Ο Βιασμός των Βροχερών Δασών

ΜΙΑ φορά και έναν καιρό, μια πλατιά σμαραγδένια ζώνη απλωνόταν γύρω από τον πλανήτη μας. Αποτελούνταν από δέντρα κάθε είδους, και πλατιά ποτάμια διακοσμούσαν την επιφάνειά της.

Σαν ένα τεράστιο φυσικό θερμοκήπιο, ήταν ένα βασίλειο όπου επικρατούσε η ομορφιά και η ποικιλία. Τα μισά είδη ζώων, πουλιών και εντόμων του πλανήτη ζούσαν εκεί. Αλλά μολονότι ήταν η πιο πλούσια περιοχή της γης, ήταν και εύθραυστη—πιο εύθραυστη από όσο φανταζόταν κανείς.

Το τροπικό βροχερό δάσος, όπως το αποκαλούμε τώρα, φαινόταν αχανές—και σχεδόν άφθαρτο. Αλλά δεν ήταν. Το βροχερό δάσος πρώτα άρχισε να εξαφανίζεται από τα νησιά της Καραϊβικής. Ήδη από το 1671—δέκα χρόνια προτού εκλείψει το πουλί ντόντο—φυτείες ζαχαροκάλαμου εξαφάνισαν το δάσος στο Μπαρμπάντος.a Και σε άλλα νησιά της περιοχής συνέβη κάτι παρόμοιο, πρόγευση μιας παγκόσμιας τάσης που επιταχύνθηκε στον 20ό αιώνα.

Σήμερα τα τροπικά βροχερά δάση καλύπτουν σαν χαλί μόνο το 5 τοις εκατό της επιφάνειας της γης, σε σύγκριση με το 12 τοις εκατό που κάλυπταν πριν από έναν αιώνα. Επίσης, κάθε χρόνο, κόβεται ή καίγεται δασική έκταση μεγαλύτερη από την Αγγλία, δηλαδή 130.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Αυτός ο τρομακτικός ρυθμός καταστροφής απειλεί να καταδικάσει το βροχερό δάσος—μαζί με τους κατοίκους του—στην ίδια μοίρα με τον ντόντο. «Είναι επισφαλές να πούμε ότι το δάσος θα εξαφανιστεί κάποιο συγκεκριμένο έτος, αλλά αν δεν αλλάξουν τα πράγματα, το δάσος θα εξαφανιστεί», προειδοποιεί ο Φίλιπ Φίρνσαϊντ, ένας ερευνητής που ασχολείται με το βροχερό δάσος στη Βραζιλία. Η Νταϊάνα Τζιν Σκίμο ανέφερε τον Οκτώβριο του περασμένου έτους: «Τα στοιχεία των τελευταίων εβδομάδων δείχνουν ότι το κάψιμο του δάσους που λαβαίνει χώρα στη Βραζιλία φέτος είναι μεγαλύτερο από αυτό που συνέβη στην Ινδονησία, όπου οι μεγάλες πόλεις πνίγηκαν μέσα σε ένα σύννεφο καπνού το οποίο απλώθηκε και σε άλλες χώρες. . . . Το κάψιμο του δάσους στην περιοχή του Αμαζονίου αυξήθηκε κατά 28 τοις εκατό από το περασμένο έτος, σύμφωνα με στοιχεία από δορυφόρο, και οι αριθμοί αποδάσωσης του 1994, οι πιο πρόσφατοι που είναι διαθέσιμοι, δείχνουν αύξηση 34 τοις εκατό σε σχέση με το 1991».

«Δέντρα που Φυτρώνουν σε Έρημο»

Γιατί αφανίζονται τόσο γρήγορα τα βροχερά δάση, τα οποία ήταν ουσιαστικά ανέπαφα πριν από έναν αιώνα; Τα εύκρατα δάση, τα οποία καλύπτουν το 20 τοις εκατό της επιφάνειας της γης, δεν έχουν μειωθεί σημαντικά τα τελευταία 50 χρόνια. Τι κάνει τα βροχερά δάση τόσο ευάλωτα; Η απάντηση έγκειται στη μοναδική φύση τους.

Ο Άρνολντ Νιούμαν, στο βιβλίο του Τροπικό Βροχερό Δάσος (Tropical Rainforest), λέει ότι το βροχερό δάσος έχει περιγραφτεί κατάλληλα ως «δέντρα που φυτρώνουν σε έρημο». Εξηγεί ότι σε μερικά μέρη της λεκάνης του Αμαζονίου και στο Βόρνεο «τα μεγάλα δάση αναπτύσσονται, όσο εκπληκτικό και αν ακούγεται αυτό, πάνω σε σχεδόν καθαρή λευκή άμμο». Ενώ τα περισσότερα βροχερά δάση μπορεί να μη φυτρώνουν σε άμμο, σχεδόν όλα βρίσκονται σε πολύ άγονο και λιγοστό επιφανειακό χώμα. Αν και σε ένα εύκρατο δάσος το επιφανειακό χώμα μπορεί να έχει βάθος δύο μέτρα, σε ένα βροχερό δάσος σπάνια ξεπερνάει τα πέντε εκατοστά. Πώς μπορεί να ευδοκιμεί η πιο πλούσια βλάστηση της γης σε ένα τόσο φτωχό περιβάλλον;

Οι επιστήμονες ανακάλυψαν τη λύση αυτού του μυστηρίου στις δεκαετίες του 1960 και του 1970. Διαπίστωσαν ότι το δάσος κυριολεκτικά τρέφεται από τον εαυτό του. Τα περισσότερα από τα αναγκαία θρεπτικά συστατικά για τα φυτά παρέχονται από νεκρά κλαδιά και φύλλα που καλύπτουν το έδαφος του δάσους και που—χάρη στη διαρκή ζέστη και υγρασία—αποσυντίθενται γοργά από τερμίτες, μύκητες και άλλους οργανισμούς. Τίποτα δεν πάει χαμένο· τα πάντα ανακυκλώνονται. Μέσω διαπνοής και εξάτμισης από το θόλο του δάσους, το βροχερό δάσος ανακυκλώνει μέχρι και το 75 τοις εκατό των βροχοπτώσεων που δέχεται. Ύστερα, τα σύννεφα που σχηματίζονται από αυτή τη διαδικασία ποτίζουν ξανά το δάσος.

Αλλά αυτό το έξοχο σύστημα έχει την αχίλλειο πτέρνα του. Αν καταστραφεί σε μεγάλο βαθμό, δεν μπορεί να αυτοεπιδιορθωθεί. Κόψτε μια μικρή έκταση βροχερού δάσους, και μέσα σε λίγα χρόνια θα αποκατασταθεί· αλλά ισοπεδώστε μια μεγάλη περιοχή, και ίσως να μην αποκατασταθεί ποτέ. Οι δυνατές βροχές παρασύρουν τα θρεπτικά συστατικά και ο καυτός ήλιος κατακαίει το λεπτό στρώμα επιφανειακού εδάφους ώσπου τελικά το μόνο που μπορεί να φυτρώσει είναι χορτάρι.

Γη, Ξυλεία και Χάμπουργκερ

Για τις αναπτυσσόμενες χώρες οι οποίες είχαν έλλειψη αγροτικής γης, οι τεράστιες εκτάσεις παρθένου δάσους που διέθεταν φαίνονταν έτοιμες για εκμετάλλευση. Μια «εύκολη» λύση ήταν να ενθαρρύνουν τους φτωχούς, ακτήμονες χωρικούς να αποψιλώνουν τμήματα του δάσους και να διεκδικούν την κυριότητα των εκτάσεων—κάτι σαν την εγκατάσταση των Ευρωπαίων αποίκων στην αμερικανική Δύση. Τα αποτελέσματα, όμως, ήταν τραυματικά τόσο για το δάσος όσο και για τους αγρότες.

Το πυκνό βροχερό δάσος ίσως δίνει την εντύπωση ότι εκεί μπορεί να φυτρώσει οτιδήποτε. Αλλά όταν κοπούν τα δέντρα, η ψευδαίσθηση της απεριόριστης γονιμότητας σύντομα γίνεται καπνός. Η Βικτόρια, μια Αφρικανή που καλλιεργεί ένα μικρό χωράφι το οποίο διεκδίκησε πρόσφατα η οικογένειά της από το δάσος, εξηγεί το πρόβλημα.

«Ο πεθερός μου μόλις έκοψε και έκαψε αυτό το κομμάτι του δάσους ώστε να μπορέσω να φυτέψω φιστικιές, κασσάβα και μερικές μπανανιές. Φέτος θα έχω πολύ πλούσια σοδειά, αλλά μέσα σε δύο ή τρία χρόνια, το χώμα θα έχει εξαντληθεί, και θα πρέπει να αποψιλώσουμε ένα άλλο κομμάτι δάσους. Είναι σκληρή δουλειά, αλλά είναι ο μόνος τρόπος για να επιβιώσουμε».

Υπάρχουν τουλάχιστον 200 εκατομμύρια αγρότες οι οποίοι, σαν τη Βικτόρια και την οικογένειά της, κόβουν και καίνε το δάσος! Αυτοί ευθύνονται για το 60 τοις εκατό της ετήσιας καταστροφής του βροχερού δάσους. Μολονότι αυτοί οι περιφερόμενοι καλλιεργητές θα προτιμούσαν μια πιο εύκολη μορφή γεωργίας, δεν έχουν επιλογή. Καθώς παλεύουν καθημερινά για να επιβιώσουν, διαπιστώνουν ότι η διατήρηση του βροχερού δάσους είναι μια πολυτέλεια η οποία ξεπερνάει τις δυνατότητές τους.

Ενώ οι περισσότεροι αγρότες κόβουν το δάσος για να φυτεύουν, άλλοι το αποψιλώνουν για να βόσκουν τα κοπάδια τους. Στα βροχερά δάση της Κεντρικής και της Νότιας Αμερικής, η εκτροφή βοοειδών είναι άλλη μια μεγάλη αιτία αποδάσωσης. Το κρέας αυτών των βοοειδών συνήθως καταλήγει στη Βόρεια Αμερική, όπου οι αλυσίδες φαστ φουντ έχουν ακόρεστη όρεξη για φτηνό κρέας που χρησιμοποιείται για χάμπουργκερ.

Οι κτηνοτρόφοι, όμως, αντιμετωπίζουν το ίδιο πρόβλημα με τους μικροκαλλιεργητές. Τα βοσκοτόπια που ξεπροβάλλουν από τις στάχτες του βροχερού δάσους σπάνια μπορούν να συντηρήσουν βοοειδή για περισσότερα από πέντε χρόνια. Η μετατροπή του βροχερού δάσους σε χάμπουργκερ μπορεί να συμφέρει λίγους, αλλά πρέπει να καταταγεί ανάμεσα στους πιο επιζήμιους τρόπους παραγωγής τροφής που έχει επινοήσει ποτέ ο άνθρωπος.b

Μια άλλη κύρια απειλή για το βροχερό δάσος προκύπτει από την υλοτομία. Όχι ότι η υλοτομία καταστρέφει κατ’ ανάγκη το βροχερό δάσος. Μερικές εταιρίες κόβουν λίγα εμπορικά είδη δέντρων με τέτοιον τρόπο ώστε το δάσος σύντομα αποκαθίσταται. Αλλά τα δύο τρίτα των 45.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων δάσους που εκμεταλλεύονται ετήσια οι εταιρίες ξυλείας υφίστανται τόσο εντατική υλοτόμηση ώστε μόνο το 1 στα 5 δέντρα του δάσους μένει άθικτο.

«Νιώθω φρίκη όταν βλέπω ένα υπέροχο δάσος να κατακομματιάζεται από την ανεξέλεγκτη υλοτομία», λέει με λύπη ο βοτανολόγος Μανουέλ Φιντάλγκο. «Μολονότι είναι αλήθεια ότι άλλα φυτά και δέντρα μπορεί να βλαστήσουν στην αποψιλωμένη περιοχή, η νέα βλάστηση αποτελεί δευτερεύον δάσος—το οποίο είναι κατά πολύ φτωχότερο όσον αφορά τον αριθμό των ειδών. Θα χρειαστούν αιώνες ή και χιλιετίες για να μπορέσει να αποκατασταθεί το αρχικό δάσος».

Επίσης, οι εταιρίες υλοτομίας επισπεύδουν την καταστροφή του δάσους με άλλα μέσα. Οι βοσκοί βοοειδών και οι περιφερόμενοι αγρότες εισβάλλουν στο δάσος κυρίως από τους δρόμους που ανοίγουν οι υλοτόμοι. Μερικές φορές τα σκουπίδια που αφήνουν στο πέρασμά τους οι υλοτόμοι τροφοδοτούν πυρκαγιές στο δάσος, οι οποίες καταστρέφουν περισσότερο δάσος από όσο έκοψαν οι υλοτόμοι. Στο Βόρνεο, μία και μόνο τέτοια πυρκαγιά κατέκαψε δώδεκα εκατομμύρια στρέμματα το 1983.

Τι Γίνεται για να Προστατευτεί το Δάσος;

Ενόψει αυτών των απειλών, γίνονται μερικές προσπάθειες για να διατηρηθούν τα δάση που απομένουν. Αλλά το έργο είναι κολοσσιαίο. Τα εθνικά πάρκα μπορούν να προστατέψουν θύλακους βροχερού δάσους, αλλά το κυνήγι, η υλοτομία και η γεωργία που περιλαμβάνει το κόψιμο και το κάψιμο δασών συνεχίζονται μέσα στα όρια πολλών πάρκων. Οι αναπτυσσόμενες χώρες διαθέτουν λιγοστά χρήματα για τη διαχείριση των πάρκων.

Οι οικονομικά εξαντλημένες κυβερνήσεις δελεάζονται εύκολα από διεθνείς εταιρίες ώστε να πουλήσουν τα δικαιώματα υλοτομίας—σε μερικές περιπτώσεις ένα από τα λίγα εθνικά κεφάλαια που διαθέτουν για να ξεπληρώσουν τα εξωτερικά χρέη. Και οι εκατομμύρια περιφερόμενοι αγρότες δεν έχουν πού αλλού να πάνε παρά μόνο ολοένα και πιο βαθιά μέσα στο βροχερό δάσος.

Σε έναν κόσμο που πλήττεται από τόσο πολλά προβλήματα, είναι άραγε τόσο σημαντική η διατήρηση των βροχερών δασών; Τι πρόκειται να χάσουμε αν εξαφανιστούν;

[Υποσημειώσεις]