Ο Συναρπαστικός Χιμπατζής

Του ανταποκριτή του «Ξύπνα!» στη Σιέρρα Λεόνε

ΗΜΟΥΝ καινούργιος και στη Δυτική Αφρική και στο σπίτι αυτό που με είχαν προσκαλέσει. Χωρίς να υποψιάζομαι τίποτα, μπήκα στο σαλόνι και κάθησα. Ξαφνικά ακούστηκε μια μανιασμένη τρεχάλα από το διάδρομο. Και, χωρίς καμιά άλλη προειδοποίηση, ένα μαλλιαρό πλάσμα—μια μουτζούρα που κινιόταν—όρμησε μέσα στο δωμάτιο. Με δυο μεγάλα πηδήματα προσγειώθηκε, μια στη μέση του δωματίου, και μετά με γδούπο και με όλο του το βάρος στην αγκαλιά μου! Εκτινάζοντας τα δυνατά χέρια του γύρω από το λαιμό μου, έμεινε ακίνητο—τα χείλια του σουφρωμένα και τα μάτια του καρφωμένα κοιτάζοντας με διαπεραστικά. Έμεινα εμβρόντητος. Αλλά οι άλλοι άνθρωποι μέσα στο δωμάτιο άρχισαν να γελούν με την καρδιά τους. Με έναν εντυπωσιακό, αξέχαστο τρόπο, ο Τσίππι, ένας οικιακός χιμπατζής, είχε αυτοσυστηθεί.

Καθισμένος εκεί μύτη με μύτη με ένα από τα πιο δημοφιλή και πολυμήχανα ζώα, το μόνο πράγμα που μπορούσα να σκεφτώ ήταν, ‘Και τώρα τι θα γίνει;’ Ο Τσίππι, όμως, έστρεψε την προσοχή του σε άλλα θέματα, αφήνοντας με να ξαναπάρω τη βολική μου θέση στο κάθισμα.

Μετά από την πρώτη μου αυτή συνάντηση με πίθηκο, έμαθα ότι περίπου 3.000 χρόνια πριν, ο Βασιλιάς Σολομώντας εισήγαγε «πιθήκους»—ίσως ανάμεσα σ’ αυτούς και χιμπατζήδες—στην Ιερουσαλήμ. (1 Βασιλέων 10:22) Ωστόσο, μόλις τους τελευταίους τρεις αιώνες τα ανώτερα αυτά θηλαστικά άρχισαν να μελετιούνται προσεκτικά και να ταξινομούνται σε ομάδες. Το 1738 φέρθηκε ένα είδος από την Αφρική στην Αγγλία. Το όνομα του ήταν σύμφωνο με το Αγκολέζικο όνομα, χιμπατζής, δηλαδή ‘απομίμηση ανθρώπου’. Το όνομα αυτό παρέμεινε.

Λεηλατώντας τον Άγριο Πληθυσμό

Αν και ορισμένοι χιμπατζήδες μεγαλώνουν στην αιχμαλωσία, οι περισσότεροι έχουν φερθεί από τον άγριο κόσμο. Στη διάρκεια των περασμένων δεκαετιών, η Ισημερινή Αφρική υπήρξε η πηγή για χιλιάδες από αυτούς. Επειδή οι ξένες αγορές θέλουν νεαρούς χιμπατζήδες, οι μέθοδοι αιχμαλωτισμού τους περιλαμβάνουν τον πυροβολισμό ή τη δηλητηρίαση των μητέρων που τα εκτρέφουν και την απόσπαση των μωρών μέσα από τα χέρια τους. Τα θύματα είναι πολλά, εφόσον καμιά φορά όχι μόνο οι μητέρες, αλλά επίσης και οι αρσενικοί, και ακόμη και τα μωρά, τουφεκίζονται κατά λάθος. Τα περισσότερα πεθαίνουν όταν μεταφέρονται. Πράγματι, σύμφωνα με τον Δρα Γκέζα Τελέκι, ειδικό στα ανώτερα θηλαστικά και ειδικό σύμβουλο για την προστασία του περιβάλλοντος στη Σιέρρα Λεόνε, για κάθε χιμπατζή που φτάνει σώος στο εξωτερικό, πεθαίνουν περίπου 10 άλλοι.

Αλλά η ζήτηση είναι μεγάλη, και το κίνητρο του κέρδους είναι υψηλό. Οι Δυτικοαφρικανοί αγοραστές πληρώνουν στους ντόπιους προμηθευτές μόλις 30 δολάρια (ΗΠΑ) για έναν μικρό χιμπατζή, ενώ η τιμή τους στις Ηνωμένες Πολιτείες ή στην Ιαπωνία φτάνει στα 10.000 δολάρια ή και περισσότερα!

Αναγνωρίζοντας την αξία της διατήρησης των εναπομενόντων, αλλά απειλούμενων, άγριων πληθυσμών, οι κυβερνήσεις έχουν επιβάλει περιορισμούς και απαγορεύσεις στο λαθροκυνήγι και στο εμπόριο. Παρ’ όλα αυτά, όμως, ο χιμπατζής τώρα είναι ανάμεσα στον κατάλογο των ζωικών ειδών που βρίσκονται σε κίνδυνο, ο οποίος ολοένα και μεγαλώνει.

Οι Χιμπατζήδες στον Κόσμο του Ανθρώπου

Οι χιμπατζήδες έχουν μεγάλη αξία για τον επιστημονικό τομέα. Ένας χιμπατζής που ονομαζόταν Χαμ προηγήθηκε από τον άνθρωπο στο διάστημα. Οι χιμπατζήδες επίσης βοήθησαν στην ανίχνευση του δρόμου για τους αστροναύτες με το να χρησιμοποιηθούν σε πειράματα που ήταν σχεδιασμένα για την έρευνα των διανοητικών και των σωματικών επιδράσεων της κατάστασης έλλειψης βαρύτητας, του εν μέρει κενού και των ακραίων θερμοκρασιών σε ζέστη και σε κρύο.

Ο χιμπατζής είναι ίσως καλύτερα γνωστός για τον δυναμισμό και την ψυχική του διάθεση. Οι νεαροί χιμπατζήδες σε αιχμαλωσία είναι κοινωνικοί, ανταποκρίνονται και είναι πολύ έξυπνοι. Είναι εξωστρεφείς και αγαπούν τόσο πολύ να παίζουν μπροστά σε ακροατήριο, ώστε μερικοί απ’ αυτούς έχουν γίνει «υπέρλαμπρα άστρα» στον τομέα της διασκέδασης. Ένας χιμπατζής που ονομαζόταν Τσίτα συνάρπασε εκατομμύρια ανθρώπους, καθώς κρεμιόταν μέσα στη ζούγκλα δίπλα στον άνθρωπο-φίλο του Ταρζάν. Γελωτοποιοί χιμπατζήδες εξακολουθούν να συναρπάζουν τα πλήθη στο τσίρκο και στους δρόμους. Και πόσο καλούς τρόπους δείχνουν στα πάρτυ με τσάι των ζωολογικών κήπων!

Οι χιμπατζήδες έχουν επίσης εκπαιδευτεί για να εργάζονται σε μπαρ, να σερβίρουν ποτά και να τα φέρνουν στους πελάτες. Μπορούν να φάνε και να πιούνε σε τραπέζι, να φορέσουν ρούχα, να σκουπίσουν πατώματα, και να πλύνουν πιάτα. Έχουν επίσης πουληθεί πρωτόγονοι ζωγραφικοί πίνακες που έχουν ζωγραφιστεί από χιμπατζήδες «καλλιτέχνες». Ακόμη μπορούν να καβαλήσουν ποδήλατο και μηχανάκι.

Δεν θα πρέπει όμως να συμπεράνει κανείς ότι ο χιμπατζής είναι σχεδόν άνθρωπος. Όπως και πολλά άλλα ζώα, ο χιμπατζής ανταποκρίνεται στο περιβάλλον. Μπορεί να παρατηρήσει ότι ορισμένες πράξεις παράγουν ορισμένα αποτελέσματα. Με την επανάληψη, μπορεί να διδαχτεί ότι με το να κάνει ορισμένες κινήσεις, μπορεί κανονικά να πετύχει συγκεκριμένα αποτελέσματα. Έτσι μπορεί να μάθει να εκτελεί πολλές συνηθισμένες πράξεις. Αλλά δεν μπορεί να λογικευτεί όπως ο άνθρωπος. Δεν μπορεί να διακρίνει τις αρχές λειτουργίας και κατόπιν να τις εφαρμόσει σε άλλους τομείς προσπάθειας. Και οπωσδήποτε δεν μπορεί να εφαρμόσει τις ηθικές αρχές.

Τα εκπληκτικά επιτεύγματα επιτελούνται από τους νεαρούς—που συνήθως είναι κάτω από 10 ετών. Αλλά καθώς φτάνουν στην ωριμότητα, οι αιχμάλωτοι χιμπατζήδες μπορεί να γίνουν κακότροποι, εσωστρεφείς—και επικίνδυνοι. Τι μπορεί να τους κάνει κανείς για τα υπολειπόμενα 30 ή περισσότερα χρόνια της ζωής τους; Οι ζωολογικοί κήποι έχουν περιορισμένο χώρο. Η αποκατάσταση στην άγρια φύση παρουσιάζει προβλήματα. Έτσι, κατά καιρούς, οι ειδικοί δίνουν μια θλιβερή συμβουλή: «Σκοτώστε τους».

Ο Άνθρωπος στον Κόσμο των Χιμπατζήδων

Εκτεταμένες μελέτες τού πώς αντιδρούν οι χιμπατζήδες στον κόσμο του ανθρώπου έχουν αποκαλύψει πολλά για την ψυχική διάθεση και την ευστροφία τους. Παρ’ όλ’ αυτά, ο χιμπατζής είναι τόσο πολύ έξω από το στοιχείο του στον κόσμο του ανθρώπου όσο θα ήταν και ο άνθρωπος στον κόσμο του χιμπατζή. Οι ερευνητές έτσι συνειδητοποιούν ότι προκειμένου να κατανοήσουν πλήρως τον χιμπατζή, πρέπει να γίνουν μελέτες στην άγρια φύση.

Πιθανόν η πρώτη απόπειρα για να γίνει αυτό ήταν στη διάρκεια του τέλους του 19ου αιώνα. Ο ζωολόγος Ρ. Λ. Γκάρνερ μπήκε στην άγρια φύση εφοδιασμένος με ένα πολύ μεγάλο κλουβί. Μόνο που το κλουβί δεν ήταν για τους πιθήκους που έλπιζε ότι θα μελετήσει· ήταν για τον ίδιο! Κλειδωμένος με ασφάλεια μέσα σ’ αυτό, παρατήρησε τα ζώα καθώς προσπερνούσαν. Αν και τα ευρήματα του ήταν περιορισμένα, παρ’ όλα αυτά ήταν μια γνήσια προσπάθεια για να μελετήσει τους πιθήκους στο φυσικό τους περιβάλλον.

Παρ’ ότι έγινε μια άλλη σύντομη μελέτη το 1930, μόλις στη δεκαετία του 1960 άρχισαν να γίνονται μελέτες επιτόπιες. Η Δρ Τζέην Γκουντώλ, ερευνήτρια που εργαζόταν στη Δυτική Τανζανία, δεν κάθησε μέσα σ’ ένα κλουβί. Η ιδέα της ήταν να πλησιάσει και να παρατηρήσει τους χιμπατζήδες από κοντά, να γίνει δεκτή απ’ αυτούς. Αυτό όμως δεν ήταν εύκολο. Στην αρχή έφευγαν μόλις την έβλεπαν, αλλά η υπομονή και η εμμονή ανταμείφθηκαν, και μέσα σε ένα έτος αυτή καθόταν ανάμεσά τους.

Στη διάρκεια των δυο επόμενων δεκαετιών, η Δρ Γκουντώλ έμαθε πολλά σχετικά με τη συμπεριφορά του χιμπατζή, καθώς και με την κοινωνική και οικογενειακή δομή τους. Οι χιμπατζήδες έχουν περίεργους τρόπους και επηρεάζουν ο ένας τον άλλον. Όταν βρίσκονται μακριά ο ένας από τον άλλον για αρκετό χρόνο, ίσως να χαιρετιστούν με χειροκρότημα των χεριών και φιλήματα. Μπορούν ακόμη να περιποιούνται ο ένας τον άλλον, απομακρύνοντας κολλιτσίδες και τσιμπούρια. Αλλά, αλίμονο, η αντίδραση του χιμπατζή δεν είναι πάντα τόσο αλτρουιστική! Κατά καιρούς σκοτώνουν και τρώνε ο ένας τον άλλον.

Η Δρ Γκουντώλ έδωσε πρόσφατα συνέντευξη στο Γουώρλντ Γουάιλντλάιφ Φαντ Νιουζ και είπε ότι η μελέτη των χιμπατζήδων ‘την έχει βοηθήσει να συνειδητοποιήσει, ίσως περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, πόσο πολύ διαφορετικοί είμαστε εμείς από αυτούς’. Όταν της ζήτησαν να γίνει συγκεκριμένη, είπε: «Οι άνθρωποι συμπονούν ο ένας τον άλλον. Στον χιμπατζή μπορεί να δεις μια τέτοια ομοψυχία ανάμεσα στη μητέρα και στο παιδί, αλλά σπάνια τη βρίσκεις σε μια άλλη σχέση. Η συμπόνια για τους άλλους είναι ένα πολύ, πολύ ανθρώπινο χαρακτηριστικό». Αφού έζησε με τους χιμπατζήδες επί 22 χρόνια, αυτή και οι συνεργάτες της εξακολουθούν να μαθαίνουν καινούργια πράγματα σχετικά με αυτούς.

Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία γι’ αυτό, οποτεδήποτε τους βρείτε, είτε στον κόσμο του ανθρώπου είτε στον δικό τους κόσμο, οι χιμπατζήδες είναι αληθινά αξιόλογα ζώα—ένα γεγονός που δεν θα χρειαστεί να σας το υπενθυμίσουν ποτέ αν κάποτε κάποιος απ’ αυτούς καθήσει μέσα στην αγκαλιά σας!

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 26]

Ο χιμπατζής μπορεί να μάθει να εκτελεί πολλές συνηθισμένες πράξεις, αλλά δεν μπορεί να λογικευτεί όπως ο άνθρωπος

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 26]

Η μελέτη των χιμπατζήδων ‘με βοήθησε να συνειδητοποιήσω, ίσως περισσότερο απ’ όσο οτιδήποτε άλλο, πόσο πολύ διαφορετικοί είμαστε εμείς από αυτούς’.—Αρ Τζ. Γκουντώλ