Μέρος 1—Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος—Ήταν το Προοίμιο για την Τελική Εποχή του Ανθρώπου;
Αυτό είναι το πρώτο από τρία άρθρα που θα δημοσιευτούν σε διαδοχικά τεύχη.
«ΚΑΤΕΥΘΕΙΑΝ για το Παρίσι» έλεγε με καύχημα το σύνθημα που ήταν γραμμένο με το χέρι στην πλευρά της αμαξοστοιχίας. Το τρένο ξεκίνησε για τις πρώτες γραμμές του πολέμου, βαρυφορτωμένο με ενθουσιώδεις Γερμανούς στρατιώτες. Η γρήγορη νίκη—για τον Κάιζερ και την πατρίδα—φαινόταν εξασφαλισμένη! Ήταν Αύγουστος του 1914.
Ένας ακράτητος ενθουσιασμός κατέλαβε τη Γερμανία όταν ο Κάιζερ Γουλιέλμος ο Β΄ διακήρυξε από τον εξώστη του παλατιού του: «Δεν υπάρχουν πια κόμματα ή θρησκεύματα παρά μόνο Γερμανοί· σήμερα όλοι μας είμαστε αδελφοί, τίποτα περισσότερο. Αν ο γείτονάς μας δεν το θέλει αυτό, αν φθονεί την ειρήνη μας, τότε ελπίζω στον Θεό ότι το αξιόπιστο Γερμανικό μας σπαθί θα βγει νικηφόρο από αυτόν τον δύσκολο πόλεμο». Μέσα σε λίγες μέρες, 1.200.000 Γερμανοί απάντησαν σ’ αυτή την κλήση να στρατευθούν. «η ειρήνη ήταν τόσο ανιαρή, τόσο πολύ ανιαρή!» έγραψε ένας εθελοντής.
Λίγοι, όμως, προείδαν τη φρίκη του σύγχρονου πολέμου. Κι ακόμη πιο λίγοι προείδαν ότι εκείνος ο πόλεμος, θα ήταν όχι ένας σύντομος αγώνας στρατιωτικής ανδρείας, αλλά, μάλλον, μια παρατεταμένη εφιαλτική νύχτα φθοράς, εξάντλησης και λιμοκτονίας. Προτού μπει στη θήκη το σπαθί του πολέμου, τα πεδία των μαχών θα ποτίζονταν με το αίμα εκατομμυρίων στρατιωτών. Τα εθνικά σύνορα θα άλλαζαν κυριολεκτικά. Και υπερήφανα έθνη θα έπιναν το πικρό ποτήρι της ήττας.
Πολιτικοί και λόγιοι θα εγκωμίαζαν τον πόλεμο με τις άφθονες και καλοφτιαγμένες φράσεις τους, αποκαλώντας τον ‘ένα σημείο στροφής στην ιστορία,’ ‘ο πόλεμος που θα τερματίσει όλους τους πολέμους’. Ολόκληροι τόμοι θα γράφονταν γι’ αυτόν. Λογομαχίες, τόσο βίαιες όσο και οι μάχες στα χαρακώματα, θα μαίνονταν για το ποιος έφταιγε γι’ αυτόν. Και οι τρομαγμένοι άνθρωποι, που πεινούσαν για ασφάλεια θα δέχονταν με ευχαρίστηση οποιεσδήποτε προρρήσεις για ειρήνη. Οι προρρήσεις απέτυχαν, όμως, όταν ξέσπασε και ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος, αφήνοντας σαν κληρονομιά την πιθανότητα της πυρηνικής εκμηδένισης.
Αν και μας χωρίζουν 70 χρόνια από την αρχή του πρώτου παγκοσμίου πολέμου δεν μπορούμε να τον ξεχάσουμε. Οι εθνικοί ανταγωνισμοί και η ένταση απειλούν τώρα ακόμη και την επιβίωση της ανθρωπότητας. Θα μπορούσε αυτός ο πρώτος από τους παγκοσμίους πολέμους να είναι απλώς μια δοκιμή για τη θερμοπυρηνική συμφορά—ένα προοίμιο της τελευταίας εποχής του ανθρώπου; Ή μήπως έμαθε ο άνθρωπος από τα λάθη του; Ίσως να μπορέσουμε να λάβουμε μερικές ικανοποιητικές απαντήσεις με το να ερευνήσουμε τις αιτίες που οδήγησαν σ’ αυτόν τον πόλεμο.
Τα Αίτια του Παγκοσμίου Πολέμου
Τα σπέρματα του λεγόμενου Μεγάλου Πολέμου σπάρθηκαν στη διάρκεια του 19ου αιώνα. Στο τέλος εκείνης της εποχής, τα ιμπεριαλιστικά έθνη είχαν μοιράσει έτσι τον κόσμο που δεν υπήρχε σχεδόν τίποτα για να κατακτηθεί. ‘Η επέκταση είναι αναγκαία για την επιβίωση και την ευημερία μας,’ ισχυρίζονταν οι κατακτητές. Αλλά ο ιμπεριαλισμός δημιουργούσε επίσης ένταση. Κι όταν το 1871 η Γερμανία, σταθεροποίησε την πολιτική και τη στρατιωτική δύναμη σχηματίζοντας το δεύτερο Γερμανικό Ράιχ, η ένταση στην Ευρώπη αυξήθηκε. Αντιμέτωποι μ’ ένα ενωμένο μέτωπο οι αντίπαλοι της Γερμανίας αναγκάστηκαν να εξοπλιστούν για να διατηρήσουν ισορροπία δύναμης. Οι μεγάλοι πολεμικοί εξοπλισμοί που ακολούθησαν, επιταχύνονταν από τη βιομηχανική επανάσταση. Η νέα τεχνολογία, παρήγαγε νέα όπλα τρόμου που θα άλλαζαν για πάντα τη φύση του πολέμου.
Ο καινούργιος αιώνας είδε «επίσης τη δημιουργία εθνικών κινήσεων που αγωνίζονταν για ανεξαρτησία. Εθνικοί όμιλοι, όπως οι Γάλλοι στην κατεχόμενη από τους Γερμανούς Αλσατία-Λωρραίνη και οι Γιουγκοσλάβοι που ήταν σκορπισμένοι σε όλη την Αυστρο-Ουγγαρία και Σερβία, αισθάνθηκαν παγιδευμένοι από τα εθνικά σύνορα που δεν σέβονταν τη γλώσσα ή τον πολιτισμό τους. Η ακράτητη επιθυμία τους για ενότητα και πολιτική ελευθερία ήταν μια συνεχής αιτία προστριβών ανάμεσα σ’ αυτούς και στις κυβερνήσεις τους.
Ένας άλλος ακόμη παράγοντας ήταν η αυξανόμενη σε δημοτικότητα θεωρία της εξέλιξης. Μερικοί διέκριναν στην ιδέα της φυσικής επιλογής (επιβίωση του ισχυρότερου) μια αιτία για να εξηγήσουν τις πολιτικές διαμάχες. Το βιβλίο Ιούλιος 1914 γραμμένο από τον Γερμανό ιστορικό Εμμάνουελ Γκάης δείχνει τα αποτελέσματα μιας τέτοιας σκέψης: «Η ιδέα που αναπτύχθηκε από τους κορυφαίους Γερμανούς ιστορικούς, έχει ριζωθεί καλά στις διάνοιες των Γερμανών ότι . . . η Γερμανία έπρεπε να διαλέξει ή να αδρανήσει, και έτσι να χάσει τη θέση της σαν μεγάλο κράτος της Ευρώπης, ή να γίνει μια μεγάλη δύναμη στον κόσμο ίση σε κύρος με τις άλλες μεγάλες δυνάμεις. Η βάση [γι’ αυτή την άποψη] δόθηκε από τον σοσιαλιστικό Δαρβινισμό, που ήταν ιδιαίτερα ισχυρός στη Γερμανία, και απέρριπτε μια ορθολογιστική και ειρηνική παγκόσμια Τάξη σαν να ήταν κάτι αδύνατο, μια ουτοπία, και που την αντικατέστησε με έναν αγώνα του καθενός εναντίον όλων.» (Τα πλάγια γράμματα δικά μας.) Αυτή η διεστραμμένη ιδεολογία προώθησε την ιδέα ότι ο πόλεμος ήταν αναπόφευκτος.
Οι Προπολεμικές Παρατάξεις
Πριν από τον Μεγάλο Πόλεμο τα έθνη ασυναίσθητα έκαναν ένα ακόμη βήμα προς τον πόλεμο—μόχθησαν για να σχηματίσουν στρατιωτικές συμμαχίες. Το Γερμανικό Ράιχ σχημάτισε μια συμμαχία με την Αυστρο-Ουγγαρία το 1879, που το 1882 επεκτάθηκε για να συμπεριλάβει και την Ιταλία. Ονομάστηκε Τριπλή Συμμαχία. Αλλά οι Γερμανοί διπλωμάτες απέτυχαν να κάνουν μια τέτοια συμφωνία με την Αγγλία, τη Ρωσία ή τη Γαλλία. Τα έθνη αυτά αντιμέτωπα με μια φιλόδοξη Γερμανία αναγκάστηκαν να παραμερίσουν τις διαφορές τους και να επιδιώξουν ένα κοινό σκοπό δηλαδή τη διατήρηση της δύναμής τους.
Η Αγγλία ιδιαίτερα που περηφανευόταν για την υπεροχή της στις θάλασσες, αισθάνθηκε ότι απειλείται από τη γρήγορη ναυτική εξάπλωση της Γερμανίας. Έτσι το 1904 η Βρετανία πέτυχε μια συμφωνία με τη Γαλλία που κατέληξε στην Εγκάρδια Συνεννόηση. Μετά από τρία χρόνια επεκτάθηκε για να περιληφθεί και η Ρωσία στην Τριπλή Συμμαχία (Αντάντ), που είχε ήδη συμμαχήσει με τη Γαλλία το 1894.
Έτσι χωρίς καν να πέσει ντουφεκιά, οι αντίπαλοι είχαν παραταχθεί οριστικά ο ένας εναντίον του άλλου. Αν δεν είχαν γίνει αυτές οι συμμαχίες ίσως να είχε καθυστερήσει τουλάχιστον ο πόλεμος μέσω παρατεταμένων διαπραγματεύσεων. Αλλά καθώς δεν υπήρχε τώρα αμφιβολία ποιος υποστήριζε ποιον, τέτοιες διαπραγματεύσεις θα αποδεικνύονταν εντελώς μάταιες. Κι έτσι οι διάφορες συμμαχίες στην Ευρώπη που υποτίθεται ότι έγιναν για να αποτρέψουν την απειλή του πολέμου έκαναν αυτή την ήπειρο μια πυριτιδαποθήκη έτοιμη να εκραγεί. Και υπήρχε ακόμη το αλάνθαστο πολεμικό σχέδιο της Γερμανίας. Με αυτό η νίκη φαινόταν βέβαιη—αν οι Γερμανοί χτυπούσαν πρώτοι.
Η Απρόσμενη Έναρξη του Πολέμου
Στις 28 Ιουνίου 1914, ο Πρίγκιπας Φραγκίσκος Φερδινάνδος της Αυστρο-Ουγγαρίας και η σύζυγος του Σοφία δολοφονήθηκαν ενώ επισκέπτονταν επίσημα το Σεράγεβο. Ο Φερδινάνδος, ο οποίος έπαιξε μικρό ρόλο στην ιστορία όσο ζούσε, με το θάνατο του έγινε η αφορμή για ένα παγκόσμιο ολοκαύτωμα. Ποιος ήταν ο δολοφόνος; Ένας Σέρβος. Η Αυστρο-Ουγγαρία θυμωμένη κατηγόρησε τη Σερβία.
Αλλά γιατί εκδηλώθηκε τέτοια εχθρότητα εναντίον αυτής της μικρής χώρας; Πρώτα-πρώτα, η Σερβία είχε μεθύσει από τις πρόσφατες στρατιωτικές και οικονομικές της νίκες. Οι ηγέτες της Αυστρο-Ουγγαρίας φοβούνταν ότι αυτό θα μπορούσε να ενθαρρύνει τους Γιουγκοσλάβους, που ήταν ακόμη κάτω από την κυριαρχία της Αυστρο-Ουγγαρίας, να πολεμήσουν για να ενωθούν με τους πατριώτες τους στη Σερβία. Υπήρχε επίσης ο μεγάλος κίνδυνος να επέμβει η Ρωσία που ήταν ισχυρός σύμμαχος της Σερβίας και να απειλήσει την Αυστρο-Ουγγαρία.
Η δολοφονία του Φερδινάνδου από ένα Σέρβο έδωσε έτσι στην Αυστρο-Ουγγαρία την ευκαιρία να ταπεινώσει τη Σερβία με το πρόσχημα της ηθικής αγανάκτησης. Ακόμη και οι πιο μεγάλοι υποστηριχτές του πολέμου είδαν την ανάγκη να τους υποστηρίξει η Γερμανία για να κερδίσουν έναν τέτοιο πόλεμο. Έτσι στις 5 Ιουλίου 1914, ο Κάιζερ Γουλιέλμος γρήγορα υποσχέθηκε ότι «η Γερμανία λόγω των δεσμών πιστότητας θα υποστήριζε την Αυστρο-Ουγγαρία αν επενέβαινε η Ρωσία.» Αυτή η απόφαση είχε μεγάλες συνέπειες.
Αν και στην αρχή φάνηκε ότι ένας τέτοιος πόλεμος θα μπορούσε να περιοριστεί, σύντομα έγινε φανερό ότι η διαμάχη θα κλιμακωνόταν τουλάχιστον σ’ έναν ηπειρωτικό πόλεμο. Ο Γερμανός Καγκελάριος Μπέθμαν Χολλγουέγκ κατάλαβε από τις 7 Ιουλίου ακόμη ότι «μια ενέργεια εναντίον της Σερβίας μπορεί να οδηγήσει σε παγκόσμιο πόλεμο.» (Τα πλάγια γράμματα δικά μας.) Η Γερμανία όμως ήταν έτοιμη να ριψοκινδυνεύσει.
Έτσι με την «πλήρη υποστήριξη» της Γερμανίας, η Αυστρο-Ουγγαρία έστειλε στη Σερβία στις 23 Ιουλίου, ένα συντριπτικό τελεσίγραφο, με μια 48ωρη προθεσμία που ήταν αδύνατο να απαντήσει. Η Αυστρο-Ουγγαρία ετοιμάστηκε για πόλεμο. Αλλά για έκπληξη της η Σερβία της αφαίρεσε κάθε δικαιολογία να αρχίσει τον πόλεμο με το να δεχτεί σχεδόν όλες τις σκληρές απαιτήσεις! Οι αρχηγοί του έθνους όμως έχασαν τον έλεγχο των γεγονότων. Ο πόλεμος είχε ξεκινήσει. Εμπιστευόμενη στα πολεμικά της σχέδια η Αυστρο-Ουγγαρία κήρυξε τον πόλεμο στη Σερβία. Η Ρωσία ανταποκρίθηκε κινητοποιώντας τα στρατεύματα της. Οι στρατιωτικοί σύμβουλοι της Γερμανίας πίεσαν τους αρχηγούς της κυβέρνησης να δράσουν γρήγορα—το απαιτούσαν τα πολεμικά τους σχέδια! Παράλογοι και αναποφάσιστοι αρχηγοί και στις δύο πλευρές ανταποκρίθηκαν κάνοντας κατ’ επανάληψη χονδροειδή λάθη.
Έτσι η προέλαση του πολέμου έγινε ανεμπόδιστη, όσο και τα τρένα που μετέφεραν τους Γερμανούς στρατιώτες στην πρώτη γραμμή.
Το Β΄ Μέρος, στο επόμενο τεύχος μας θα γράψει για την έκβαση του πολέμου.
[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 12]
Ο Κάιζερ Γουλιέλμος δεν δυσκολεύτηκε να κάνει τούς ανθρώπους να υποστηρίξουν έναν πόλεμο που επρόκειτο να γίνει ο πρώτος στο είδος του—ένας παγκόσμιος πόλεμος
[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 13]
Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν «ένας πόλεμος που κανένας δεν τον ήθελε και μια καταστροφή που κανένας δεν μπορούσε να φανταστεί»—Χένρυ Κίσσινγκερ, «Χρόνια Αναταραχής»
[Πλαίσιο στη σελίδα 12]
Τα Αίτια του Μεγάλου Πολέμου
● Πολιτικές Συμμαχίες
● Ιμπεριαλισμός
● Βιομηχανοποίηση
● Εθνικά Κινήματα για Ανεξάρτητη Κυριαρχία
● Σοσιαλιστικός Δαρβινισμός
[Χάρτης στη σελίδα 13]
(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)
Δυνάμεις της Κεντρικής Ευρώπης το 1914
ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ
ΑΥΣΤΡΟ-ΟΥΓΓΑΡΙΑ
ΑΓΓΛΙΑ
ΒΟΡΕΙΑ ΘΑΛΑΣΣΑ
ΒΑΛΤΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΑ
ΡΩΣΙΑ
ΠΟΛΩΝΙΑ
ΡΟΥΜΑΝΙΑ
ΜΑΥΡΗ ΘΑΛΑΣΣΑ
ΣΕΡΒΙΑ
ΑΔΡΙΑΤΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΑ
ΙΤΑΛΙΑ
ΕΛΒ.
FRANCE
ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ
ΛΟΥΞ.
ΒΕΛ.
ΟΛΛΑΝΔΙΑ