Εικόνες από το Αρχαίο Περουβιανό Παρελθόν
Από τον ανταποκριτή του «Ξύπνα» στο Περού
ΟΙ δυτικές ακτές τον Περού ήταν η εκλεκτή κατοικία μιας εξαιρετικά αρχαίας φυλής που άλλαξε το περιβάλλον της. Ο πολιτισμός της, ο οποίος εξαφανίσθηκε πριν από πολλά χρόνια, μπορεί να συγκριθή με τον πολιτισμό της αρχαίας Σουμερίας και Αιγύπτου. Οι αρχαιολόγοι της έχουν δώσει το όνομα Μοτσίκα-Τσίμου. Η πιθανή τοποθεσία όπου ανεπτύχθη ο πολιτισμός των Μοτσίκα-Τσίμου είναι ένα στενόμακρο μέρος, πλάτους 10 έως 50 μιλίων (16 έως 80 χιλιομέτρων) και βρίσκεται μεταξύ των υψηλών ορέων των Άνδεων και των βαθυγάλαζων υδάτων του Ειρηνικού. Η περιοχή είναι μια ξηρή, αφιλόξενη έρημος που καλύπτει 2.000 μίλια (3.200 χιλιόμετρα). Κατά περιόδους, λεπτές σειρές άφθονης πράσινης βλαστήσεως διασχίζουν την απέραντη έκτασι από γυμνούς βράχους και άμμο. Μικροί ποταμοί, που έχουν την πηγή τους στα χιονισμένα βουνά, δίδουν σ’ αυτές τις οάσεις ζωή.
Μια εξέτασις των καταπράσινων κοιλάδων αποκαλύπτει ότι οι αρχαίοι κάτοικοι έφτιαχναν μεγάλα, καλής κατασκευής αρδευτικά κανάλια, ώστε το νερό που υψώνεται από τα ποτάμια στους χαμηλούς λόφους να διαμοιράζεται στις απότομες πλευρές της κοιλάδος. Αυτό έδωσε τη δυνατότητα στους ανθρώπους να επωφεληθούν από κάθε κομμάτι γης. Εκεί όπου οι πλευρές της κοιλάδος ήσαν πολύ απότομες ώστε απεκλείετο η καλλιέργεια, οι αρχαίοι κάτοικοι έφτιαχναν πεζούλια, τα οποία, αν κι έχουν περάσει χιλιάδες χρόνια από τότε, χρησιμοποιούνται ακόμη. Σ’ αυτό το μέρος, μπορεί επίσης να δη κανείς εκατοντάδες σωρούς από πεσμένες πλίνθινες κατασκευές, περιλαμβανομένων και χωριών, πόλεων, φρουρίων και κλιμακωτών ζιγγουράτ ή πυργόναων.
Ποιος ήταν ο λαός που κατοικούσε στις δυτικές ακτές του Περού; Γιατί ο πολιτισμός τους, όπως και πολλοί άλλοι, εξαφανίσθηκε; Δεν είναι εύκολο να απαντήση κανείς σ’ αυτές τις ερωτήσεις. Η φθορά του χρόνου έχει καταστρέψει τα απομεινάρια των κτισμάτων τους που ήσαν φτιαγμένα από λάσπη. Εκτός από λίγες μεμονωμένες λέξεις, η γλώσσα τους έχει ξεχασθή. Μια σειρά κατακτήσεων μετέβαλε εντελώς τις συνήθειές τους και την κοινωνική τους τάξι. Εν πρώτοις, οι Ίνκας υποδούλωσαν τις άλλες Ινδικές φυλές και, κατόπιν, τον 16ον αιώνα μ.Χ., οι Ισπανοί έγιναν κυρίαρχοι σ’ όλη την περιοχή. Επί πλέον, οι Ινδιάνοι δεν άφησαν γραπτά υπομνήματα. Εκτός από μερικές περιληπτικές αφηγήσεις που συνελέγησαν στην εποχή της Ισπανικής κατοχής, τα κυριώτερα υπομνήματα προέρχονται από μια μοναδική πηγή που παρομοιάζεται μ’ ένα ιστορικό εικονογραφημένο βιβλίο. Αυτή η πηγή είναι τα γλυπτά κεραμικά αγγεία που άφησε ο πολιτισμός Μοτσίκα-Τσίμου.
Γιατί Τόσο Μεγάλη Ποσότης Αγγείων;
Η φυλή Μοτσίκα-Τσίμου, όπως και οι Αρχαίοι Αιγύπτιοι, πίστευε ότι τα πνεύματα των νεκρών ήσαν αθάνατα και, κατά τον θάνατο, περνούσαν σε μια άλλη ζωή. Για να εξασφαλίσουν στον θανόντα ευτυχία και επιτυχία στην άλλη ζωή, τον έθαβαν μαζί με τα αποκτήματα του που αγαπούσε περισσότερο, όπως τα ρούχα, τα κοσμήματα και τα όπλα του. Ο Ισπανός χρονικογράφος Σιέθα ντε Λεόν μάς πληροφορεί ότι οι αρχηγοί και άλλοι αξιωματούχοι της υψηλής τάξεως ενεταφιάζοντο μαζί με τις αγαπημένες συζύγους τους και τους δούλους των ζωντανούς, μέσα σε περίτεχνους τάφους από πλίνθους και λάσπη που ωνομάζοντο χουάκος. Οι άνθρωποι επίσης εθάβοντο μαζί με άφθονα τρόφιμα καθώς και ποτό. Επειδή κάθε ενταφιασμός χρειάζετο αγγεία και βάζα για την τοποθέτησι της τροφής και του ποτού, παρασκεύαζοντο μεγάλες ποσότητες αγγείων.
Στο ξηρό κλίμα της ερήμου, οι τάφοι που είχαν κατασκευασθή από λάσπη διετηρήθησαν σε πολύ καλή κατάστασι. Σε εκσκαφές ανευρέθησαν μούμιες και πολλά κομμάτια γλυπτών αγγείων. Αυτά τα αγγεία ήταν κάτι που πλησίαζε περισσότερο τη γραπτή γλώσσα που είχε ο πολιτισμός Μοτσίκα-Τσίμου. Έτσι, απ’ αυτά τα κεραμικά βάζα είναι δυνατόν να κατασκευάσωμε εκ νέου εκείνο που, αλλιώς, θ’ αποτελούσε χαμένη ιστορία.
Αρχίζοντας από το 300 π.Χ., περίπου, η φυλή του πολιτισμού Μοτσίκα-Τσίμου, αξιοποίησε σιγά-σιγά την τέχνη της αγγειοπλαστικής σε μια σπουδαία τέχνη. Χωρίς τη βοήθεια του τόρνου της αγγειοπλαστικής, χρησιμοποιούσαν τερρακότα—μια καλή αγγειοπλαστική άργιλο—για να φτιάχνουν ωραία καλοσχηματισμένα βάζα που συνδυάζουν το τερπνό μετά του ωφελίμου. Ίσως το πιο εξέχον είναι η λαβή του βάζου σε σχήμα D. Δύο πήλινοι σωλήνες υψώνονται από το σώμα του βάζου και ενώνονται μαζί στο κέντρο για να σχηματίσουν ένα μονό στόμιο, συνθέτοντας έτσι το χερούλι με το οποίο μπορεί να μεταφέρη κανείς το δοχείο για να χύση κάτι από το στόμιο. Το ίδιο το βάζο εστολίζετο με ζωγραφιές και μικρές ανάγλυφες παραστάσεις. Αυτά τα κεραμικά αποτελούσαν την καλλιτεχνική έκφρασι του αγγειοπλάστου. Με την επιδεξιότητα έμπειρου τεχνίτου, οι Ινδιάνοι σχημάτιζαν τα πήλινα βάζα τους αντιγράφοντας τον εαυτό τους και το περιβάλλον τους. Τους άρεσε να παρατηρούν τη δημιουργία κι έτσι μπορούσαν να σχηματίζουν τα βάζα τους με ακριβείς εικόνες των φρούτων και των λαχανικών που καλλιεργούσαν, καθώς επίσης και με τα πολλά ζώντα πλάσματα που υπήρχαν στην παραλιακή περιοχή. Ωστόσο, δεν αποτελούσαν όλα τα αγγεία τους μια κατά γράμμα αντιπροσώπευσι του περιβάλλοντος των. Σχεδίαζαν επίσης μυθολογικούς θεούς και δαίμονες.
Εικόνες της Φυλής
Οι εικόνες πάνω στα αγγεία, με τις γλυπτές κεφαλές των, είναι το κορυφαίο επίτευγμα της αγγειοπλαστικής τέχνης σε συνδυασμό με τον πολιτισμό Μοτσίκα-Τσίμου. Χωρίς αμφιβολία, οι αγγειοπλάστες, που πιστεύεται ότι ήσαν γυναίκες, πρέπει να σχημάτιζαν τις προσωπογραφίες τους έχοντας συγκεκριμένα πρόσωπα στο νου τους. Τα βάζα, που είναι τοποθετημένα με τη σειρά στα ράφια των σημερινών μουσείων, απεικονίζουν τους αρχαίους κατοίκους στα παράλια του Περού σαν να είχαν χαρακτηριστικά παρόμοια με τους απογόνους των ημερών τους. Ήσαν στρογγυλοπρόσωποι, είχαν αρκετά προεξέχουσες κυρτές μύτες που ήσαν τρυπημένες για να φορούν κρίκους, είχαν μεγάλα στόματα με παχειά χείλη και είχαν μάτια σχήματος αμυγδάλου. Αυτά τα χαρακτηριστικά του προσώπου υποδεικνύουν ότι ο λαός αυτός ήταν Ασιατικής καταγωγής. Επίσης, όλοι οι άνδρες είχαν τα αυτιά τους τρυπημένα και χρησιμοποιούσαν ξύλινα ενώτια, μια συνήθεια παρόμοια με εκείνη που έχουν μερικές Αφρικανικές φυλές, που χρησιμοποιούν ξύλινους κρίκους στα χείλη. Σε ειδικές εορταστικές εκδηλώσεις, οι ξύλινοι κρίκοι αντικαθίσταντο με χάλκινους και χρυσούς. Οι περισσότεροι άνδρες ζωγράφιζαν στα πρόσωπα τους διακοσμητικά σχέδια. Οι άνδρες συνήθως ήσαν κοντοί και χονδροί.
Κάτι εκπληκτικό είναι το γεγονός ότι τα βάζα παρουσιάζουν σκηνές που πολύ καλά θα μπορούσαν να έχουν ληφθή από τις ημέρες μας. Ένα βάζο δείχνει δύο άνδρες με αυστηρό πρόσωπο που συγκρατούν ένα μεθυσμένο φίλο τους. Άλλο βάζο που απεικονίζει ένα γελαστό πρόσωπο υπονοεί ότι οι άνθρωποι αυτοί πρέπει να είχαν οξεία παρατηρητικότητα. Δύο πολύ μικρές τρύπες στις γωνίες των ματιών επέτρεπαν τον σχηματισμό μικρών σταγόνων ύδατος. Αυτό δείχνει ότι ο αρχαίος αγγειοπλάστης κατανοούσε ότι, αν ένα άτομο γελά παρά πολύ, αρχίζει να κλαίη. Ένα άλλο βάζο απεικονίζει μια γυναίκα που είναι γονατισμένη πάνω σε μια μεγάλη λεκάνη με νερό και πλένει τα μαλλιά της.
Σ’ ένα άλλο βάζο που απεικονίζεται ο τοκετός, η μητέρα κάθεται (η κατά παράδοσι θέσις για γυναίκες που γεννούν στους περισσότερους αρχαίους πολιτισμούς). Πίσω της, μια μαία πιάνει τη γυναίκα από τις δύο πλευρές και την πιέζει στο στομάχι για να τη βοηθήση να γεννήση. Μια άλλη γυναίκα γονατίζει μπροστά της για να πιάση το μωρό, του οποίου το κεφάλι απεικονίζεται τη στιγμή που εμφανίζεται. Έτσι, σ’ ένα μικρό πήλινο αγγείο, ο τεχνίτης απεικόνισε μια σκηνή που παρουσιάζεται επί χιλιάδες χρόνια.
Άλλα βάζα απεικονίζουν ασθένειες και καταστροφές. Οι σύγχρονοι γιατροί, μελετώντας αυτά τα βάζα, έχουν ανακαλύψει απεικονίσεις ανθρώπων, που υπέφεραν από όγκους στα μάτια, στον λαιμό και στον εγκέφαλο. Άλλα αγγεία απεικονίζουν περιπτώσεις συφιλίδος, ελκών κακοήθους μορφής και βερούγκα περουάνα (μια τρομερή ασθένεια των Άνδεων). Σ’ ένα βάζο βλέπομε ένα τυφλό άνδρα να κάθεται και να παίζη τον αυλό του, και σε άλλα μπορεί να δη κανείς ανάπηρους και παραμορφωμένους ανθρώπους, περιλαμβανομένου και ενός καμπούρη.
Τα βάζα μιλούν επίσης για τους αρχαίους γιατρούς που ωνομάζοντο οκετλουπούκ. Σ’ ένα βάζο, ο γιατρός βάζει τα χέρια του πάνω στον ασθενή που βρίσκεται μπροστά του. Σ’ ένα άλλο, τον βλέπομε να φυσά μέσα στο στόμα του ασθενούς και, σ’ ένα άλλο, επίσης, τον βλέπομε να τοποθετή τα χείλη του στο σώμα του ασθενούς σαν να απομυζούσε την ασθένεια.
Οι Ισπανοί χρονικογράφοι μάς λέγουν ότι τα βότανα χρησιμοποιούντο σε μεγάλη κλίμακα και είχε αποδειχθεί ότι είχαν θεραπευτική δύναμι. (Πολλά σύγχρονα φάρμακα προέρχονται από βότανα του Περού.) Επίσης οι Ισπανοί λέγουν ότι ο βασιλεύς της Ισπανίας, όταν πληροφορήθηκε αυτό το γεγονός, έστειλε έναν ειδικό απεσταλμένο για να γράψη ένα βιβλίο περιγράφοντας τα πολλά διαφορετικά βότανα που χρησιμοποιούσαν οι Ινδιάνοι. Ο γιατρός ήταν υπεύθυνος για τη θεραπεία του ασθενούς διότι, αν ο ασθενής πέθαινε λόγω αδιαφορίας του, ο υποτιθέμενος θεραπευτής εδένετο πάνω στο πτώμα του ασθενούς και εκτίθετο στο ύπαιθρο όπου τα σαρκοβόρα πουλιά θα τον φόνευαν βγάζοντας του τα μάτια και τα εντόσθια.
Τα βάζα δείχνουν ότι οι άνθρωποι Μοτσίκα-Τσίμου φορούσαν πρακτικά ενδύματα κατάλληλα για το παραθαλάσσιο κλίμα. Οι γυναίκες, οι οποίες ήσαν πολύ καλές υφάντριες, έφτιαχναν πολύχρωμα θαυμάσια υφασμένα υφάσματα από βαμβάκι και μαλλί λάμα, που είχαν ζωηρόχρωμα γεωμετρικά σχέδια. Η βασική ενδυμασία ήταν ένα ζωνάρι που το φορούσαν ανάμεσα στα πόδια και το έσφιγγαν γύρω στη μέση. Πάνω απ’ αυτό, οι άνδρες φορούσαν ένα πουκάμισο χωρίς μανίκια για να καλύπτη το επάνω μέρος του σώματος και μια κοντή φούστα που κάλυπτε το κάτω μέρος. Μια μεγάλη ζώνη στήριζε αυτή τη φούστα, που διακοσμείτο συνήθως με κρόταλα. Οι άνδρες χρησιμοποιούσαν επίσης ευρύχωρες κάπες με μεγάλους στρογγυλούς γιακάδες. Στα κεφάλια τους φορούσαν μικρά καπέλα για να στηρίζουν τα σαρίκια που σχημάτιζαν τυλίγοντας στενές λωρίδες υφάσματος. Ένα φαρδύ ύφασμα στήριζε το κάλυμμα του κεφαλιού που έπεφτε διαγωνίως από την κορυφή του κεφαλιού και εδένετο κάτω από το σαγόνι. Αυτή η ζωηρόχρωμη ενδυμασία, όπως αναφέρουν οι Ισπανοί χρονικογράφοι, έδιδε στους Ινδιάνους την εμφάνισι Τσιγγάνων. Στη διάρκεια της ημέρας, αυτό το ένδυμα τους προστάτευε από τον καυτό τροπικό ήλιο και, τη νύχτα, τους έδιδε τη ζεστασιά που εχρειάζοντο για να καταπολεμήσουν τον ψυχρό άνεμο που έπνεε στο εσωτερικό της χώρας από το παγωμένο ωκεάνιο ρεύμα στις ακτές του Περού.
Η Γεωργία και η Αλιεία
Μια ολόκληρη σειρά από βάζα που είχαν απεικονίσεις των κυριοτέρων προϊόντων της γης αποκαλύπτουν ότι η φυλή Μοτσίκα-Τσίμου καλλιεργούσε μεγαλύτερη ποικιλία λαχανικών και φρούτων απ’ ότι οι Ευρωπαίοι. Τα κεραμικά τους μας υπενθυμίζουν ότι πολλά προϊόντα που καλλιεργούνται σήμερα παγκοσμίως προέρχονται από το Περού, όπως οι λευκές πατάτες, από τις οποίες 30 περίπου ποικιλίες καλλιεργούνται ακόμη, και το πάλλαρ ή φασίολος ο μηνοειδής. Άλλα προϊόντα ήσαν γλυκοπατάτες, γιούκα (μανιόκα), καλαμπόκι, κολοκύθια, κόκκινες πιπεριές, αράπικα φυστίκια, πολλά είδη οσπρίων και καλαμποκιού (ποπ-κορν), για τα οποία οι αγγειοπλάστες επενόησαν ένα ειδικό δοχείο εξατμίσεως.
Γύρω από το σπίτι τους, το οποίο ωνόμαζαν αν, οι Ινδιάνοι έτρεφαν γάλλους, πάπιες και ένα είδος βουβών σκυλιών. Συντηρούσαν τις σκοτεινές γωνίες των οικιών τους κούγιες (ινδικά χοιρίδια) και τα χρησιμοποιούσαν για τροφή, κάτι που και οι σύγχρονοι κάτοικοι του Περού, συνεχίζουν να κάνουν.
Αυτοί οι Ινδιάνοι επωφελούντο από άλλη μια πλούσια πηγή τροφής—τα ψάρια. Τα βάζα απεικονίζουν ψαράδες Μοτσίκα-Τσίμου να ψαρεύουν με δίκτυα και αγκίστρια μέσα από μικρές βάρκες. Ψάρευαν ψάρια, χταπόδια, αστακούς και μια ποικιλία οστρακοδέρμων, τα οποία απεικονίζονται όλα πιστά στα αγγεία τους.
Πόλεμος και Θρησκεία
Ο πολιτισμός Μοτσίκα-Τσίμου προφανώς ήταν χωρισμένος σε πολλά τοπικά βασίλεια, τα οποία διαρκώς εμάχοντο μεταξύ τους. Και οι αιχμάλωτοι ενός τέτοιου πολέμου θυσιάζοντο στους θεούς.
Αυτοί οι Ινδιάνοι ασκούσαν έναν εξευτελιστικό τρόπο λατρείας, όπως φαίνεται από τα αγγεία τα οποία απεικονίζουν καθαρά πολλές αφύσικες σεξουαλικές πράξεις. Τα αγγεία απεικονίζουν επίσης πολλούς θεούς και δαίμονες με ανθρώπινα χαρακτηριστικά σε συνδυασμό με χαρακτηριστικά ζώων και φυτών.
Είναι αλήθεια ότι τα αγγεία που βρέθηκαν στις παραθαλάσσιες περιοχές του Περού παρουσιάζουν μια εικόνα του τρόπου ζωής της φυλής Μοτσίκα-Τσίμου. Μολονότι ο τρόπος ζωής δεν εκφράζεται με λέξεις, η μαρτυρία είναι αλάνθαστη δείχνοντας την ύπαρξι ενός αρχαίου πολιτισμού που ήταν πολύ προχωρημένος σε πολλούς τομείς, μολονότι βασίζετο σε ψευδή θρησκεία.