‘Τι Ώρα Έχετε;’

ΟΤΑΝ κάποιος σας κάνει το ερώτημα αυτό, πιθανόν ρίχνετε μια γρήγορη ματιά στο ρολόι σας, απαντάτε εύκολα και δεν σκέφτεστε πια το ζήτημα. Αλλά δεν ήταν πάντοτε τόσο εύκολο να γνωρίζει κανείς τη σωστή ώρα.

Είναι αλήθεια, πως ο Θεός δημιούργησε τους δυο μεγάλους φωστήρες, τον ήλιο και τη σελήνη, για να ‘υπηρετούν σαν σημεία και για εποχές και για μέρες και χρόνια’. (Γένεσις 1:14) Αλλά άφησε στον άνθρωπο να βρει τρόπο για να χωρίζει τις μέρες σε ώρες και λεπτά. Οι αρχαίοι πιθανόν το έκαναν αυτό κατ’ αρχήν παρατηρώντας πώς κινούνταν οι σκιές των δέντρων και των άλλων αντικειμένων, καθώς ο ήλιος προχωρούσε στον ουρανό. Μελετώντας την κίνηση των σκιών αυτών, επινόησαν απλά μέσα για να βρίσκουν την ώρα: το «ηλιακό ρολόι». Αρχικά, αυτό ήταν ένας κάθετος στύλος και το μήκος της σκιάς του έδειχνε την ώρα.

Αλλά καθώς προχωρούσαν τα χρόνια, οι τρόποι μέτρησης του χρόνου του ανθρώπου έγιναν πιο εξειδικευμένοι. Επινοήθηκε το ηλιακό ρολόι με αριθμούς, μια εφεύρεση που ήταν δημοφιλής ακόμη και πριν από τα χρόνια του Χριστού. Πριν από αυτό, ωστόσο, οι Αιγύπτιοι έξυπνα είχαν χρησιμοποιήσει έναν κουβά που διέρρεε για να τους λέει την ώρα. Ήταν απλό. Καθώς το νερό έπεφτε, υπολόγιζαν την ώρα παρατηρώντας το επίπεδο του νερού. Ακόμη, δεν ήταν βέβαια κάτι που θα μπορούσες να το έχεις συνεχώς επάνω σου. Η κλεψύδρα που η προέλευσή της προέρχεται από την Ευρώπη στη διάρκεια του 14ου αιώνα, ήταν μια μεγάλη βελτίωση. Το ίδιο και το ρολόι λάμπα, το οποίο μετρούσε την ώρα με την ποσότητα του λαδιού που καταναλωνόταν.

Η αληθινή επανάσταση στη μέτρηση του χρόνου, ωστόσο, ήρθε με την ανάπτυξη των μηχανικών ρολογιών, γύρω στον 14ο αιώνα. Ο ευφυής εφευρέτης τους παραμένει άγνωστος, παρ’ όλο που οι ειδικοί υποθέτουν ότι τα πρώτα μηχανικά ρολόγια χρησιμοποιήθηκαν σε μοναστήρια. Όπως συμβαίνει με τις πιο μεγάλες εφευρέσεις, η βασική ιδέα πίσω από τα πρώτα ρολόγια ήταν ουσιαστικά απλή: Ένα βάρος που αιωρείται σε ένα σκοινί που κατέβαινε λόγω της βαρύτητας. Καθώς συνέβαινε αυτό, το σκοινί κινούσε έναν μηχανισμό ο οποίος πυροδοτούσε έναν συναγερμό κατά περιόδους. Ο συναγερμός υπενθύμιζε στον σκευοφύλακα να χτυπήσει με την καμπάνα την ώρα, καλώντας έτσι τους καλόγηρους να προσευχηθούν όταν ήταν η ώρα.

Τελικά οι τεχνίτες κατάφεραν να μειώσουν το μέγεθος των ρολογιών αυτών. Και γύρω στο έτος 1500, ένας Γερμανός κλειδαράς ονομαζόμενος Πήτερ Χενλάιν έκανε μια συγκλονιστική βελτίωση του ρολογιού με την εφεύρεση του ελατηρίου. Έτσι εξαφανίστηκαν πια τα σκοινιά και τα βάρη. Το ελατήριο το οποίο «κινούσε» τον μηχανισμό έπρεπε απλώς να σφίγγεται ή να τυλίγεται από καιρό σε καιρό. Ωστόσο, το πρώτο φορητό ρολόι δεν ήταν στην πραγματικότητα και τόσο φορητό. Όπως λέει η Εγκυκλοπαίδεια Αμερικάνα: Είχε «150 εκατ. (έξι ίντσες) ύψος και ήταν κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από σίδερο». Αλλά τα ρολόγια σύντομα έγιναν μικρότερα και μεγαλύτερης ακριβείας. Πράγματι, μερικά από τα πρώτα ρολόγια που παράχθηκαν είναι αληθινά έργα τέχνης!

Σήμερα, πολλοί άνθρωποι φοράνε ψηφιακά ρολόγια. Σε αντίθεση με τα μηχανικά ρολόγια χρησιμοποιούν τη συχνότητα των παλμών ενός κρυστάλλου χαλαζία για να μετρούν το χρόνο. Επειδή είναι αδάπανα και μεγαλύτερης ακριβείας, έχουν γίνει η τελευταία λέξη της μόδας στη μέτρηση του χρόνου. Για πολλούς, ωστόσο, τα ψηφιακά ρολόγια δεν έχουν τη γοητεία και την ομορφιά του παλιού μηχανικού καλοφτιαγμένου ρολογιού με το επιβεβαιωτικό του τικ-τακ. Έτσι ίσως ενάντια στην κοινή γνώμη, το μηχανικό ρολόι εξακολουθεί να ζει, και ζει καλά! Αλλά τι θα πούμε για τα έργα τέχνης; Βέβαια, λίγα, αν υπάρχουν καθόλου, από τα σημερινά ρολόγια μαζικής παραγωγής αξίζουν τη διάκριση αυτή. Παρ’ όλ’ αυτά, υπάρχει ακόμη μια φούχτα από παλαίμαχους τεχνικούς που απέμειναν οι οποίοι εργάζονται σκληρά για να διατηρήσουν τις παλιές παραδόσεις κατασκευής ρολογιών.

Σκεφθείτε, για παράδειγμα, έναν ωρολογοποιό που ονομάζεται Βαν ο οποίος ζει στην Πόλη της Νέας Υόρκης. Αυτός είναι ένας από τους λίγους στον κόσμο που μπορεί να κατασκευάσει ένα ρολόι ακριβείας ξεκινώντας από το τίποτα. Ο Βαν γεννήθηκε το 1902 και θυμάται την εποχή που τα ρολόγια ήταν έργα αγάπης—και όχι ηλεκτρονικές συσκευές που παράγονται μαζικά. Αναμφίβολα μπορεί να κάνει πολλά για να βαθύνει την εκτίμησή μας για τη θνήσκουσα τέχνη κατασκευής ρολογιών. Γι’ αυτό ας τον επισκεφθούμε για λίγο:

Μαθαίνοντας να Αγαπάμε τα Ρολόγια

«Πώς έγινες ρολογάς;» ρωτάμε αμέσως.

«Ο πατέρας μου ήταν ρολογάς», λέει ο Βαν, «και έμαθα πολλά από αυτόν. Σύντομα μετά τη γέννησή μου, ο πατέρας μου έγινε επιθεωρητής ρολογιών του σιδηροδρόμου. Ο χρόνος ήταν και είναι πολύ σημαντικός για την ασφάλεια των σιδηροδρόμων. Την εποχή εκείνη, ωστόσο, οι μηχανικοί, οι εισπράκτορες, και οι οδηγοί έπρεπε να έρθουν μέσα στο γραφείο κάθε φορά προτού ξεκινήσουν. Απαιτούνταν να ελέγξουν τα ρολόγια τους με το επίσημο ρολόι του γραφείου και να υπογράψουν ένα χαρτί που έδειχνε ότι το είχαν ελέγξει. Έτσι μπορείτε να δείτε γιατί η δουλειά του πατέρα μου ήταν σημαντική».

«Σχεδίασες να ακολουθήσεις τα βήματά του;»

«Όχι, είχα κατά νου να γίνω μουσικός. Ο πατέρας μου, ωστόσο, είπε: ‘Δεν μπορούμε να προλάβουμε όλη τη δουλειά που έχουμε. Χρειαζόμαστε βοήθεια’. Σύντομα τον βοηθούσα. Αυτός διέλυε τα ρολόγια, έκανε επιδιορθώσεις, τα καθάριζε—ήταν ιδιαίτερα φανατικός στο καθάρισμα των ρολογιών—και μετά μου έδινε όλα τα κομμάτια. Συνήθως είχα μισή μέρα για να τα ξανασυναρμολογήσω. Έμαθα πολλά πράγματα για τα ρολόγια με αυτόν τον τρόπο».

«Πώς ξέρατε ότι τα ρολόγια είχαν ακρίβεια;»

«Βέβαια, δεν υπήρχαν ραδιόφωνα τις ημέρες εκείνες, αλλά ο πατέρας μου έφτιαξε ένα ρολόι για να το χρησιμοποιεί σαν πρότυπο στην χρονομέτρηση των ρολογιών που επιδιορθώναμε. Έλεγε ότι δεν ξεφεύγαμε περισσότερο από τρία δευτερόλεπτα το μήνα. Αυτό το ελέγχαμε πηγαίνοντας στο τηλεγραφείο. Το μεσημέρι, σταματούσε η μετάδοση των σημάτων και ερχόταν ένα σήμα που ανάγγελλε την ώρα σύμφωνα με το Ναυτικό Παρατηρητήριο του Χρόνου».

«Πότε έκανες το πρώτο σου ρολόι;»

«Το 1919 εργαζόμουν μαζί με τον πατέρα μου επιδιορθώνοντας τα ρολόγια του σιδηροδρόμου στη Μέμφιδα του Τεννεσσή. Εκεί ήταν που μερικά χρόνια αργότερα ξεκίνησα για να κάνω το πρώτο μου ρολόι—ένα ρολόι τσέπης που το είχα σχεδιάσει ο ίδιος. Αφού συνέλεξα τα απαραίτητα εργαλεία, έφτιαξα το κάθε εξάρτημα χωριστά. Έκοψα τα δόντια και τα γρανάζια. Έφτιαξα κολαούζα και βιδολόγους. Έκοψα και έτριψα ο ίδιος τα ζαφείρια και τα ρουμπίνια και τα έβαλα στη θέση τους. Το σχέδιο τέλειωσε σχεδόν όταν έγραψα σ’ έναν άνθρωπο που είχε γράψει ένα άρθρο σχετικά με τον φημισμένο ωρολογοποιό Μπρεζουέ. Όταν αυτός άκουσε ότι είχα φτιάξει κι εγώ παρόμοια ένα ρολόι δικού μου σχεδίου, αποφάσισε να έρθει από την περιοχή της Πόλης της Νέας Υόρκης για να το δει ο ίδιος. Έμεινε έκπληκτος! Είπε πώς ήξερε ότι αυτό ήταν το έργο ανθρώπου ο οποίος ήξερε τι έκανε. Ο ενθουσιασμός του με έκανε να αισθάνομαι πολύ καλά.

«Ο νέος μου φίλος διέδωσε τη φήμη για το ρολόι μου. Σαν αποτέλεσμα γράφτηκαν μερικά άρθρα στις εφημερίδες για μένα, και η εργασία άρχισε να προχωρεί. Περαιτέρω, ο συγγραφέας φίλος μου μού έδειξε τη συλλογή του 3.000 περίπου ρολογιών που μερικά χρονολογούνταν από το 1600! Κουρδίζοντας μερικά από αυτά, έμεινα έκπληκτος με την ακρίβεια και την υπέροχη τεχνική τους.

«Με τον καιρό, ήρθα στην Πόλη της Νέας Υόρκης, από όπου ερχόταν το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς μου. Αρκετές εταιρίες ναυτικών εξαρτημάτων ζήτησαν την εργασία μου. Και παρ’ όλο που τώρα είμαι πάνω από 80 ετών, συνεχίζω να εργάζομαι για μια εταιρία λεπτών ρολογιών, καθώς και να φροντίζω για μερικούς ιδιωτικούς πελάτες».

Τι Απαιτείται για να Γίνεις Ρολογάς

Είναι εύκολο να διακρίνει κανείς γιατί άνθρωποι σαν τον Βαν μοιάζουν σαν μια γενιά που πεθαίνει. Αναλογιστείτε την ακρίβεια και την αρτιότητα της εργασίας του:

«Το ωρολογοποιείο μου», συνεχίζει, «είναι πραγματικά σαν μικρογραφία μηχανουργείου. Κάνω εργασία τόρνου, φρέζας, πριονιού, τρυπανιού, και άλλες εργασίες. Μερικές φορές κόβω μέταλλα τόσο λεπτά ώστε είναι λιγότερο από το ένα δέκατο του ενός εκατοστού τού ενός χιλιοστομέτρου! Γιατί να υπάρχει τόση ακρίβεια; Θυμηθείτε, για να λειτουργεί σωστά ένα ρολόι, οι αξονίσκοι του πρέπει να είναι τέλεια σφαιρικοί, ακριβείς και ζυγοσταθμισμένοι. Ο ωρολογοποιός συνεπώς πρέπει να είναι ακριβής, υπομονετικός—ακόμη και αριστοτέχνης. Απαιτείται αρτιότητα. Ακόμη θυμάμαι που ο πατέρας μου μού έλεγε, ‘Πιθανόν αυτή τη στιγμή να βλέπεις τον τελευταίο έντιμο ωρολογοποιό που υπάρχει’. Με αυτή την υπερβολή εννοούσε ότι πολλοί ωρολογοποιοί βιάζονται και δεν κάνουν σωστά τη δουλειά τους!»

Προφανώς, ο Βαν δεν είναι ένας τέτοιος άνθρωπος. Και ενώ εξάπαντος δεν είναι ο τελευταίος από τους έντιμους ωρολογοποιούς, είναι μια ανάμνηση των περασμένων χρόνων που η ομορφιά και η ποιότητα μετρούσε περισσότερο από τα κέρδη της μαζικής παραγωγής. Γιατί ενώ τα ψηφιακά σημερινά ρολόγια μπορεί να εκπροσωπούν την προηγμένη τεχνολογία, ο Βαν θα διαφωνήσει μαζί σας για το αν έχουν την «αρτιότητα» των ρολογιών που φτιάχνονταν πρώτα.

Ακόμη, είτε φοράτε ένα φτηνό ψηφιακό είτε ένα ακριβό χειροποίητο χρονόμετρο, πιθανόν θα είστε ευτυχισμένος που δεν είστε υποχρεωμένος να κάθεστε δίπλα από την κλεψύδρα ή από τον κουβά που στάζει. Αιώνες εργασίας και τέχνης έχουν κάνει πολύ εύκολο το μέτρημα του χρόνου ώστε με μια ματιά να απαντάμε στο ερώτημα, ‘Τι ώρα έχετε;’

[Εικόνα στη σελίδα 26]

Ένα ρολόι κατασκευασμένο από τον Βαν Χέζεν

[Εικόνα στη σελίδα 27]

Ο Βαν Χέζεν εργαζόμενος στο εργαστήριό του