, «όταν ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Φωκάς έδωσε το κτίριο στον Πάπα Βονιφάτιο Δ΄ το 609 μ.Χ., το Πάνθεον μετατράπηκε σ’ εκκλησία που αφιερώθηκε στη λατρεία της Μαντόννας και των Μαρτύρων. Όπως βλέπετε, χρησιμοποιείται ακόμα σαν τόπος λατρείας. Είναι ο τάφος του διάσημου ζωγράφου Ραφαέλ και περιέχει τους τύμβους πολλών Ιταλών βασιλιάδων που αγωνίστηκαν για την Ιταλική ανεξαρτησία.»
Ύστερα, στρεφόμενος κατ’ ευθείαν σ’ εμένα, συνέχισε: «Πάρα πολλές άλλες Ρωμαϊκές εκκλησίες έχουν χτιστεί πάνω σε ειδωλολατρικούς ναούς και συχνά τα ίδια κτίρια ξαναχρησιμοποιήθηκαν.» Άρχισε να αραδιάζει πολλές απ’ αυτές: «Ο ναός της Αγ. Μαρίας χτίστηκε πάνω σ’ ένα ναό αφιερωμένο στην Αθηνά, η εκκλησία του Αγ. Λορέντζο στη Μιράντα ήταν αφιερωμένη πριν σ’ ένα θεοποιημένο αυτοκρατορικό ζευγάρι. . . .»
Το πρωί της τρίτης και τελευταίας μέρας διατέθηκε για επίσκεψη στο Βατικανό. Πήγαμε στην πλατεία του Αγ. Πέτρου, που περιβάλλεται από μεγαλοπρεπείς στοές, οι οποίες του δίνουν επιβλητική ατμόσφαιρα. Η ομάδα μας συγκεντρώθηκε γύρω από ένα μεγάλο οβελίσκο στο κέντρο ακριβώς της πλατείας. Ο Κάρλο έδειχνε να ξέρει όλα όσα χρειάζονταν για τα Αιγυπτιακά αυτά μνημεία.
«Κοιτάξτε αυτό προσεκτικά,» είπε, «και θα δείτε ότι δεν υπάρχουν επιγραφές επάνω. Ο αυτοκράτορας Καλιγούλας το έφερε στη Ρώμη και ανεγέρθηκε στο μέρος αυτό από τον Πάπα Σίξτο Ε΄. Λέγεται ότι η μεταφορά και η ανέγερση του μνημείου αυτού ήταν ένα πολύ δύσκολο και δαπανηρό έργο. Μάλιστα, χρειάστηκαν 900 εργάτες να δουλεύουν τέσσερις μήνες για να το ολοκληρώσουν. Έχοντας υπ’ όψη τα προβλήματα που περιλάμβανε και φοβούμενος την παραμικρή διατάραξη της εργασίας, ο πάπας έκδωσε απόφαση που έλεγε ότι οποιοσδήποτε έκανε φασαρία ενώ επιτελείτο το έργο θα τιμωριόταν με θανατική καταδίκη.
Όταν μπήκαμε στην κολοσσιαία βασιλική, τα μάτια μας πέσανε στο χρυσό που έλαμπε και στις αποχρώσεις του κόκκινου βελούδου. Γύρω μας υπήρχαν τα έργα πολλών από τους μεγάλους καλλιτέχνες των περασμένων αιώνων.
«Πόσο αξίζουν όλ’ αυτά;» ρώτησε ένας νεαρός.
«Προφανώς, είναι αδύνατον να υπολογίσουμε την αξία του καθενός πράγματος που περιέχει. Όμως, μπορώ να σας πω το εξής: Με διαταγή του Πάπα Ιουλίου Β΄, η βασιλική που χτίστηκε την εποχή του Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου κατεδαφίστηκε και άρχισε να ξαναχτίζεται όπως είναι τώρα. Οι πάπες χρηματοδότησαν την κατασκευή πουλώντας τόσο πολλά συγχωροχάρτια, ώστε δημιουργήθηκε ένα κύμα αγανακτήσεως, που όπως λέγεται επίσπευσε την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση.»
Πάνω στα δεξιά μας είδαμε τη φημισμένη Πιετά του Μιχαήλ Άγγελου που δείχνει το νεκρό Χριστό πάνω στα γόνατα της μητέρας του, της Μαρίας. Αφού η προσοχή μας ελκύστηκε από την επιβλητική πραότητα και αξιοπρέπεια που έκφραζε το άγαλμα, ο Κάρλο μας οδήγησε σ’ ένα άλλο μπρούτζινο. Μπροστά απ’ αυτό βρίσκονταν ήδη πολλοί άνθρωποι· μερικοί από τους οποίους περίμεναν τη σειρά τους για να φιλήσουν το δεξί του πόδι. Όταν υπήρξε χώρος, τα καταφέραμε να πλησιάσουμε πιο κοντά.
«Κοίτα, Μαμά! Μπαμπά βλέπεις;» φώναξε ο Τζων. «Φιλάνε το πόδι του!» Πράγματι, είδαμε τα δάχτυλα του ποδιού του αγάλματος να έχουν σχεδόν ισιάξει από το τρίψιμο! «Σ’ όλους τους αιώνες, τα χείλη των εκατομμυρίων πιστών λάτρεων έφθειραν τα δάχτυλα,» εξήγησε ο ξεναγός μας. «Το άγαλμα παριστάνει τον Αγ. Πέτρο, αλλά η προέλευσή του είναι σκοτεινή. Σύμφωνα με την παράδοση, φτιάχτηκε από ένα λιωμένο άγαλμα του Διός. Η πρόσφατη άποψη είναι ότι το άγαλμα χρονολογείται το 13ο αιώνα.»
Το απόγευμα, επισκεφθήκαμε πάρκα, μνημεία και πλατείες. Η όλη μας εντύπωση ήταν ότι η Ρώμη είναι πράγματι μια θαυμάσια πόλη, με τα χαρακτηριστικά σκούρα κόκκινα κτίρια και τους κήπους της όπου τα αγέρωχα πεύκα σε σχήμα ομπρέλλας μοιάζουν να είναι χαραγμένα πάνω στον ουρανό.
Αργότερα, καθώς ταξιδεύαμε για τη Φλωρεντία, μιλούσαμε για τα πολλά θαυμάσια πράγματα που είδαμε στη Ρώμη και το παράξενο συνονθύλευμα ιερών και βέβηλων, τα οποία εντυπωσιάζουν τον προσεκτικό παρατηρητή.
Φλωρεντία
Αν και η Φλωρεντία είναι πολύ μικρότερη από τη Ρώμη, έχει τις πιο πλούσιες αίθουσες τέχνης στον κόσμο, και είναι γεμάτες από θαυμάσιους ζωγραφικούς πίνακες και αγάλματα. Περιβαλλόμενη από τις μαγευτικές Τοσκανικές βουνοπλαγιές, η πόλη έχει πάντα τη δική της ιδιαίτερη κομψότητα.
Η σύζυγός μου και εγώ εντυπωσιαστήκαμε πολύ από την επίσκεψή μας στην Πιάτσα ντελ Ντουόμο, μια από τις κεντρικές πλατείες. Είναι μια από τις πιο όμορφες της πόλεως και σ’ αυτήν υπάρχει ο Καθεδρικός Ναός και το Βαπτιστήριο, όπου βαπτίζονται τα μωρά. Όταν ο Κάρλο είπε, «Ας πάμε και ας δούμε την Πόρτα του Παραδείσου,» κεντρίστηκε αμέσως η περιέργειά μας. Καθώς πλησιάσαμε στο Βαπτιστήριο, έδειξε τη μπρούτζινη πόρτα φτιαγμένη από τον Φλωρεντιανό καλλιτέχνη Γκιμπέρτι. Οφείλει το όνομά της στον Μιχαήλ Άγγελο, που είπε ότι η θαυμάσια αυτή πόρτα ήταν άξια για τον ίδιο τον παράδεισο. Στα 10 φατνώματά της απεικονίζονται ιστορίες της Βίβλου. Πλησιάσαμε πιο κοντά και είδαμε ότι ο καλλιτέχνης είχε απεικονίσει τη δημιουργία του Αδάμ και της Εύας, την ιστορία του Κάιν και του Άβελ, του Νώε και του κατακλυσμού, του Αβραάμ και του γιου του Ισαάκ, του Ησαύ και του Ιακώβ, του Ιωσήφ, του Μωυσή, του Ιησού του Ναυή, του Σαούλ, του Δαβίδ και του Σολομώντα.
Μέσα στο κτίριο παρατηρήσαμε μια χτυπητή αντίθεση με τα Βιβλικά αυτά θέματα. Στο μωσαϊκό που διακοσμούσε το θόλο κυριαρχούσε η φρικτή εικόνα της κολάσεως. «Ξέρετε ότι τα σκηνικά της κολάσεως που απεικονίζονται στις Ιταλικές εκκλησίες μοιάζουν μ’ εκείνα που ζωγράφισαν οι Ετρούσκοι;» ρώτησε ο Κάρλο.
Αυτό ήταν κάτι καινούργιο για μας και δείξαμε μεγαλύτερο ενδιαφέρον για να μάθουμε περισσότερα. Ο ξεναγός μας συνέχισε αναφέροντας το βιβλίο Λα Τσιβιλτά Ετρούσκα (Ο Ετρουσκικός Πολιτισμός) του Βέρνερ Κέλλερ (εκδόθηκε από τον Γκαρτζάντι), το οποίο μπόρεσα να πάρω χάρη στη βοήθειά του. Το βιβλίο αυτό αναφέρει:
«Γιατί θα ’πρεπε να εκπλαγούμε, λοιπόν, αν στους θρησκευτικούς ζωγραφικούς πίνακες που βρίσκονται στις Τοσκανικές εκκλησίες και στους πίνακες της κεντρικής και βόρειας Ιταλίας, βρίσκουμε να ξαναπαρουσιάζονται οι τρομακτικές σκηνές της κολάσεως των Ετρουσκικών χρόνων, συμπληρωμένες με τις φριχτές δαιμονικές μορφές και τα πτερωτά πλάσματα που συνόδευαν κάποτε το νεκρό στο τελευταίο του ταξίδι; Τα πλάσματα που απάρτιζαν το Ετρουσκικό βασίλειο των νεκρών απλώς μεταφέρθηκαν σε μεταγενέστερους χώρους λατρείας και επέζησαν στην ιερή τέχνη που διακοσμεί τις εκκλησίες αυτές.
«Η απεικόνιση των φρικαλεοτήτων της κολάσεως . . . δημιουργήθηκε στην αρχαία Ετρουρία, όπου προσέλαβε πιο βίαιες και απαίσιες μορφές από οπουδήποτε αλλού . . . η επικρατούσα μορφή που προτάσσεται στα βάσανα της κολάσεως και στις οδύνες του Χριστιανικού καθαρτηρίου, είναι ο Σατανάς, το σαφές αντίστοιχο των δαιμόνων που συνοικίζουν τους τάφους των άλλοτε Ετρουσκικών χρόνων.»
Η ανακάλυψη αυτή ήταν μια ακόμη απόδειξη ότι στον Χριστιανικό λεγόμενο κόσμο οι ειδωλολατρικές δοξασίες έχουν αλλάξει ριζικά τις διδασκαλίες και το ίδιο το πνεύμα της πρώτης Χριστιανοσύνης.
Στο τέλος της περιηγήσεως αυτής φύγαμε από τη Φλωρεντία και ξεκινήσαμε το μεγάλο ταξίδι για τη Βενετία.
Βενετία
Η Βενετία, που συχνά ονομάζεται η «Βασίλισσα της Αδριατικής», μας έκανε ιδιαίτερη εντύπωση. Χτισμένη πάνω σε διάφορα νησιά μιας λιμνοθάλασσας, είναι πραγματικά μια μοναδική πόλη, με τα κανάλια της και τα όμοια με Ανατολίτικα παλάτια της με τα λεπτά μαρμάρινα διακοσμητικά σχέδια. Έμοιαζε μάλλον με κάτι από τα «Παραμύθια της Χαλιμάς».
Η Πλατεία του Αγ. Μάρκου είναι γοητευτική. Στη μια πλευρά κλείνεται από τη βασιλική, που είναι η διασταύρωση ανάμεσα σε μια Βυζαντινή εκκλησία και σ’ ένα Μουσουλμανικό τέμενος. Τέσσερα τεράστια επιχρυσωμένα μπρούτζινα άλογα, που είναι στημένα στην ταράτσα, στολίζουν την πρόσοψη. Αν και ο Τζων με είχε ζαλίσει κάπως, γιατί ήθελε οπωσδήποτε να τα καβαλικέψει, κατάφερα ν’ ακούσω τι έλεγε ο Κάρλο γι’ αυτά. «Δείγματα της Ελληνικής τέχνης του τρίτου και τέταρτου αιώνα (π.Χ.), είναι αντίγραφα των πρωτότυπων αγαλμάτων που αφαιρέθηκαν πρόσφατα για να επιδιορθωθούν. Κυττάξτε τη διακόσμηση γύρω από τις αψίδες της εκκλησίας. Αυτή η αψίδα παρουσιάζει ένα κυνήγι, έναν κένταυρο να πολεμάει ένα δράκοντα. Εκείνη παρουσιάζει τους μήνες του χρόνου με τα ζώδια, και ακριβώς εκεί βλέπετε μια άλλη που απεικονίζει τους Άθλους του Ηρακλή . . . Αυτό το άγαλμα παρουσιάζει τέσσερις πολεμιστές σ’ έναν φιλικό ασπασμό. Όπως πιστεύουν είναι οι ειδωλολάτρες αυτοκράτορες Διοκλιτιανός, Μαξιμιλιανός, Γαλέριος και Κωστάντιος.»
Σκηνικά από τη μυθολογία, αστρολογικά σύμβολα και αγάλματα πολεμιστών—τι περίεργη διακόσμηση για μια εκκλησία!
Τελειώσαμε πολύ ωραία τις διακοπές μας κάνοντας με φεγγάρι μια βόλτα με μια Βενετσιάνικη γόνδολα, από την οποία είδαμε να ξετυλίγεται μπροστά στα μάτια μας ολόκληρη η πόλη.
Στο τέλος της σύντομης περιηγήσεώς μας είχαμε πολλά πράγματα να σκεφτούμε απ’ αυτά που είδαμε για το ολοφάνερο συνονθύλευμα των ιερών και βέβηλων στους καλλιτεχνικούς θησαυρούς του Χριστιανικού κόσμου. Η λαμπρότητα και το μεγαλείο των πολλών θρησκευτικών κτιρίων μας έκαναν να καταλάβουμε την ανώτερη αξία του να κατέχεις μια οικοδομητική αντίληψη της αληθινής Χριστιανοσύνης. Τα πολυάριθμα έργα τέχνης, προϊόν του ανθρώπινου πνεύματος, μας έκαναν να σκεφτούμε την ανώτερη σοφία του Δημιουργού μας, του οποίου η τέχνη επιδεικνύεται τόσο θαυμάσια στον τρόπο που μας έφτιαξε.
[Εικόνα στη σελίδα 16]
Οβελίσκος στην πλατεία του Αγ. Πέτρου
[Εικόνες στη σελίδα 17]
Το άγαλμα του Πέτρου, άγνωστης προελεύσεως
Το Πάνθεον αφιερωμένο αρχικά σε ειδωλολατρικούς θεούς
[Εικόνα στη σελίδα 18]
Σκηνές από την κόλαση στο Καθολικό Βαπτιστήριο της Φλωρεντίας