Αμαζονία—Κέντρον Αντιλογίας

Μια ξαφνική εκστρατεία για τη διάνοιξι της λεκάνης του Αμαζονίου έχει φέρει στο προσκήνιο μια από τις πιο καυτές οικολογικές αντιλογίες του αιώνα. Μεγάλα τμήματα τροπικού υγρού δάσους καίγονται. Ο υπόλοιπος κόσμος διερωτάται ποια θα είναι τα απώτερα αποτελέσματα. Μήπως η μεγαλύτερη πράσινη ζούγκλα του κόσμου γίνη μια κόκκινη έρημος; Ο ανταποκριτής μας πήγε στο Μανάους, στην καρδιά του Αμαζονίου, για να δη από κοντά τι συμβαίνει.

«Η ΒΡΑΖΙΛΙΑ καίγεται,» αναφώνησε ο Βραζιλιάνος Ειδικός Γραμματέας Περιβάλλοντος. Και άλλοι συμμερίζονται τις ανησυχίες του. Οι ειδήσεις για την πιθανότητα να μετατραπή η περιοχή του Αμαζονίου σε «κόκκινη έρημο» μέχρι το έτος 2000, έχουν ανησυχήσει τους επιστήμονες, τον κοινό άνθρωπο και την κυβέρνησι της Βραζιλίας.

Εικόνες από δορυφόρους αποκαλύπτουν ότι σε μια περιοχή 136 εκατομμυρίων έηκερς (55 εκατομμυρίων εκταρίων· περιοχή ίση με το μέγεθος της Γαλλίας), έχουν αποδασωθή 10 εκατομμύρια έηκερς (4 εκατομμύρια εκτάρια), περιοχή μεγαλύτερη από την Ολλανδία. Το πιο σπουδαίο είναι ότι μερικοί διάσημοι επιστήμονες εκφράζουν την πεποίθησί τους ότι πιθανώς μέχρι και το 10 τοις εκατό του υγρού δάσους του Αμαζονίου έχει ήδη εξαφανισθή.

Από την άλλη πλευρά, το περιοδικό Βέχα αναφέρει τη γνώμη πολλών Βραζιλιάνων: «Είναι φυσιολογικό να μη μπορή η Αμαζονία να παραμείνη επ’ άπειρον ανεκμετάλλευτη οικονομικώς, σαν να ήταν βοτανικός κήπος—η χώρα χρειάζεται οπωσδήποτε τα πλούτη της περιοχής.»

Αλλά τι ακριβώς συμβαίνει στον Αμαζόνιο; Τι είναι ακριβώς η ζούγκλα του Αμαζονίου;

Το Μεγαλύτερο Τροπικό Υγρό Δάσος του Κόσμου

Η Αμαζονία, όπως την αποκαλούν οι Βραζιλιάνοι, εκτείνεται εδαφικά σε οκτώ χώρες. Είναι μια περιοχή 7.000.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων (2.700.000 τετραγωνικών μιλίων), ή περίπου του μεγέθους της Αυστραλίας, στην οποία περιλαμβάνεται και η Τοκαντίνς. Η έκτασις της Αμαζονίας στη χώρα της Βραζιλίας είναι περίπου 5.000.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα (2.000.000 τετραγωνικά μίλια). Μολονότι είναι το μεγαλύτερο τροπικό υγρό δάσος του κόσμου, μόνο το 65 περίπου τοις εκατό ολόκληρης της περιοχής είναι λίγο-πολύ πυκνή ζούγκλα. Το υπόλοιπο αποτελείται από ξυλώδη λειβάδια, ξέφωτα και θαμνώδεις περιοχές. Ένα απίστευτο αρτηριακό δίκτυο 80.000 χιλιομέτρων (50.000 μιλίων) υδάτινων οδών διασχίζει αυτή την απέραντη περιοχή. Πάνω από 23.000 χιλιόμετρα (14.000 μίλια) είναι πλεύσιμα—που ισοδυναμεί με τη μισή και πλέον περιφέρεια της γης.

Τόσο ποικίλη είναι η σύνθεσίς της ώστε οι ερευνητές πρόσφατα προσδιώρισαν 179 είδη δένδρων με διαμέτρους δεκαπέντε εκατοστών (6 και πλέον ιντσών) σε δυόμισι μόνο έηκερς (1 εκτάριο) γης. Συνολικά, περίπου 4.000 διάφορα είδη δένδρων φύονται στο δάσος. Αλλά οι πληροφορίες γι’ αυτά τα δένδρα και το δυναμικό τους είναι τόσο λίγες ώστε μόνο έξη ή επτά δένδρα είναι εκμεταλλεύσιμα εμπορικά. Μεταξύ των πιο γνωστών είναι οι στιλπνές Βραζιλιάνικες καρυδιές, τα μαόνια, οι κέδροι και τα καουτσουκόδενδρα.

Σε γενικές γραμμές, λέγεται ότι πάνω από 60.000 είδη τροπικών φυτών είναι ιθαγενή στη Λεκάνη του Αμαζονίου. Αυτό ισοδυναμεί σχεδόν με το ένα τέταρτο όλων των γνωστών φυτών. Καμμιά άλλη συγκέντρωσις τροπικών φυτών επάνω στη γη δεν μπορεί να συγκριθή μ’ αυτό. Ως εκ τούτου, πολλές χιλιάδες δεν έχουν ποτέ ταξινομηθή. Ούτε έχουν μελετηθή όλα τα ζώα, τα πουλιά, τα ψάρια και τα έντομα. Επί αιώνες, η ζούγκλα του Αμαζονίου ήταν ουσιαστικά ανεξερεύνητη.

Συνεπώς, τι θα μπορούσε να σημάνη για την ανθρωπότητα η εκχέρσωσις της τεράστιας περιοχής του Αμαζονίου; Σύμφωνα με τους επιστήμονες, θα μπορούσε να χαθή η πλήρης γνώσις της χλωρίδας και της πανίδας του Αμαζονίου προτού καν έλθη στο φως πλήρως. Σε μια πρόσφατη Συνδιάσκεψη για τα Υπό Εξαφάνιση Είδη στο Σαν Χοζέ της Κόστα Ρίκα, ο Ντέηβιντ Μονρόε, πρόεδρος της Διεθνούς Ενώσεως για τη Συντήρησι της Φύσεως, είπε τα εξής:

«Μπορούν να διατυπωθούν πολύ ισχυρά επιχειρήματα υπέρ της διατηρήσεως του υγρού δάσους. Ταυτόχρονα, οι ηγέτες των αναπτυσσομένων χωρών πιστεύουν ότι υπάρχουν εξ ίσου ισχυρά επιχειρήματα υπέρ της εκχερσώσεως και της χρησιμοποιήσεως των χρημάτων για οικονομικό όφελος των λαών τους. Σε κάποιο σημείο, αρχίζετε να φθάνετε σ’ ένα άλλο επίπεδο επιχειρημάτων που είναι λιγότερο υλιστικό. Οι άνθρωποι πρέπει ν’ αποφασίσουν μόνοι τους τι είδους κόσμο θέλουν. Ένα κόσμο στον οποίο το κάθε τι μετατρέπεται οικονομικά και ο οποίος φαίνεται τελείως γυμνός και πληκτικός, ή ένα κόσμο όπου δίνεται μεγάλη αξία στην πλούσια ποικιλία πραγμάτων, όπου υπάρχει η συγκίνησις της εκπλήξεως στο φυσικό κόσμο και η ομορφιά της συνεργασίας πολλών ειδών ζωής.»

Λεπτή Οικολογία

Ποια άλλη πιθανή βλάβη θα μπορούσε να επέλθη; Δεν υπάρχει απλή απάντησις. Το δάσος του Αμαζονίου υπόκειται σε μια περίπλοκη και ελάχιστα μέχρι σήμερα, κατανοητή οικολογία. Παραδείγματος χάρι, μόνο έξη περίπου από τους 1.100 ποταμούς της λεκάνης μεταφέρουν ιζήματα πλούσια σε θρεπτικά στοιχεία. Τότε, πόσο πραγματικά πλούσιο είναι το έδαφος; Η εφημερίδα Μπραζίλ Χέραλντ έγραψε τα εξής:

«Η ουσία του προβλήματος είναι ότι η εμφάνισις αιώνιας γονιμότητας του Αμαζονίου αποκρύπτει ένα από τα πιο εύθραυστα οικολογικά συστήματα του κόσμου. Όπως είπε η Αμερικανίδα επιστήμων Μπέττυ Μίγκερς, ο Αμαζόνιος είναι ένας ‘κίβδηλος παράδεισος’—μια ζούγκλα της οποίας η αφθονία πηγάζει όχι από το έδαφός της αλλά από τη συνεχή ανακύκλωσι των θρεπτικών ουσιών μέσω επικαλύμματος πυκνού δάσους.»

Στην πραγματικότητα, το έδαφος του Αμαζονίου είναι λεπτό, πολύ οξυφόρο και καθόλου γόνιμο. Πώς, λοιπόν, μπορεί να συντηρηθή η ίδια η ζούγκλα; Με το λεγόμενο σύστημα της απ’ ευθείας κυκλώσεως των θρεπτικών ουσιών. Γύρω σχεδόν απ’ όλα τα ψηλότερα φυτά και δένδρα υπάρχει ένα περίπλοκο σύστημα επιφανειακών ριζών. Το βρόχινο νερό φιλτράρεται από τα διάφορα επίπεδα του φυλλώματος και απομακρύνει τα μεταλλικά άλατα από τα φύλλα, τα κλαδιά και τους κορμούς των δένδρων. Καθώς προχωρεί προς το στρώμα μαυροχώματος του εδάφους, το πλούσιο σε θρεπτικά στοιχεία νερό απορροφάται εν μέρει και αποθηκεύεται. Τα παρασιτικά φυτά, οι μύκητες και τα έντομα παίζουν επίσης το ρόλο τους στην τροφοδοσία του εδάφους.

Ένας άλλος αποφασιστικός παράγων στη διαδικασία επιβιώσεως του εδάφους είναι η ετήσια βροχόπτωσις που φθάνει τα 3.600 χιλιοστόμετρα (142 ίντσες). Η εφημερίδα Λάτιν Αμέρικα Ντέηλυ Ποστ ανέφερε:

«Η αλλαγή στη βλάστησι, που ακολουθεί την αποδάσωσι, θα μπορούσε να οδηγήση σε μεταβολή του τοπικού κλίματος μερικών τροπικών περιοχών. Μολονότι αυτές οι αλλαγές δεν είναι επιβεβαιωμένες, μια Βραζιλιάνικη έρευνα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το 50 τοις εκατό της βροχής που πέφτει στη λεκάνη του Αμαζονίου προκαλείται από την εξάτμισι του ύδατος του ίδιου του δάσους. Αν η βροχόπτωσις μειωθή σημαντικά ως αποτέλεσμα εκχερσώσεως, θα διαταραχθή ολόκληρη η φυσική ισορροπία της λεκάνης.»

Αυτή η ανακάλυψις ήλθε σαν έκπληξις, διότι σε άλλες περιοχές, όπως στην περιοχή του Ποταμού Μισισιπή, μόνο το 10 τοις εκατό των βροχών προκαλούνται από τοπική εξάτμισι, ενώ το υπόλοιπο προέρχεται από τη θάλασσα.

Αμαζονία—οι «Πνεύμονες της Γης»;

Πολλά έχουν γραφή σχετικά με το ότι η Αμαζονία αποτελεί τους «πνεύμονες της γης.» Αλλά αληθεύει αυτό; Υπάρχει ο ισχυρισμός ότι το μισό περίπου από το οξυγόνο της γης που παράγεται από τα φυτά προέρχεται πράγματι από την Αμαζονία. Αλλά οι επιστήμονες ισχυρίζονται, επίσης, ότι αυτή η παραγωγή είναι πολύ μικρή σε σύγκρισι με τον ολικό όγκο οξυγόνου που υπάρχει στην ατμόσφαιρα. Το βιβλίο Η Ζούγκλα του Αμαζονίου: Από Πράσινη Κόλασι σε Κόκκινη Έρημο; λέει ότι αυτό ισοδυναμεί μόνο με το 0,05 περίπου τοις εκατό της ετήσιας παραγωγής της δεξαμενής ατμοσφαιρικού και διαλυμένου οξυγόνου.

Όπως κι’ αν έχη το πράγμα, υπάρχει κι’ άλλος ένας παράγων που προκαλεί αναστάτωσι. Είναι η ποσότης του διοξειδίου του άνθρακα που θα απελευθερωνόταν από την ολοσχερή καύσι της ξυλείας του δάσους. Στα τελευταία 100 και πλέον χρόνια η παρουσία αυτού του αερίου αυξήθηκε ήδη κατά 10 τοις εκατό. Είναι φανερό ότι ο άνθρωπος παγιδεύεται επικίνδυνα από την οικολογία.

Εξαφανίζονται οι Ιθαγενείς;

Πολλοί ρωτούν, «Πώς τα καταφέρνουν οι ιθαγενείς στον αγώνα τους για την τεχνική πρόοδο;» Ο αρχικός πληθυσμός των Ινδιάνων το 1500 μ.Χ. ήταν περίπου τρία εκατομμύρια στη Βραζιλία. Στη διάρκεια των αιώνων, ασθένειες και καταχρήσεις που εισήχθησαν από τη Δύσι ελάττωσαν τον αριθμό τους στη χώρα αυτή σε λιγώτερο από 200.000. Το 1970, υπήρχαν περίπου 42.000 ακόμη στην περιοχή του Αμαζονίου. Ένας αξιωματούχος του Βραζιλιάνικου Εθνικού Ιδρύματος των Ινδιάνων δήλωσε ότι περισσότεροι από 3.000 Ινδιάνοι στην περιοχή έχουν πολύ μικρή μόνο επαφή με τους λευκούς ή είναι γνωστοί μόνο από περιγραφές άλλων Ινδιάνων.

Αυτοί οι πρωτόγονοι ιθαγενείς, κυρίως από τη φυλή Τούπι, ζουν σε περιοχές όπου η εξόρυξις μεταλλευμάτων και άλλες εργασίες προωθούν την ανάπτυξι. Τι θα συμβή σ’ αυτούς τους Ινδιάνους; Επίσημα, τους έχει παραχωρηθή το δικαίωμα να ζουν μέσα σε καθορισμένες περιοχές. Αλλά όπως είπε ένας κυβερνητικός: «Η περιοχή δεν μπορεί να συντηρή έξη περίπου φυλές ιθαγενών που παρακωλύουν την πρόοδο.» Το Ινδιάνικο Ίδρυμα προσπαθεί να εντοπίση και να φέρη ειρήνη μεταξύ εχθρικών φυλών με το να τις προσελκύη σε περιορισμένες περιοχές. Περισσότερες από 100 φυλές έχουν επανεγκατασταθή σε επιφυλασσόμενες περιοχές. Η πιο γνωστή περιοχή είναι το Πάρκο Ξίνγκου στην κεντρική Βραζιλία.

Μοναδική Έρευνα

Το 1970, η κυβέρνησις της Βραζιλίας άρχισε μια ραδιεντοπιστική και φωτογραφική χαρτογραφική έρευνα που ονομάζεται «Ραντάρ του Αμαζονίου»—RADAM συντομογραφικά. Η έρευνα αυτή τελείωσε την άνοιξι του 1979, και στοίχισε 1.500 εκατομμύρια κρουζέιρος (50 εκατομμύρια δολλάρια Η.Π.). Στοίχισε τη ζωή 55 ατόμων και χάθηκαν έξη αεροπλάνα.

Τι αποκάλυψε αυτή η πρωτοποριακή έρευνα; Επιβεβαίωσε το γεγονός ότι υπάρχουν συνολικά 1.235.000.000 έηκερς (500.000.000 εκτάρια) εδάφους στην περιοχή του Αμαζονίου. Επίσης, λέγεται ότι το 70 τοις εκατό είναι κατάλληλο για γεωργικές καλλιέργειες και για την ίδρυσι κτηνοτροφικών σταθμών. Σχεδόν 25 εκατομμύρια έηκερς (10 εκατομμύρια εκτάρια) έχουν χαρακτηρισθή εξαιρετικά γόνιμα. Μολονότι αυτή η αποκάλυψις έχει γίνει δεκτή σαν αγαθή είδησις, οι τεχνικοί του RADAM τόνισαν την απόλυτη ανάγκη για τη λήψι μεγάλης φροντίδας στην ανάπτυξι της περιοχής και της συνεργασίας με το εξαιρετικά εύθραυστο οικοσύστημα.

Ασφαλώς, μεγάλη χαρά επικράτησε για το υπερβολικά μεγάλο δυναμικό ξυλείας της περιοχής του Αμαζονίου και την πιθανότητα να χρησιμοποιηθή αυτή η ξυλεία για την ελάττωσι του ξένου χρέους της Βραζιλίας, αξίας 1,2 τρισεκατομμυρίου κρουζέιρος (40.000.000.000 δολλάρια Η.Π.). Υπάρχουν επίσης μυθώδη αποθέματα ορυκτών. Τα αποθέματα μαγγανίου στην περιοχή Αμαπά υπολογίζονται σε 36 εκατομμύρια τόννους. Ένα από τα μεγαλύτερα αποθέματα σιδηρομεταλλεύματος στον κόσμο (με 60 τοις εκατό στερεό σίδηρο) βρίσκεται στην οροσειρά Καραγιάς στην πολιτεία Παρά. Τα αποθέματα βωξίτου με περιεκτικότητα αλουμινίου υπολογίζονται σε 500 εκατομμύρια τόννους. Ο καολίνης, που χρησιμοποιείται σαν πρώτη ύλη στην κεραμική, στη χαρτοποιία και στη διύλισι του πετρελαίου, υπάρχει σε ουσιαστικά ανεξάντλητες ποσότητες. Εκτός αυτού, υπάρχουν αποθέματα κασσιτερίτη (μεταλλεύματος κασσιτέρου), αλατούχων πετρωμάτων, ασβεστολιθικών πετρωμάτων, ατομικών μεταλλικών στοιχείων και χρυσού για εξόρυξι.

Τι προσπάθειες έχουν γίνει για λογική εκμετάλευσι;

Σύγχρονη Ανάπτυξις

Πριν από δέκα χρόνια, η περιοχή του Αμαζονίου ήταν η μεγαλύτερη παρθένα έρημος στη γη, ‘ένας κοιμισμένος γίγαντας.’ Σήμερα διασχίζεται από δρόμους μήκους σχεδόν 16.000 χιλιομέτρων (10.000 μιλίων), στους οποίους περιλαμβάνεται η Διαμαζόνιος Λεωφόρος, μήκους 4.000 χιλιομέτρων (2.500 μιλίων), και άλλες. Μέχρι το τέλος του 1977, μεταφέρθηκαν στην περιοχή ένα εκατομμύριο και πλέον άποικοι. Οι ειδικοί του περιβάλλοντος ανησυχούν και προειδοποιούν ότι η περιοχή βρίσκεται στο χείλος της ερημώσεως. Η άγρια περιοχή του Αμαζονίου θα μπορούσε να γίνη η έρημος του Αμαζονίου.

Ό,τι κι’ συμβή, η εξόρμησις έχει αρχίσει. Έχουν ιδρυθή εκατοντάδες κτηνοτροφικοί σταθμοί, από τους οποίους μερικοί έχουν μέγεθος Ευρωπαϊκών χωρών. Κτηνοτροφικοί σταθμοί με 20.000 βοοειδή είναι κάτι πολύ συνηθισμένο. Τεράστια υδροηλεκτρικά εργοστάσια βρίσκονται υπό κατασκευή, όπως το εργοστάσιο που βρίσκεται στον Ποταμό Τοκαντίνς, με προβλεπόμενη απόδοσι 6.700 μεγαβάτ. Το μέγεθος των έργων ιδιωτικής επενδύσεως είναι ασύλληπτο. Ο Αμερικανός δισεκατομμυριούχος Ντανιέλ Κ. Λούντβιχ παραδείγματος χάρι, αγόρασε ένα εκατομμύριο εκτάρια (2,4 εκατομμύρια έηκερς) ζούγκλας στον Ποταμό Γιαρί για να φυτέψη ευκαλύπτους για την παραγωγή κυτταρίνης, να καλλιεργήση ρύζι και να εξορύξη καολίνη.

Το Μέλλον

Πώς μπορεί η ασυγκράτητη ανάπτυξις να διατηρηθή μέσα σε λογικά πλαίσια και κάτω από έλεγχο; Ο Πάουλο Αζεβέντο Μπερούττι, πρόεδρος του Βραζιλιάνικου Ιδρύματος Αναπτύξεως Δασών, τόνισε την ανάγκη αυξήσεως του αριθμού των δασαρχών. Το 1977, τα έθνη που μοιράζονται την περιοχή του Αμαζονίου κατέληξαν στο Σύμφωνο του Αμαζονίου, ένα υπερπολιτικό όργανο που σκοπό έχει να διασφαλίση την ενωμένη εκμετάλλευσι και την επιτήρησι της αναπτύξεως.

Στις αρχές του 1979, ο Βραζιλιάνος Υπουργός των Εσωτερικών Μάριο Αντρεάζα, ανήγγειλε τα βήματα της κυβερνήσεως προς την επίλυσι μιας περιπεπλεγμένης καταστάσεως. Δήλωσε ότι οι προτάσεις και τα προγράμματα για την κατάληψι του Αμαζονίου πρέπει να έχουν υπ’ όψι τη διατήρησι της περιοχής και να συζητούνται επί διεθνούς επιπέδου.

Ανάμεσα στις φωνές αντιλογίας, ακούγονται, επίσης, και θετικές γνώμες μεταξύ των εννέα εκατομμυρίων κατοίκων της πράσινης άγριας περιοχής του Αμαζονίου. Στο έδαφος της Βραζιλίας, 6.000 και πλέον άτομα πληροφορούν τους γείτονές τους ότι ο Ιεχωβά Θεός, ο Δημιουργός της γης, θα εμποδίση τον άνθρωπο να την καταστρέψη τελείως. Πράγματι, σε δύο πρόσφατες Χριστιανικές συνελεύσεις που έγιναν στο Μανάους και στο Μπελέμ, 8.000 άτομα εξέτασαν το σκοπό του Ιεχωβά να μετατρέψη ολόκληρη τη γη σ’ έναν ευχάριστο παράδεισο.

Ασφαλώς, αυτό περιλαμβάνει και την Αμαζονία, τη μεγαλύτερη πράσινη έκτασι του κόσμου.