«Όλοι Όμως οι Καταρράκτες θα Εξαφανιστούν!»

‘ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ να γίνει κάτι να σώσουμε τους καταρράκτες;’ Αυτή ήταν η ερώτηση που τέθηκε στον Πρόεδρο της Βραζιλίας Χοάο Φιγκουεϊρέντο στη διάρκεια της επίσκεψής του στο νέο, μεγαθήριο Υδροηλεκτρικό Εργοστάσιο Ιταϊπού το Σεπτέμβριο του 1982. Πόσο καλά έδειξε αυτό τις αντιλογίες που περιστρέφονταν γύρω από την κατασκευή του εργοστασίου!

Άνθρωποι που είχαν ζήσει και ήταν αγρότες σ’ εκείνη την περιοχή σ’ όλη τη ζωή τους ήταν συνηθισμένοι στον βροντερό θόρυβο που έκαναν οι αγαπημένοι τους Καταρράκτες Σέτε Κουέντας. Αλλά, πράγμα απίστευτο, μέσα σε λίγες εβδομάδες οι καταρράκτες θα εξαφανίζονταν—θα θάβονταν κάτω από την τεράστια λίμνη που θα σχηματιζόταν από το φράγμα στον Ποταμό Παρανά. Η απάντηση του προέδρου: ‘Αν σώσω το Σέτε Κουέντας, τι να κάνω αυτή την τεράστια κατασκευή του Ιταϊπού;’ απλώς επιβεβαίωσε ότι οι μέρες των καταρρακτών ήταν πραγματικά μετρημένες.

Το Ιταϊπού (που σημαίνει «πέτρα που τραγουδάει» στη διάλεκτο Τούπι-Γκουαράνι) υπήρξε μία πηγή διαμάχης μεταξύ των βιομηχάνων και των οικολόγων. Από την άποψη της Βραζιλίας, η οποία δαπανάει κάθε χρόνο 10 δισεκατομμύρια δολάρια για εισαγωγή πετρελαίου, «το Ιταϊπού είναι κάτι περισσότερο από ένα άλλο απλώς έργο, είναι σύμβολο του Βραζιλιανού αναπτυξιακού ονείρου». Πραγματικά, ένας ενθουσιώδης υπουργός της κυβέρνησης διακήρυξε, «Το έργο του Ιταϊπού είναι ζήτημα επιβίωσης του πολιτισμού».

Ποιο το Τίμημα για το Ιταϊπού;

Τους Καταρράκτες Σέτε Κουέντας στον μεγάλο Ποταμό Παρανά δεν πρέπει να τους συγχέουμε με τους πιο γνωστούς γειτονικούς καταρράκτες Ιγκουάτσου, που βρίσκονται στον Ποταμό Ιγκουάτσου, έναν παραπόταμο του Παρανά. Σχετικά με τους Σέτε Κουέντας, η Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα αναφέρει: «Ο ποταμός δημιούργησε μια χαράδρα τριών χιλιομέτρων (2 μίλια) μέσα από κόκκινο αμμόλιθο. . . . Το αποτέλεσμα είναι μια καταπληκτική θέα αν και δεν είναι σε πολλούς γνωστή. Ο ποταμός, που πλαταίνει και γίνεται μια λιμνοθάλασσα πλάτους 5 χιλιομέτρων (3 μίλια), απότομα περιορίζεται από τους τοίχους ενός φαραγγιού που απέχουν 90 μέτρα (300 πόδια) μεταξύ τους. Σαν αποτέλεσμα το νερό καταπέφτει μ’ έναν εκκωφαντικό κρότο, που μπορεί να ακουστεί σε απόσταση 32 χιλιομέτρων (20 μίλια), μέσω πολλών καναλιών και 18 περίπου καταρρακτών συνολικής διαφοράς στάθμης 90 περίπου μέτρων ».

Οι τοπικοί κάτοικοι το αποκαλούν ο τόπος που ο μεγαλειώδης Παρανά θεριεύει. Ένας καθηγητής της γεωγραφίας το έθεσε ως εξής, «δεν υπάρχει στον κόσμο πιο όμορφη διαδοχή καταρρακτών από αυτή». Δεν είναι παράδοξο, λοιπόν, που για τους οικολόγους το θάψιμο των καταρρακτών ήταν ένα πολύ μεγάλο τίμημα που πληρώθηκε! Αυτοί, μαζί με τους βιολόγους, τους φυσιολάτρες, τα τουριστικά πρακτορεία και, βέβαια, τους τοπικούς κατοίκους, θρήνησαν: «Αλλά οι καταρράκτες όλοι θα εξαφανιστούν!» Και πραγματικά εξαφανίστηκαν.

Στις 13 Οκτωβρίου 1982, το παρακαμπτήριο κανάλι που είχε μεταφέρει το νερό του Ποταμού Παρανά στη διάρκεια των ετών κατασκευής του φράγματος κλείστηκε. Η στάθμη του ποταμού άρχισε να ανεβαίνει, αργά στην αρχή αλλά αργότερα μέχρι ένα μέτρο (3 πόδια) την ώρα. Πέντε μέρες αργότερα, κάπου 150 χιλιόμετρα (93 μίλια), προς το πάνω μέρος του ποταμού το αποτέλεσμα από την ανύψωση των υδάτων άρχισε να γίνεται αισθητό στους Καταρράκτες του Σέτε Κουέντας. Σιγά-σιγά οι καταρράκτες άρχισαν να μικραίνουν σε ύψος καθώς ανέβαινε το νερό. Η εκκωφαντική βοή βαθμιαία ελαττώθηκε, καθώς οι καταρράκτες ο ένας μετά τον άλλο εξαφανίζονταν κάτω από τη λίμνη που απλωνόταν, αφήνοντας μόνο μια σειρά από κυματάκια για να δείχνουν την τοποθεσία αυτού που υπήρξε μια από τις σπάνιες ομορφιές της φύσης. Τελικά, και τα κυματάκια ακόμη εξαφανίστηκαν για να γίνουν μέρος μιας τεράστιας, ήρεμης λίμνης, παράξενης με την απόλυτη ησυχία της. Ναι, οι καταρράκτες Σέτε Κουέντας είχαν εξαφανιστεί!

«Η Φύση Χάνει»

Η καινούργια λίμνη Ιταϊπού, που βρίσκεται στα σύνορα της Βραζιλίας και της Παραγουάης, έχει βάθος περίπου 127 μέτρα (420 πόδια) και σκεπάζει πάνω από 780 τετραγωνικά χιλιόμετρα (300 τετραγωνικά μίλια) καλλιεργήσιμης γης και 600 τετραγωνικά χιλιόμετρα (230 τετραγ. μίλια) παρθένου δάσους. Μία προκαταρκτική μελέτη έδειξε ότι στην περιοχή υπήρχαν τουλάχιστον 117 είδη υποτροπικής χλωρίδας, 90 είδη ψαριών, εκτός από τις δεκάδες είδη διαφόρων ζώων, που περιλάμβαναν τους ιαγουάρους, τάπιρους, σκαντζόχοιρους και ελάφια. Μαζί με τους καταρράκτες, θάφτηκαν στον υδάτινο τάφο και μερικές ιστορικές και αρχαιολογικές τοποθεσίες. Αλλά μεγαλύτερη σημασία είχαν οι εκατό χιλιάδες άνθρωποι που η γη τους είχε απαλλοτριωθεί για το έργο αυτό και οι οποίοι έπρεπε να μεταφερθούν και να εγκατασταθούν κάπου αλλού. Όλα αυτά ήταν σοβαρά επιχειρήματα για εκείνους που είχαν αντιδράσει στην κατασκευή του Φράγματος του Ιταϊπού.

Από την άλλη μεριά, υποστηρικτές του υδροηλεκτρικού έργου ισχυρίζονταν ότι κανένα από αυτά τα επιχειρήματα δεν ήταν αρκετά ισχυρό για να δικαιολογήσει την καθυστέρηση της κατασκευής. Ισχυρίστηκαν: Τα έξοδα της απαλλοτρίωσης θα ήταν μικρά και θα περιλαμβάνονταν σ’ ολόκληρη τη δαπάνη του φράγματος. Θα γίνονταν προσπάθειες να πιάσουν τα ζώα και να τα μεταφέρουν σε ειδικούς τόπους διατήρησης που θα ιδρύονταν για αυτόν τον σκοπό. Η τεράστια λίμνη που θα σχηματιζόταν, χωρίς αμφιβολία θα έλκυε περισσότερους τουρίστες απ’ όσους είχαν έρθει ποτέ στο Σέτε Κουέντας. Και, βέβαια, το πιο ισχυρό επιχείρημά τους ήταν η ανάγκη για νέα πηγή ενεργείας για να αποτρέψει το τεράστιο κόστος της εισαγωγής πετρελαίου.

Και ποιο ήταν το αποτέλεσμα της διαμάχης; «Στον αγώνα μεταξύ προόδου και φύσης, η φύση χάνει», απάντησε το περιοδικό Βέχα. Συνεπώς, το 1973 έγιναν ενέργειες για να αρχίσει η κατασκευή αυτού που θα ήταν το μεγαλύτερο υδροηλεκτρικό εργοστάσιο του κόσμου, που θα ξεπερνούσε το Φράγμα του Γκραντ Κούλη στις Ηνωμένες Πολιτείες. Σχεδόν δέκα χρόνια αργότερα η κατασκευή περατώθηκε. Και στις 5 Νοεμβρίου 1982, γύρισαν τους διακόπτες, ανοίγοντας τις υδροφρακτικές πόρτες επιτρέποντας στον Ποταμό Παρανά να επιστρέψει στην κανονική του ροή μετά από το σχηματισμό της λίμνης πίσω από το φράγμα. Η εγκατάσταση των στροβίλων και των γεννητριών θα γινόταν αργότερα.

Ένα Διεθνές Έργο

Η κατασκευή του υδροηλεκτρικού εργοστασίου ήταν η διπλή προσπάθεια που ανέλαβαν οι Βραζιλιάνοι και οι Παραγουαϊανοί οι οποίοι θα μοιράζονταν την εργασία, τη δαπάνη ως επίσης και την ενέργεια που θα παραγόταν. Αρχικά υπολογίστηκε ότι θα κόστιζε 2 δισεκατομμύρια δολάρια, αλλά τελικά ξεπέρασε τα 14 δισεκατομμύρια δολάρια. Σ’ αυτό συνέβαλε και ο πληθωρισμός!

Ωστόσο και οι δύο πλευρές θριαμβολόγησαν όταν η κατασκευή περατώθηκε δύο μήνες πριν από την αναμενόμενη ημερομηνία. Ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε με τίτλο Ιταϊπού Μπιναντσιονάλ αναφέρει: «Το έργο Ιταϊπού αποτελεί το μεγαλύτερο έργο στην ιστορία που ανέλαβαν δύο έθνη, και συμβάλλει πάρα πολύ στην ανάπτυξη της οικονομίας των δύο χωρών και ακόμη στην ενίσχυση της αδελφικής φιλίας που ενώνει τη Βραζιλία και την Παραγουάη».

Αλλά εκείνοι «οι δεσμοί αδελφότητας και φιλίας» πέρασαν ένταση μερικές φορές. Ένα από τα πρώτα προβλήματα είχε να κάνει με τη μελλοντική παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος του εργοστασίου που βρισκόταν τότε στα προκαταρκτικά σχέδια. Η συμφωνία των δύο εθνών ανέφερε ότι θα υπήρχε ίση κατανομή της ενεργείας στις δύο χώρες. Οποιοδήποτε περίσσευμα ενεργείας που δε θα χρησιμοποιούσε η Παραγουάη θα μπορούσε να αγοραστεί μόνο από τη Βραζιλία. Αλλά υπήρξε κάποιο πρόβλημα: Η Παραγουάη χρησιμοποιεί ρεύμα 50 κύκλων, ενώ η Βραζιλία χρησιμοποιεί ρεύμα 60 κύκλων.

Ποια θα ήταν η λύση; Μετά από πολλές συζητήσεις που όπως φαίνεται ήταν έντονες, τελικά αποφασίστηκε ότι εννιά από τις γεννήτριες του εργοστασίου θα παρήγαν ρεύμα 50 κύκλων και άλλες εννιά θα παρήγαν ρεύμα 60 κύκλων. Οποιαδήποτε ποσότητα ηλεκτρισμού θα αγόραζε η Βραζιλία από το περίσσευμα της Παραγουάης θα μετατρεπόταν σε απ’ ευθείας ρεύμα για μεταφορά στα βιομηχανικά κέντρα της Βραζιλίας και μετά θα μετατρεπόταν σε ρεύμα 60 κύκλων. Αυτή η απόφαση που έμοιαζε με την απόφαση του Σολομώντα έλυσε το πρόβλημα—αλλά αυτό κόστισε 450 εκατομμύρια δολάρια επί πλέον.

Έργο «Κυνήγι Ζώων»

Με όλη αυτή την τεράστια δραστηριότητα, θα μπορούσατε να αναρωτηθείτε, ‘Και τι θα γινόταν με την υπόσχεση να διατηρήσουν την χλωρίδα και πανίδα της περιοχής της λίμνης;^’ Όπως λένε, η υπόσχεση τηρήθηκε. Αυτό το πρόσθετο έργο ονομάστηκε «μύμπα κονέρα» που σημαίνει «κυνήγι ζώων» στη γλώσσα (Τούπι-Γκουαράνι). Μια ειδική ομάδα 156 διαλεγμένων ατόμων εκπαιδεύτηκαν δύο χρόνια πριν για να αναγνωρίζουν τα πολλά είδη ζώων, να χειρίζονται τις θηλιές, τα δίχτυα, τις παγίδες, τα δόκανα και τα αναισθητικά όπλα, και να ετοιμάσουν επίσης τα κλουβιά για τα ζώα, τα φίδια και τις αράχνες.

Ετοιμάστηκαν μόνιμες περιοχές καταφυγίου από πριν με εκπαιδευμένο προσωπικό να τρέφει και να φροντίζει τα ζώα στη διάρκεια της προσαρμογής τους στο καινούργιο περιβάλλον τους. Αυτό το προσωπικό έπρεπε να είναι έτοιμο να κάνουν τη δουλειά τους σε μια ελάχιστη περίοδο χρόνου. Γιατί; Γιατί κατάλαβαν ότι στη διάρκεια των δύο εβδομάδων στις οποίες η γιγαντιαία λίμνη θα σχηματιζόταν, πάρα πολλά μικρά νησάκια θα εμφανίζονταν καθώς θα ανέβαινε η στάθμη του νερού. Και τα ζώα ως εκ τούτου θα ζητούσαν καταφύγιο πάνω σ’ αυτά τα νησάκια. Αλλά καθώς η στάθμη του νερού, θα συνέχιζε να ανεβαίνει τα περισσότερα από αυτά τα νησάκια τελικά θα καλύπτονταν από νερό, και τα ζώα θα πνίγονταν. Έτσι το έργο της διάσωσης έπρεπε να γίνει ενώ τα νησάκια ήταν ακόμη πάνω από το νερό.

Σχηματίστηκαν 667 τέτοια νησάκια, αλλά μόνο 44 απ’ αυτά παρέμειναν όταν το νερό έφτασε στην ανώτερη στάθμη. Στη διάρκεια των πρώτων λίγων ημερών, διασώθηκαν αρκετά ζώα για να «γεμίσουν μια κιβωτό του Νώε» και όταν το κυνήγι των ζώων είχε τελειώσει, γύρω στα 9.200 πλάσματα είχαν πιαστεί και μεταφερθεί σε ειδικούς τόπους διαφύλαξης.

Το κυνήγι είχε και την αστεία πλευρά του. Όταν, ένας μικρός πίθηκος έφυγε από το κλουβί του και άνοιξε τις πόρτες σε άλλα κλουβιά, άφησε πολλά φίδια και αράχνες να ξεφύγουν! Ένα ζωντανό παιχνίδι κυνηγητού κρυφτού παίχτηκε προτού πιαστεί ο φαρσέρ και τελικά τον βάλουν στο κλουβί του και πάλι.

Όσον αφορά τη φυτική ζωή, 110 είδη φοινίκων, αγρίων ανανάδων και διακοσμητικών φυτών συλλέχτηκαν. Περιλαμβάνονταν πολλά είδη ορχιδέας τρία από τα οποία υπήρχαν μόνο σ’ εκείνη την περιοχή. Μ’ αυτόν τον τρόπο πολλή από την τοπική χλωρίδα διατηρήθηκε.

Μεγάλη κίνηση παρατηρήθηκε επίσης από τους εκατό χιλιάδες κατοίκους της περιοχής. Επί μήνες πριν από το σχηματισμό της λίμνης, μπορούσε κανείς να βλέπει οικογένειες να φεύγουν με φορτηγά, καρότσες και με τα πόδια, παίρνοντας μαζί τους στα νέα σπίτια τους κάθε τι που είχε αξία. Μερικές οικογένειες πήραν ακόμη μαζί τους τους αγαπημένους νεκρούς τους για να τους θάψουν σε μια καινούργια τοποθεσία. Όλα τα νεκροταφεία άδειασαν, σώματα που δεν τα αναζήτησε κανείς επίσης ξαναθάφτηκαν σε άλλα νεκροταφεία. Δεν είναι παράδοξο ότι υπήρχαν ανάμικτα αισθήματα καθώς πλησίαζε η μέρα αναχώρησης. Ένας τοπικός κάτοικος δεν έκανε καμιά προσπάθεια να κρύψει τα δάκρυά του, λέγοντας, ‘Αισθάνθηκα μια τρομερή αγωνία όταν είδα εκείνη τη λίμνη. Ποτέ πια δε θέλω να την ξαναδώ’. Ένας άλλος κλαίοντας είπε καθώς έβλεπε τη λίμνη σιγά-σιγά να εξαφανίζει τους καταρράχτες, «Είναι σαν να έθαβα τον αδελφό μου εδώ. Το Σέτε Κουέντας ήταν μέρος της οικογένειάς μας».

Η Διαμάχη δεν Τελείωσε Ακόμη

Η 5 Νοεμβρίου 1982, ήρθε και παρήλθε. Ο ισχυρός Παρανά ρέει ακόμη φυσικά—αλλά χωρίς τους καταρράκτες Σέτε Κουέντας. Στη θέση τους, αλλά πολύ πιο κάτω, βρίσκεται το γιγαντιαίο τσιμεντένιο «μνήμα τους». Η βιομηχανία κέρδισε, και η φύση έχασε. Αλλά η διαμάχη συνεχίζεται. Όπως το έθεσε η εφημερίδα Εστάντο ντε Σ. Πάολο: ‘Από τη μία πλευρά βρίσκεται η Φύση με όλη της την ομορφιά και την ποικιλία· και από την άλλη πλευρά η «θεά τεχνοκρατία»’.

Είναι ενδιαφέρον, ότι τώρα εκδηλώνουν ανησυχία για τις αλλαγές στο κλίμα. Έχει αναφερθεί ότι έχουν ήδη παρατηρηθεί αλλαγές στην ατμοσφαιρική πίεση. Η αυξημένη υγρασία, οι πιο δυνατοί άνεμοι, συνεχής βροχή σε μια μεγάλη περιοχή στη νότιο Βραζιλία και στις γειτονικές χώρες δημιουργούν πολλές υποθέσεις. Μερικοί αποδίδουν τις αλλαγές στην ύπαρξη της καινούργιας λίμνης. Άλλοι αρνούνται αποφασιστικά ότι η λίμνη θα μπορούσε να προκαλέσει οποιεσδήποτε αλλαγές στον καιρό. Κανείς δε γνωρίζει με βεβαιότητα.

Ένα πράγμα είναι ωστόσο βέβαιο: Οι Καταρράκτες Σέτε Κουέντας έχουν εξαφανιστεί και ζουν μόνο σαν ανάμνηση. Στη θέση τους υπάρχουν 18 στρόβιλοι της «πέτρας που τραγουδάει» της Ιταϊπού. Ο ένας μετά τον άλλον θα αρχίσουν να λειτουργούν, φέροντας ηλεκτρικό ρεύμα σε εκατομμύρια ανθρώπους. Μόνο ο χρόνος θα δείξει αν κι αυτοί επίσης, θα κερδίσουν τη στοργή πολλών, όπως συνέβαινε με τους Σέτε Κουέντας, τους καταρράκτες που εξαφανίστηκαν.

[Χάρτης στη σελίδα 21]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Σέτε Κουέντας

Παραγουάη

Ποταμός Παρανά

Η νεοσχηματισμένη λίμνη

Βραζιλία

Ιταϊπού

Ποταμός Ιγκουάτσου

Καταρράκτες Ιγκουάτσου