Αναζήτηση Λύσεων

«ΣΥΖΗΤΩΝΤΑΣ για τη σκιά», έγραψε ο Άγγλος συγγραφέας Τζον Λίλι, «χάνουμε την ουσία». Για να αποφύγουμε αυτή την παγίδα, πρέπει όντως να θυμόμαστε ότι οι σημερινές σκιές που πλανιούνται πάνω από το βροχερό δάσος αντανακλούν απλώς βαθύτερα προβλήματα και ότι η καταστροφή του δάσους θα συνεχιστεί αν δεν αντιμετωπιστούν τα βαθύτερα αίτιά της. Ποια είναι αυτά τα αίτια; Οι «βασικές δυνάμεις που επιτίθενται στη διατήρηση του Αμαζονίου», λέει μια μελέτη που χρηματοδοτήθηκε από τον Ο.Η.Ε., είναι «η φτώχεια και οι ανθρώπινες αδικίες».

Η Όχι και Τόσο Πράσινη Επανάσταση

Η καταστροφή του δάσους, ισχυρίζονται μερικοί ερευνητές, είναι, εν μέρει, παρενέργεια της λεγόμενης πράσινης επανάστασης που ξεκίνησε πριν από μερικές δεκαετίες στη νότια και στην κεντρική Βραζιλία. Νωρίτερα, χιλιάδες οικογένειες με μικρά αγροκτήματα που ζούσαν εκεί καλλιεργούσαν ρύζι, φασόλια και πατάτες, και επιπλέον εξέτρεφαν ζώα. Κατόπιν, τεράστιες μηχανοποιημένες εγκαταστάσεις καλλιέργειας σόγιας και υδροηλεκτρικά έργα «κατάπιαν» τη γη τους και αντικατέστησαν τις αγελάδες και τις ντόπιες καλλιέργειες με αγροτικά προϊόντα που προορίζονταν για τη διατροφή των βιομηχανοποιημένων χωρών. Από το 1966 ως το 1979 και μόνο, η καλλιεργήσιμη γη που χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά για εξαγώγιμες σοδειές αυξήθηκε κατά 182 τοις εκατό. Ως αποτέλεσμα, 11 στους 12 παραδοσιακούς αγρότες έχασαν τη γη τους και τα μέσα συντήρησής τους. Για αυτούς, η πράσινη επανάσταση μετατράπηκε σε ζοφερή επανάσταση.

Πού μπορούσαν να πάνε αυτοί οι ακτήμονες αγρότες; Οι πολιτικοί, απρόθυμοι να αντιμετωπίσουν την άδικη κατανομή γης στην περιοχή τους, τους έδωσαν διέξοδο διαφημίζοντας την περιοχή του Αμαζονίου ως «γη χωρίς ανθρώπους για ανθρώπους χωρίς γη». Μέσα σε μια δεκαετία από το άνοιγμα του πρώτου αυτοκινητόδρομου στον Αμαζόνιο, πάνω από δύο εκατομμύρια φτωχοί αγρότες από τη νότια Βραζιλία και τη βορειοανατολική Βραζιλία που είχε πληγεί από την ξηρασία και τη φτώχεια είχαν εγκατασταθεί σε χιλιάδες καλύβες κατά μήκος του αυτοκινητόδρομου. Όταν φτιάχτηκαν και άλλοι δρόμοι, περισσότεροι επίδοξοι αγρότες ταξίδεψαν στον Αμαζόνιο, έτοιμοι να μετατρέψουν το δάσος σε καλλιεργήσιμη γη. Καθώς ανασκοπούν αυτά τα προγράμματα αποίκισης, οι ερευνητές λένε ότι «ο ισολογισμός των σχεδόν 50 ετών αποίκισης παρουσιάζει έλλειμμα». Η φτώχεια και η αδικία «εξάχθηκαν στον Αμαζόνιο», και «δημιουργήθηκαν νέα προβλήματα και στην περιοχή του Αμαζονίου».

Τρία Βήματα Μπροστά

Για να βοηθήσει στην αντιμετώπιση των αιτίων της αποδάσωσης και στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης του ανθρώπου στο βροχερό δάσος του Αμαζονίου, η Επιτροπή για την Ανάπτυξη και το Περιβάλλον της Αμαζονίας δημοσίευσε ένα έγγραφο που συστήνει, μεταξύ άλλων, στις κυβερνήσεις της λεκάνης του Αμαζονίου να ακολουθήσουν τρία αρχικά βήματα. (1) Να αντιμετωπίσουν τα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα στις περιοχές που έχουν πληγεί από τη φτώχεια έξω από το βροχερό δάσος του Αμαζονίου. (2) Να χρησιμοποιήσουν το υπάρχον δάσος και να επαναχρησιμοποιήσουν τις περιοχές που έχουν ήδη αποδασωθεί. (3) Να ασχοληθούν με τις τεράστιες κοινωνικές αδικίες—τα πραγματικά αίτια της ανθρώπινης δυστυχίας και της καταστροφής των δασών. Ας δούμε από πιο κοντά αυτή την προσέγγιση που περιλαμβάνει τρία βήματα.

Επενδύσεις

Αντιμετώπιση των κοινωνικοοικονομικών προβλημάτων. «Μια από τις πλέον αποτελεσματικές επιλογές για τη μείωση της αποδάσωσης», σημειώνει η επιτροπή, «είναι να επενδύσετε σε μερικές από τις φτωχότερες περιοχές στις χώρες του Αμαζονίου, εκείνες που ωθούν τους πληθυσμούς να μεταναστεύσουν στον Αμαζόνιο για να βρουν καλύτερο μέλλον». Ωστόσο, τα μέλη της επιτροπής προσθέτουν ότι «αυτή η επιλογή σπάνια εξετάζεται κατά τον εθνικό ή περιφερειακό αναπτυξιακό προγραμματισμό ή από εκείνους στις βιομηχανοποιημένες χώρες που υποστηρίζουν ότι πρέπει να μειωθεί δραστικά ο ρυθμός αποδάσωσης στον Αμαζόνιο». Εντούτοις, εξηγούν οι αρχές, αν κυβερνητικά στελέχη και ξένες κυβερνήσεις που ενδιαφέρονται στρέψουν τις γνώσεις τους και την οικονομική υποστήριξή τους στην επίλυση προβλημάτων όπως η ανεπαρκής κατανομή γης ή η αστική φτώχεια στις γύρω περιοχές του Αμαζονίου, θα επιβραδύνουν τη ροή των αγροτών προς τον Αμαζόνιο και θα βοηθήσουν να σωθεί το δάσος.

Τι μπορεί να γίνει, όμως, για τους μικροκαλλιεργητές που ήδη ζουν στον Αμαζόνιο; Η καθημερινή τους επιβίωση εξαρτάται από τη σπορά σε έδαφος ακατάλληλο για καλλιέργεια.

Το Δάσος για τα Δέντρα

Χρησιμοποίηση και επαναχρησιμοποίηση του δάσους. «Τα τροπικά δάση υφίστανται υπερεκμετάλλευση αλλά πλημμελή χρήση. Από αυτή την αντίφαση εξαρτάται η σωτηρία τους», λέει ένα έντυπο του Ο.Η.Ε. με τίτλο Τα Δάση που Χάνονται (The Disappearing Forests). Αντί να εκμεταλλεύεται το δάσος κόβοντάς το, λένε οι ειδικοί, ο άνθρωπος θα έπρεπε να χρησιμοποιεί το δάσος παίρνοντας τα προϊόντα του, όπως φρούτα, καρπούς, έλαια, καουτσούκ, αιθέρια έλαια, φαρμακευτικά φυτά και άλλα φυσικά προϊόντα. Λέγεται ότι αυτά τα προϊόντα αντιπροσωπεύουν «κατά προσέγγιση το 90 τοις εκατό της οικονομικής αξίας του δάσους».

Ο Νταγκ Ντάλι, του Βοτανικού Κήπου της Νέας Υόρκης, εξηγεί γιατί πιστεύει ότι είναι λογική η στροφή από την καταστροφή του δάσους στην εμπορία των μη ξυλωδών προϊόντων: «Κατευνάζει την κυβέρνηση—δεν βλέπουν μεγάλα κομμάτια της Αμαζονίας να φεύγουν από την αγορά. . . . Μπορεί να παράσχει μια ζωή που θα δίνει στους ανθρώπους πόρους και εργασία, και διατηρεί το δάσος. Είναι πολύ δύσκολο να βρούμε κάτι αρνητικό να πούμε για αυτό».—Διατήρηση της Άγριας Ζωής (Wildlife Conservation).

Η διατήρηση του δάσους για χάρη των δέντρων στην πραγματικότητα βελτιώνει τις συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων του δάσους. Ερευνητές στο Μπελέμ της βόρειας Βραζιλίας υπολόγισαν, για παράδειγμα, ότι η μετατροπή 10 στρεμμάτων σε βοσκοτόπια αποδίδει μόνο 25 δολάρια (περ. 6.000 δρχ.) το χρόνο. Έτσι για να κερδίζει κάποιος το βασικό μισθό στη Βραζιλία, θα έπρεπε να έχει 480 στρέμματα βοσκοτόπια και 16 βόδια. Ωστόσο, αναφέρει το περιοδικό Βέτζα (Veja), ο υποψήφιος κτηνοτρόφος θα μπορούσε να βγάλει περισσότερα χρήματα εξάγοντας τα φυσικά προϊόντα του δάσους. Και το εύρος των προϊόντων που περιμένουν να συλλεχθούν είναι εκπληκτικό, λέει ο βιολόγος Τσαρλς Κλέμεντ. «Υπάρχουν δεκάδες λαχανικά, εκατοντάδες φρούτα, ρητίνες και έλαια που μπορούν να χρησιμοποιηθούν και να συλλεχθούν», προσθέτει ο Δρ Κλέμεντ. «Αλλά το πρόβλημα είναι ότι ο άνθρωπος πρέπει να μάθει πως το δάσος είναι η πηγή του πλούτου και όχι κάτι που τον εμποδίζει να πλουτίσει».

Μια Δεύτερη Ευκαιρία για την Καταστραμμένη Γη

Η οικονομική ανάπτυξη και η διατήρηση του περιβάλλοντος μπορούν να συνυπάρξουν, λέει ο Ζουάου Φεράζ, Βραζιλιανός ερευνητής. «Κοιτάξτε την ποσότητα των δασών που έχουν ήδη καταστραφεί. Δεν είναι ανάγκη να κόψουμε άλλο πρωτεύον δάσος. Απεναντίας, μπορούμε να αποκαταστήσουμε ξανά και να επαναχρησιμοποιήσουμε τις ήδη αποδασωμένες και υποβαθμισμένες περιοχές». Και στην περιοχή του Αμαζονίου υπάρχει άφθονη υποβαθμισμένη γη για να ασχοληθούν.

Ξεκινώντας από τα τέλη της δεκαετίας του 1960, η κυβέρνηση χορήγησε τεράστιες επιδοτήσεις για να ενθαρρύνει τους μεγάλους επενδυτές να μετατρέψουν το δάσος σε βοσκοτόπια. Το έκαναν αυτό, αλλά όπως εξηγεί ο Δρ Φεράζ, «τα βοσκοτόπια υποβαθμίστηκαν έπειτα από έξι χρόνια. Αργότερα, όταν όλοι κατάλαβαν ότι ήταν ένα τεράστιο λάθος, οι μεγαλοκτηματίες είπαν: ‘Εντάξει, πήραμε αρκετά χρήματα από την κυβέρνηση’, και έφυγαν». Το αποτέλεσμα; «Περίπου 200.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα εγκαταλειμμένα βοσκοτόπια αχρηστεύονται σταδιακά».

Ωστόσο, σήμερα ερευνητές σαν τον Φεράζ βρίσκουν νέες χρήσεις για αυτές τις υποβαθμισμένες εκτάσεις. Με ποιον τρόπο; Πριν από μερικά χρόνια φύτεψαν 320.000 δενδρύλλια καρυδιάς της Αμαζονίας σε ένα εγκαταλειμμένο αγρόκτημα βοοειδών. Σήμερα, αυτά τα δενδρύλλια είναι καρποφόρα δέντρα. Επειδή τα δέντρα μεγαλώνουν γρήγορα και επίσης παρέχουν πολύτιμο ξύλο, τώρα φυτεύονται δενδρύλλια καρυδιάς της Αμαζονίας σε αποδασωμένη γη σε διάφορα μέρη της λεκάνης του Αμαζονίου. Κατά τη γνώμη των ειδικών, η εμπορία μη ξυλωδών προϊόντων, η εκπαίδευση των αγροτών να φυτεύουν πολυετή φυτά, η υιοθέτηση μεθόδων υλοτομίας οι οποίες δεν καταστρέφουν τα δάση και η αναζωογόνηση της υποβαθμισμένης γης είναι μελετημένες εναλλακτικές λύσεις που μπορούν να βοηθήσουν να μείνει το δάσος ζωντανό.—Βλέπε το πλαίσιο «Εργάζονται για τη Διατήρηση».

Εντούτοις, λένε οι αρμόδιοι, για να σωθούν τα δάση απαιτούνται περισσότερα από τη μεταμόρφωση της υποβαθμισμένης γης. Χρειάζεται να μεταμορφωθεί η ανθρώπινη φύση.

Πώς να Ισιώσει το Στραβό

Αποκατάσταση των αδικιών. Η άδικη ανθρώπινη συμπεριφορά που παραβιάζει τα δικαιώματα των άλλων συχνά προκαλείται από την απληστία. Και, όπως παρατήρησε ο αρχαίος φιλόσοφος Σενέκας, «της απληστίας δεν της φτάνει όλη η φύση»—περιλαμβανομένου και του αχανούς βροχερού δάσους του Αμαζονίου.

Σε αντιδιαστολή με τους φτωχούς ταλαίπωρους αγρότες του Αμαζονίου, οι μεγαλοβιομήχανοι και οι ιδιοκτήτες μεγάλων εκτάσεων γης γυμνώνουν το δάσος για να «παχύνει» το πορτοφόλι τους. Οι αρχές τονίζουν ότι και τα Δυτικά κράτη φέρουν επίσης μεγάλη ευθύνη για τα αλυσοπρίονα που δουλεύουν στον Αμαζόνιο. «Οι πλούσιες βιομηχανοποιημένες χώρες», συμπέρανε μια ομάδα Γερμανών ερευνητών, «προκάλεσαν σε μεγάλο βαθμό την ήδη υπάρχουσα περιβαλλοντική καταστροφή». Η Επιτροπή για την Ανάπτυξη και το Περιβάλλον της Αμαζονίας δηλώνει ότι αυτό που απαιτείται για τη διατήρηση του Αμαζονίου είναι «μια νέα παγκόσμια ηθική, μια ηθική που θα παραγάγει ένα βελτιωμένο τύπο ανάπτυξης, με βάση την ανθρώπινη αλληλεγγύη και τη δικαιοσύνη».

Ωστόσο, τα σύννεφα καπνού τα οποία συνεχίζουν να υπάρχουν πάνω από τον Αμαζόνιο θυμίζουν ότι, παρά τις προσπάθειες αντρών και γυναικών που ανησυχούν για το περιβάλλον παγκόσμια, η μετατροπή των καλοπροαίρετων ιδεών σε πραγματικότητα αποδεικνύεται τόσο δύσκολη όσο το να πιάσει κάποιος τον καπνό. Γιατί;

Οι ρίζες φαύλων ιδιοτήτων όπως είναι η απληστία φτάνουν πολύ βαθιά στη δομή της ανθρώπινης κοινωνίας, πολύ πιο βαθιά από όσο φτάνουν οι ρίζες των δέντρων του Αμαζονίου μέσα στο χώμα του δάσους. Αν και ατομικά θα πρέπει να κάνουμε ό,τι μπορούμε για να συμβάλουμε στη διατήρηση του δάσους, δεν είναι ρεαλιστικό να αναμένουμε ότι οι άνθρωποι, όσο ειλικρινείς και αν είναι, θα πετύχουν να ξεριζώσουν τα βαθιά και περίπλοκα αίτια της καταστροφής των δασών. Αυτό που διαπίστωσε ο αρχαίος Βασιλιάς Σολομών, ένας σοφός παρατηρητής της ανθρώπινης φύσης, πριν από τρεις χιλιάδες χρόνια περίπου παραμένει αληθινό. Μόνο με τις ανθρώπινες προσπάθειες, «το στρεβλόν δεν δύναται να γείνη ευθές». (Εκκλησιαστής 1:15) Κάτι παρόμοιο λέει και η πορτογαλική παροιμία «Ο πάου κε νάσκε τόρτο, μόρε τόρτο» (Το δέντρο που γεννιέται στραβό πεθαίνει στραβό). Εντούτοις, τα βροχερά δάση σε όλο τον κόσμο έχουν μέλλον. Γιατί;

Ένα Λαμπρό Μέλλον

Περίπου πριν από εκατό χρόνια, ο Βραζιλιανός συγγραφέας Εουκλίντες ντα Κούνια εντυπωσιάστηκε τόσο από τη φοβερή αφθονία των μορφών ζωής του Αμαζονίου ώστε περιέγραψε το δάσος ως «μια αδημοσίευτη και σύγχρονη σελίδα της Γένεσης». Και μολονότι ο άνθρωπος έχει κάνει πολλά για να λερώσει και να σκίσει αυτή τη «σελίδα», ο ζωντανός Αμαζόνιος παραμένει, όπως αναφέρει η έκθεση Αμαζονία Χωρίς Μύθους (Amazonia Without Myths), «ένα νοσταλγικό σύμβολο της γης όπως ήταν την εποχή της Δημιουργίας». Αλλά για πόσο ακόμη;

Σκεφτείτε το εξής: Το βροχερό δάσος του Αμαζονίου και τα άλλα βροχερά δάση του πλανήτη παρουσιάζουν αποδείξεις, όπως έλεγε ο Ντα Κούνια, «μιας μοναδικής νοημοσύνης». Από τις ρίζες ως τα φύλλα τους, τα δέντρα του δάσους διακηρύττουν ότι είναι το έργο των χεριών ενός αριστοτέχνη αρχιτέκτονα. Αφού έτσι έχουν τα πράγματα, θα επιτρέψει αυτός ο Μεγάλος Αρχιτέκτονας στον άπληστο άνθρωπο να αφανίσει τα βροχερά δάση και να καταστρέψει τη γη; Μια προφητεία της Αγίας Γραφής απαντάει σε αυτό το ερώτημα με ένα βροντερό όχι! Αναφέρει: «Τα έθνη οργίστηκαν, και ήρθε η δική σου οργή [του Θεού] και ο προσδιορισμένος καιρός . . . για να καταστρέψεις εκείνους που καταστρέφουν τη γη».—Αποκάλυψη 11:18.

Προσέξτε, όμως, πως αυτή η προφητεία μάς λέει ότι ο Δημιουργός όχι μόνο θα φτάσει στη ρίζα του προβλήματος εξαλείφοντας τους άπληστους ανθρώπους αλλά θα το κάνει αυτό στην εποχή μας. Γιατί μπορούμε να κάνουμε αυτή τη δήλωση; Η προφητεία λέει ότι ο Θεός αναλαμβάνει δράση τον καιρό που ο άνθρωπος ‘καταστρέφει’ τη γη. Όταν γράφτηκαν εκείνα τα λόγια σχεδόν πριν από δύο χιλιάδες χρόνια, ο άνθρωπος δεν είχε ούτε την αριθμητική ικανότητα ούτε τα μέσα για να το κάνει αυτό. Αλλά η κατάσταση έχει αλλάξει. «Για πρώτη φορά στην ιστορία της», σημειώνει το βιβλίο Προστασία των Τροπικών Δασών—Μια Διεθνής Αποστολή Ύψιστης Σπουδαιότητας (Protecting the Tropical Forests—A High-Priority International Task), «η ανθρωπότητα σήμερα είναι σε θέση να καταστρέψει τις βάσεις της επιβίωσής της, όχι μόνο σε μεμονωμένες περιοχές ή τομείς, αλλά σε παγκόσμια κλίμακα».

«Ο προσδιορισμένος καιρός» οπότε ο Δημιουργός θα δράσει εναντίον ‘εκείνων που καταστρέφουν τη γη’ είναι κοντά. Το βροχερό δάσος του Αμαζονίου και άλλα οικοσυστήματα της γης που κινδυνεύουν με εξαφάνιση έχουν μέλλον. Ο Δημιουργός θα το φροντίσει—και αυτό δεν είναι μύθος, αλλά πραγματικότητα.

[Πλαίσιο στη σελίδα 13]

Εργάζονται για τη Διατήρηση

Μια περιοχή περίπου 400.000 τετραγωνικών μέτρων πυκνού δευτερεύοντος δάσους στην κεντρική πόλη Μανάους της Αμαζονίας στεγάζει τα διάφορα γραφεία του Εθνικού Ινστιτούτου Ερευνών στον Αμαζόνιο (INPA), στη Βραζιλία. Αυτό το ινστιτούτο που λειτουργεί εδώ και 42 χρόνια, με 13 διαφορετικά τμήματα τα οποία καλύπτουν όλους τους τομείς, από την οικολογία ως τη δασοκομία και την ανθρώπινη υγεία, είναι ο μεγαλύτερος ερευνητικός οργανισμός της περιοχής. Επίσης στεγάζει μια από τις πλουσιότερες συλλογές στον κόσμο με φυτά, ψάρια, ερπετά, αμφίβια, θηλαστικά, πουλιά και έντομα του Αμαζονίου. Το έργο των 280 ερευνητών του ινστιτούτου συμβάλλει στην καλύτερη κατανόηση του ανθρώπου για τις πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις των οικοσυστημάτων του Αμαζονίου. Οι επισκέπτες στο ινστιτούτο φεύγουν με ένα αίσθημα αισιοδοξίας. Παρά τους γραφειοκρατικούς και πολιτικούς περιορισμούς, οι Βραζιλιανοί και οι ξένοι επιστήμονες έχουν σηκώσει τα μανίκια τους για να εργαστούν για τη διατήρηση της κορωνίδας των βροχερών δασών του πλανήτη—του Αμαζονίου.

[Εικόνα στη σελίδα 10]

Δρόμος υλοτόμων χαραγμένος στο δάσος

[Εικόνες στη σελίδα 11]

Προϊόντα από το βροχερό δάσος: φρούτα, καρποί, έλαια, καουτσούκ και πολλά ακόμη

[Ευχαριστίες]

J. van Leeuwen, INPA-CPCA, Manaus, Brazil