Η Ιστορία του Ελαστικού

Από τον Ανταποκριτή του «Ξύπνα!» στη Βραζιλία

ΕΝΑ πελώριο αεριωθούμενο πλησιάζει στο αεροδρόμιο. Για μια επιτυχή προσγείωσι—πολλά εξαρτώνται από τους τροχούς. Πρέπει ν’ αντέχουν σε τρομερή δόνησι και τριβή καθώς το αεριωθούμενο, με το τεράστιο βάρος του, αγγίζει το έδαφος και σταματά. Η μόνη φυσική ουσία που μπορεί ν’ αντέξη σε μια τέτοια πρόσκρουσι με το έδαφος είναι το ελαστικό.

Σύμφωνα με το περιοδικό Ελαστικό, μια εκδοσις της Φάιρστον, έχει υπολογισθή ότι η παγκόσμια παραγωγή για το 1973 ήταν 3,25 εκατομμύρια μακροί τόννοιa φυσικού ελαστικού και 5,8 εκατομμύρια μακροί τόννοι ανθρωποποιήτου ή συνθετικού ελαστικού. Το μεγαλύτερο μέρος απ’ αυτή την ποσότητα καταναλίσκεται από τη βιομηχανία αυτοκινήτων. «Τα λάστιχα των αυτοκινήτων,» παρατηρεί η Βρεταννική Εγκυκλοπαιδεία, «απορροφούν το 60 έως 70 τοις εκατό της διαθέσιμης ποσότητος ελαστικού.»

Από που προέρχεται το ελαστικό; Αρκετά τροπικά και υποτροπικά δένδρα παράγουν ένα γαλακτώδες υγρό, ή λατικόν, που περιέχει το ελαστικό κόμμι. Η καλύτερη εμπορική πηγή για το φυσικό ελαστικό κόμμι είναι ένα ευθές, κομψό δένδρο που ονομάζεται Εβέα η Βραζιλιανή, ιθαγενές δένδρο στις ζούγκλες του Αμαζονίου στη Βραζιλία. Σε άγρια κατάστασι φθάνει σε ύψος 65 έως 100 ποδών (20 έως 30 μέτρα). Όταν καλλιεργούνται σε φυτείες, αυτά τα δένδρα φθάνουν σε ύψος 60 ποδών (18 μέτρα). Ως προς την πηγή του λάτεξ, που περιέχει το ελαστικό κόμμι, η Βρεταννική Εγκυκλοπαιδεία δηλώνει τα εξής:

«Ο κορμός ενός δένδρου μπορεί γενικά να διαιρεθή σ’ ένα εσωτερικό τμήμα του ξύλου και ένα εξωτερικό τμήμα του φλοιού. Στην ένωσι του φλοιού και του ξύλου βρίσκεται ένα στρώμα κυττάρων, που έχει το πάχος περίπου μιας κόλλας χαρτιού, και είναι γνωστό ως κάμβιον, το οποίο παρουσιάζεται σαν ένα λεπτότατο στρώμα όταν ο φλοιός βγαίνη από το δένδρο. Αυτό τα στρώμα είναι η έδρα της αναπτύξεως, και αυτό το κάνει προσθέτοντας αφ’ ενός νέα κύτταρα στο ξύλο και αφ’ ετέρου προσθέτοντας νέα κύτταρα στον φλοιό. Δίπλα στο κάμβιον και στο μαλακό τμήμα του φλοιού βρίσκονται οι αγωγοί του λάτεξ. Έξω από τον μαλακό φλοιό βρίσκεται ένα σκληρό τμήμα όπου υπάρχουν λίγοι σχετικά αγωγοί λάτεξ. Το σύνολο προστατεύεται από ένα εξωτερικό στρώμα φελλού. Η διάμετρος των αγωγών λάτεξ υπολογίζεται ότι είναι περίπου 0,0015 ίντσες [0,0038 εκατοστόμετρα].»

Τα μόρια του ελαστικού κόμμεος αποτελούνται, από πέντε άτομα άνθρακος και οκτώ άτομα υδρογόνου. Ένας μεγάλος αριθμός τέτοιων μορίων, αν συνενωθούν, σχηματίζουν μεγάλα, γιγαντιαία μόρια υπό μορφήν αλυσίδος, γνωστά ως πολυμερή («πολλά μέρη»). Το περιοδικό Ελαστικό λέγει τα εξής: «Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι η υπό μορφήν αλυσίδος δομή του ελαστικού κόμμεος εξηγεί ίσως την ικανότητα του ν’ απλώνεται. Πιστεύουν ότι οι μακρές αλυσίδες μορίων ελαστικού κόμμεος μπορεί να ενώνωνται και να συστρέφωνται, κάπως σαν τα σπειροειδή ελατήρια. Όταν το ελαστικό τεντώνεται, οι σπείρες χωρίζουν. Όταν το αφήνουν ελεύθερο, οι σπείρες επανέρχονται στη θέσι τους.»

Ανοίγοντας Οπές στα Δένδρα της Ζούγκλας

Ο Φρανσίσκο ντα Σίλβα είναι ένας από τους 150.000 περίπου Βραζιλιανούς οικογενειάρχας ο οποίος κερδίζει τα προς το ζην συλλέγοντας φυσικό άγριο ελαστικό κόμμι στα αφιλόξενα δάση κοντά στον Αμαζόνιο Ποταμό. Η καθημερινή εργασία του Φρανσίσκο αρχίζει τα χαράγματα κοντά στην πόλι Ρίο Μπράνκο της ζούγκλας της Πολιτείας Άκρε, περίπου 1.100 χιλιόμετρα (680 μίλια) νοτίως του ισημερινού. Μετά από ένα λιτό πρόγευμα ξεκινά, μεταφέροντας στο μέτωπο του μια μικρή λάμπα για να φωτίζη την πυκνή ζούγκλα. Παίρνει επίσης μαζί του ένα όπλο για να τον προστατεύη από κινδύνους που ίσως εμφανισθούν από άγρια ζώα ή φίδια.

Μόλις φθάσει στο πρώτο δένδρο, ο Φρανσίσκο καθαρίζει τον κορμό. Κατόπιν χρησιμοποιεί ένα ειδικό μαχαίρι για να κόψη ελαφρά τον κορμό, χαράζοντας λοξά μια τομή κάτω από τα αριστερά προς τα δεξιά. Σε κάθε τομή τοποθετεί και ένα τενεκεδένιο στρογγυλό κουτί. Εκεί μέσα θα συγκεντρώνεται ο γαλακτώδης χυμός που θα βγαίνη από το σημείο μεταξύ του εξωτερικού στρώματος του φελλού και του καμβίου στη διάρκεια των επομένων τριών έως τεσσάρων ωρών. Αν ένα δένδρο αποδειχθή ότι είναι πολύ παραγωγικό, ο Φρανσίσκο μπορεί να τοποθετήση μέχρι τέσσερα κουτιά στο ίδιο επίπεδο, που να έχουν μεταξύ τους απόστασι μέχρι τέσσερις ίντσες (10 εκατοστά).

Το μεσημέρι ο Φρανσίσκο θα σταματήση για να πάρη ένα ελαφρό γεύμα. Σύντομα, όμως, θ’ αρχίση να συλλέγη το λάτεξ. Στις πέντε περίπου το απόγευμα θα επιστρέψη σπίτι με την παραγωγή της ημέρας, που αποτελείται από 86 περίπου πάουντς (30 κιλά) λάτεξ. Απ’ αυτό θα γίνουν περίπου 22 πάουντς (10 κιλά) ακατέργαστου ελαστικού κόμμεος.

Το επόμενο βήμα λαμβάνει χώρα σε μια καλαμένια καλύβα που δεν έχει παράθυρα, αλλά μόνο ένα άνοιγμα στην οροφή. Στη μέση της καλύβας υπάρχει μια φωτιά που αργοκαίει, μ’ ένα διχαλωτό κλαδί σε κάθε πλευρά. Αρκετές φορές ο Φρανσίσκο βυθίζει ένα κομμάτι ξύλο μέσα στο λάτεξ και κατόπιν το βάζει επάνω στις διχάλες του κλαδιού. Καθώς στρέφει το ξύλο επάνω από τη φωτιά, χύνει περισσότερο λάτεξ στο ξύλο. Η ζέστη κάνει το νερό να εξατμίζεται από το λάτεξ και το ελαστικό κόμμι γίνεται πιο παχύ. Συνεχίζει να προσθέτη λάτεξ και τελικά σχηματίζεται γύρω από το ξύλο μια σκούρα, σφιχτή μπάλλα από ελαστικό κόμμι. Αυτό συνεχίζεται έως ότου η μπάλλα ζυγίζει περίπου 20 κιλά (44 πάουντς) ή περισσότερο.

Από καιρού εις καιρόν, οι βαρειές μπάλλες του ακατέργαστου ελαστικού φέρονται σε κάποιον πράκτορα, ο οποίος τις ζυγίζει, τις ταξινομεί και τις πληρώνει. Κατόπιν οι μπάλλες αυτές στέλλονται στα βιομηχανικά κέντρα.

Από Μικρή Αρχή

Το δένδρο που παρήγε το ελαστικό ήταν γνωστό στους Ινδιάνους της τροπικής Αμερικής. Το ωνόμαζαν καουτσούκ που σημαίνει «δένδρο που κλαίει.» Από το λάτεξ αυτού του δένδρου έκαναν παπούτσια, επιστρώσεις για υφασμάτινα, σε σχήμα αχλαδιού μπουκάλια, ζωάκια και μπάλλες για να παίζουν τα παιδιά.

Πώς πήρε το όνομα της η Αγγλική λέξις (rubber) για το ελαστικό; Αυτό χρονολογείται από τον δέκατον όγδοο αιώνα, όταν ο Βρεταννός χημικός Τζόσεφ Πρήστλυ χρησιμοποίησε ένα κομμάτι ελαστικού για να σβήση στοιχεία που είχαν γίνει από μολύβι. Αφού η ουσία αυτή ήταν αποτελεσματική για το σβήσιμο των γραμμάτων, τι πιο κατάλληλο όνομα μπορούσε να της δοθή από το όνομα «σβηστήρας» (rubber); Αυτός ο όρος παρέμεινε.

Τον δέκατον ένατο αιώνα φάνηκε ότι το ελαστικό θα μπορούσε να προσφέρη πολλά στο εμπόριο. Εκείνο τον καιρό ένας Σκώτος βιομήχανος χημικών προϊόντων, ο Τσαρλς Μάσιντος, χρησιμοποίησε κόμμι για την αδιαβροχοποίησι υφασμάτων. Απ’ αυτό προήλθαν τα αδιάβροχα μας, που είναι γνωστά σε μερικούς ως «μακιντόσια.»

Τότε, όμως, οι χρήσεις του ελαστικού ήσαν πολύ περιωρισμένες. Αυτό συνέβαινε κυρίως επειδή το γνήσιο ελαστικό επηρεάζετο δυσμενώς από τη ζέστη και το κρύο. Στον καιρό γίνεται κολλώδες, μυρίζει και χαλάει εύκολα, ενώ στο κρύο σκληραίνει και γίνεται εύθραυστο. Το 1839, όμως, ένας Αμερικανός, ο Τσαρλς Γκουντγήαρ, βρήκε ένα τρόπο να εξαλείψη αυτές τις αδυναμίες. Πώς;

Στη διάρκεια πειραμάτων, ο Γκουντγήαρ σκέφθηκε να προσθέση θείον και μόλυβδο στο ακατέργαστο ελαστικό κόμμι και να θερμάνη αυτό το μίγμα σε υψηλές θερμοκρασίες. Το κόμμι που παρήχθη μ’ αυτό τον τρόπο ήταν απηλλαγμένο από τις ατέλειες του γνήσιου ελαστικού και, επί πλέον, είχε μεγαλύτερη ελαστικότητα και ανθεκτικότητα στην τριβή. Αυτή η διαδικασία έγινε γνωστή ως βουλκανισμός (θείωσις), από το όνομα του Ρωμαϊκού Θεού της φωτιάς, του Βουλκάν.

Αυτή η εφεύρεσις εσήμανε ένα σημείον στροφής στη βιομηχανία των εμπορευμάτων από ελαστικό. Ένα άλλο βήμα προς τα εμπρός ήταν η ανακάλυψις των ελαστικών τροχών, περιλαμβανομένων και των τροχών γεμάτων αέρα, για τα αυτοκίνητα και άλλα οχήματα. Από τότε η ζήτησις για ελαστικό αυξήθηκε.

«Φυτείες» Ελαστικού

Στο κορύφωμα της «ζητήσεως για ελαστικό,» οι έμποροι έσπευσαν στον Αμαζόνιο και οι μεγιστάνες των ελαστικών έκαναν τεράστιες περιουσίες. Οι τιμές ανήλθαν τόσο ώστε ένα πάουντ (454 γραμμάρια) εστοίχιζε ένα δολλάριο. Οι βιομήχανοι άρχισαν να ψάχνουν για φθηνότερες πηγές ελαστικού.

Έως τώρα, η μόνη πηγή ακατέργαστου ελαστικού ήταν η Βραζιλία. Μήπως θα ήταν δυνατόν να μεταφέρουν τα δένδρα που παρήγαν ελαστικό σε κάποιο άλλο μέρος ώστε να ευδοκιμήσουν εκεί; Το 1876, ο Ερρίκος Γουίκχαμ επέτυχε να πάρη στην Αγγλία περίπου 70.000 σπόρους από δένδρα που παρήγαν ελαστικό στη Βραζιλία. Οι σπόροι αυτοί φυτεύθηκαν σε θερμοκήπια στους Βασιλικούς Βοτανικούς Κήπους στο Κιού του Λονδίνου. Περίπου 2.500 σπόροι εβλάστησαν. Τα δενδρύλλια εφέρθησαν σύντομα στην Κεϋλάνη και τη Μαλαισία για μεταφύτευσι. Ποιο ήταν το αποτέλεσμα;

Σήμερα, το 85 περίπου τοις εκατό της παγκοσμίας παραγωγής φυσικού ελαστικού προέρχεται από τη νοτιοανατολική Ασία, και η Μαλαισία είναι η χώρα που έχει τη μεγαλύτερη παραγωγή. Υπάρχουν επίσης μερικές φυτείες ελαστικού στην Αφρική, ιδιαίτερα στη Λιβερία και στη Νιγηρία.

Συνθετικό Ελαστικό

Η μεγάλη ζήτησις για ελαστικό στη διάρκεια των δύο παγκοσμίων πολέμων ωδήγησε στην εφεύρεσι ειδών συνθετικού ελαστικού από πηγές όπως ο γαιάνθραξ και το πετρέλαιον. Ο όρος «συνθετικά» σημαίνει «τοποθετημένα μαζί.» Απ’ αυτά τα ανθρωποποίητα προϊόντα, μερικά είναι καλύτερα από το φυσικό ελαστικό για ωρισμένες χρήσεις.

Μεταξύ των τεχνητών ελαστικών είναι το νεοπρένιον, το οποίο είναι εν μέρει ανθεκτικό στο λάδι, στη βενζίνη, στο ηλιακό φως και στο όζον. Το «αρκτικόν» ελαστικό δεν γίνεται σκληρό ούτε εύθραυστο όταν ο καιρός είναι ψυχρός. Το ελαστικό «κοράλλι» της Φάιρστον λέγεται ότι είναι ένα πραγματικό υποκατάστατο του φυσικού ελαστικού.

Το ελαστικό είναι ένας διαρκής υπηρέτης του ανθρωπίνου γένους επί πολλά χρόνια. Δείχνει τη σοφία και την αγαθότητα του Δημιουργού μας να εφοδιάση τη γη με αφθονία τέτοιων φυσικών αποθεμάτων που είναι προς όφελος του ανθρωπίνου γένους.

[Υποσημειώσεις]

[Εικόνα στη σελίδα 25]

Συλλέκτης ελαστικού που κάνει τομές σε δένδρο που παράγει ελαστικό. Το λάτεξ βγαίνει από το δένδρο και συγκεντρώνεται σε τενεκεδένια στρογγυλά κουτιά

[Εικόνα στη σελίδα 26]

Μπάλλα ακατέργαστου ελαστικού που σχηματίζεται πάνω από τον καπνό. Το ανθρακαέριον συμβάλλει στην πήξι του ελαστικού