Καρκίνος—Με Ποιο Τρόπο Μπορείτε να Δείξετε Συμπαράσταση;
«Στην καρδιά κάθε ιατρικής ενέργειας βρίσκεται η ανάγκη να μεταδίδει ο γιατρός ένα αίσθημα συμπαράστασης, και να βοηθάει τον ασθενή να καταλαβαίνει την αρρώστια του».—Holistic Medicine.
Η ΦΡΟΝΤΙΔΑ ασθενών που πάσχουν από καρκίνο αποτελεί μεγάλο πρόβλημα, ειδικά για τα μέλη του ιατρικού προσωπικού που έχουν άμεση επαφή με τον ασθενή. Βρίσκονται αντιμέτωποι με την εκλογή μεταξύ δυο δύσκολων αποφάσεων—της ανάγκης να δείξουν συμπαράσταση και να μεταδώσουν αισιοδοξία, και συγχρόνως της ανάγκης να αποφύγουν την αυθαίρετη και υπερβολικά συναισθηματική συμπεριφορά προς το άρρωστο άτομο. Τι σημαίνει αυτό στην πρακτική του εφαρμογή;
Οι γιατροί και οι νοσοκόμες που ασχολούνται διαρκώς με καρκινοπαθείς δεν μπορούν να επιτρέψουν στον εαυτό τους να συμπάσχει με τον κάθε ασθενή, γιατί αλλιώς θα πάθαιναν συναισθηματική κόπωση πολύ γρήγορα. Το Ξύπνα! ρώτησε έναν πρώην φαρμακοποιό νοσοκομείου γι’ αυτόν τον παράγοντα. Εκείνος είπε: «Χρειαζόταν να ασχολούμαι στο νοσοκομείο με κάθε λογής γιατρούς και ειδικούς. Εκείνοι που φαίνονταν πάντα σκυθρωποί ή μελαγχολικοί ήταν οι καρκινολόγοι».
Συγχρόνως, τα μέλη του ιατρικού προσωπικού δεν μπορούν να είναι απρόσωπα και απλησίαστα, γιατί ο ασθενής αποβλέπει σ’ αυτά για ελπίδα. Όπως έγραψε ο Μορίς Φίνκελ στο Fresh Hope in Cancer, στην Αγγλική (Νέες Ελπίδες για τον Καρκίνο): «Πάνω απ’ όλα ο καρκινοπαθής χρειάζεται την ελπίδα. Ελπίδα που να του δώσει τη δύναμη να παλέψει με την αρρώστια του—έστω κι αν χάσει τον αγώνα. . . . Αυτός που παραιτείται από την προσπάθεια πάντοτε πεθαίνει, ενώ αυτός που δεν το βάζει κάτω έχει πιθανότητες να επιζήσει».
Ο ρόλος του γιατρού είναι λεπτός, σαν να ισορροπεί κάποιος σ’ ένα τεντωμένο σχοινί. Πρέπει να υπολογίσει πόσες πληροφορίες σχετικά με την ασθένεια θα βοηθήσουν τον ασθενή να παλέψει μαζί της. Αν πει πάρα πολλά, μήπως ξαναπέσει ο ασθενής σε απογοήτευση; Αυτοί οι παράγοντες διαφέρουν επίσης από κοινωνία σε κοινωνία.
Το Ξύπνα! συνομίλησε με τον Τομογιόσι Χιράνο, από την Ιαπωνία, που έχασε πρόσφατα τον πεθερό και την πεθερά του από καρκίνο. Αυτός εξήγησε: «Ο Ιαπωνικός μας πολιτισμός τείνει να εμποδίζει τη μετάδοση πληροφοριών για δυσάρεστα γεγονότα. Ο γιατρός δεν επρόκειτο να πει στον πεθερό μου ότι είχε καρκίνο. Στην πραγματικότητα, δεν επρόκειτο να το πει αυτό ούτε στις κόρες του. Ήταν πρόθυμος να πει τη σκληρή αλήθεια της υπόθεσης μόνο σ’ εμένα, που ήμουν έξω από το άμεσο οικογενειακό περιβάλλον. Αναμενόταν από εμένα να βγάλω όλες τις αποφάσεις χωρίς να δώσω εξηγήσεις ούτε στη γυναίκα μου ούτε στον πατέρα της. Ωστόσο, αισθανόμουν ότι σαν Χριστιανός είχα καθήκον να πω την αλήθεια με διακριτικό τρόπο και να μην κρύψω την πραγματικότητα».
Από την άλλη πλευρά, στον πολιτισμό της Δύσης, αν ο γιατρός δεν διευκρινίσει σαφώς την κατάσταση, θα μπορούσε αργότερα να κατηγορηθεί, επειδή ο ασθενής έλαβε αποφάσεις στηριζόμενος σε ανεπαρκείς πληροφορίες. Στην πραγματικότητα, πολλά εξαρτώνται από το τι θέλει να γνωρίζει ο ασθενής και το πότε θέλει να το μάθει. Ο γιατρός Τσαρλς Φ. Μακάν το έθεσε ως εξής: «Καταλαβαίνω ότι, αν οι άνθρωποι έχουν τη δύναμη να υποβάλλουν απαιτητικές ερωτήσεις, το λιγότερο που αξίζουν είναι η προθυμία και η ικανότητα του γιατρού τους να τους δώσουν λογικές απαντήσεις».—The Facts About Cancer, στην Αγγλική (Η Αλήθεια για τον Καρκίνο).
Γι’ αυτό, είναι πολύ ενθαρρυντικό όταν τα μέλη του ιατρικού προσωπικού δείχνουν γνήσια σπλαχνικότητα για τους ασθενείς τους. Αυτό τονίζει τη σπουδαιότητα της εκλογής γιατρού με τον οποίο μπορείς να έχεις φιλικές σχέσεις. Ο γιατρός Μακάν προσθέτει: «Ο γιατρός στον οποίο έχεις πραγματική εμπιστοσύνη μπορεί να κάνει την κατάστασή σου πιο υποφερτή. Ο γιατρός σου πρέπει να είναι σπλαχνικός, να δείχνει κατανόηση και ενδιαφέρον για σένα και σαν άτομο και σαν ασθενή».
Αποκαλύπτοντας ότι δεν είναι όλα τα μέλη του ιατρικού προσωπικού πάντοτε ευαίσθητα στις ανάγκες των ασθενών, μια νοσοκόμα που ήταν διορισμένη στη φροντίδα καρκινοπαθών έγραψε στο The New York Times, στην Αγγλική (Δε Νιου Γιορκ Τάιμς): «Αυτό που με παραξενεύει περισσότερο είναι εκείνοι οι ασθενείς και οι οικογένειές τους που επιζούν, όχι από τον καρκίνο, αλλά από τη φροντίδα των μελών του ιατρικού προσωπικού και των νοσοκομειακών τους εγκαταστάσεων, των οποίων η οργάνωση και η διάρθρωση φαίνεται σχεδιασμένη να τους φέρνει απογοήτευση, απόγνωση και στέρηση της βοήθειας και της συμπαράστασης τα οποία είναι πράγματα κρίσιμα για την κατάστασή τους». Κλείνοντας την επιστολή της, συνέστησε ότι «πρέπει να σημειώσουμε πως η ευαισθησία, η απλή ευγένεια, το γέλιο και το ανθρώπινο ενδιαφέρον είναι και αυτά ‘όπλα’ στον πόλεμο εναντίον του καρκίνου».
Άλλοι, όπως είναι οι στενοί συγγενείς και οι φίλοι, παίζουν επίσης ένα ζωτικό ρόλο στη συμπαράσταση που δίνεται στον ασθενή. Αυτό αληθεύει ιδιαίτερα στην περίπτωση του συζύγου, της συζύγου ή των παιδιών του ασθενή. Για να περιγράψει το είδος της συμπαράστασης που μπορούν να δείξουν οι άλλοι, το Ξύπνα! πήρε συνέντευξη από μερικούς συντρόφους που έδειξαν την συμπαράστασή τους στο άλλο μέλος καθώς και από μερικούς που επέζησαν από καρκίνο.
«Έπρεπε να Αλλάξω στη Ζωή μου τη Σειρά Προτεραιότητας των Υποθέσεών Μου»
Ο ζωτικός ρόλος μιας οικογένειας που δείχνει συμπαράσταση φαίνεται από την περίπτωση της Τέρρυ. Ήταν 28 χρόνων όταν ανακάλυψε την τελευταία μέρα του 1982 ότι έπασχε από αγιάτρευτο καρκίνο που προχωρούσε γρήγορα. Οι γιατροί την πληροφόρησαν ότι θα ζούσε από 6 ως 12 μήνες ακόμα. Πώς αντιμετώπισαν αυτή και ο σύζυγός της, ο Πωλ, την κατάσταση;
Ο Πωλ εξήγησε στο Ξύπνα!: «Πίστευα ότι έπρεπε να αντιμετωπίσουμε την πραγματικότητα. Εκείνη είχε μόνο μερικούς μήνες να ζήσει ακόμη, και εγώ το μόνο που ήθελα ήταν να προσπαθήσω να κάνω το τέλος της όσο πιο αξιοπρεπές γινόταν. Βλέπετε, η χημειοθεραπεία μπορεί να είναι συγκλονιστική, με το πέσιμο των μαλλιών και τη συνεχή ναυτία και τον εμετό».
Ξύπνα!: Πώς επηρέασε αυτό τη ζωή σου ως συζύγου;
«Αυτό σήμαινε ότι έπρεπε να αλλάξω στη ζωή μου τη σειρά προτεραιότητας των υποθέσεών μου. Τα αποκτήματα και τα χρήματα έγιναν λιγότερο σπουδαία. Κατάλαβα ότι θα έπρεπε να γίνω νοσοκόμος που θα δούλευε πλήρες ωράριο για να μπορώ να τη φροντίζω. Επίσης έμαθα να έχω υπομονή και να μη με πειράζει όταν έκανε εμετό σε δημόσιο χώρο ή όταν πάθαινε παροξυσμούς. Ευτυχώς ήταν πολύ ρεαλίστρια και δεν έπεσε στην αυτολύπηση. Αυτό βοήθησε να γίνει ο ρόλος μου ευκολότερος».
Ξύπνα!: Τι άλλες συμβουλές θα δίνατε στους συγγενείς και στους φίλους των θυμάτων του καρκίνου;
«Μην αφήσετε ποτέ το αγαπημένο σας πρόσωπο να νιώσει ότι σας είναι βάρος. Δείξτε ότι το συναισθάνεστε. Μάθετε να καταλαβαίνετε τα αισθήματά του ώστε να γνωρίζετε για ποιο πράγμα να μιλήσετε και πότε. Μερικές φορές θέλουν να πουν τον πόνο τους και άλλες φορές αυτό είναι το τελευταίο πράγμα για το οποίο θα ήθελαν να μιλήσουν».
Ξύπνα!: Τι βοήθησε την Τέρρυ να αντέξει τη δοκιμασία της;
«Οι Μάρτυρες φίλοι μας μάς έδειξαν μεγάλη συμπαράσταση με τις επισκέψεις τους και τη βοήθειά τους για τα γεύματά μας. Από μια πιο σταθερή άποψη, η μελέτη της Αγίας Γραφής τής έδινε μια καθαρή ενόραση της ελπίδας της ανάστασης και του καιρού όταν δεν θα υπάρχει πια ο θάνατος ούτε αρρώστιες στη γη».
Όπως είχαν προβλέψει οι γιατροί, η Τέρρυ πέθανε πριν τελειώσει ο χρόνος τον Οκτώβριο του 1983.
Η Ποιότητα της Ζωής και οι Στόχοι
Όταν κάποιος χτυπηθεί από θανατηφόρα αρρώστια, εγείρεται η ερώτηση, Πόσο θα ζήσω ακόμη; Εβδομάδες; Μήνες; Χρόνια; Εκείνη τη στιγμή η ποιότητα της ζωής παίρνει μεγαλύτερη αξία. Επιτυχίες, έστω και μικρές ακόμα, όπως είναι το γράψιμο επιστολών και το διάβασμα βιβλίων, αποκτούν σημασία και κάνουν τη ζωή πιο αξιόλογη. Η δραστηριότητα, στο βαθμό που είναι δυνατή, είναι μια θεραπεία.
Αυτή την άποψη υποστηρίζει η 46χρονη Μπάρμπαρα από την Αγγλία. Το 1980 ανακάλυψε ότι έπασχε από καρκίνο του μαστού. Από τότε ο καρκίνος έχει κάνει μετάσταση σε άλλα μέρη του σώματός της. Ωστόσο, η χημειοθεραπεία και η ακτινοθεραπεία τής έχουν δώσει αρκετή βοήθεια. Πώς καταφέρνει και αντέχει; «Βρίσκω τους βραχυπρόθεσμους στόχους ότι μου κάνουν καλό. Προγραμματίζω το κοντινό μέλλον θέτοντας μόνο στόχους που πετυχαίνονται εύκολα. Έτσι βρίσκω ότι μπορώ να είμαι ευτυχισμένη και ικανοποιημένη σε λογικό βαθμό.
»Προσπαθώ να σκέφτομαι τους άλλους και να ενδιαφέρομαι γι’ αυτούς πράγμα που οπωσδήποτε με βοηθάει. Έτσι απασχολούμαι στέλνοντας κάρτες για να δώσω κουράγιο και σε άλλους που δεν αισθάνονται καλά. Επίσης, μου δίνει ευχαρίστηση να γράφω γράμματα σε άλλους».
Και πώς της παραστέκεται ο σύζυγός της, ο Στήβεν; «Το πραγματικά γνήσιο ενδιαφέρον μου για την κατάσταση της Μπάρμπαρα τής είναι μια πρόσθετη βοήθεια. Ό,τι κάνουμε το κάνουμε μαζί. Για παράδειγμα, αν και απολαμβάνουμε το διάβασμα και οι δυο μας, ωστόσο το βρίσκουμε καλό να διαβάζουμε φωναχτά ο ένας στον άλλο και έτσι να μοιραζόμαστε την εμπειρία».
Καρδιακή Προσβολή, Μετά Καρκίνος
Ο σύζυγος της Ντοντ, ο Τσαρλς, ένας ρωμαλέος άντρας γύρω στα 60 του, έπαθε μια ισχυρή καρδιακή προσβολή το 1985. Έμεινε εννιά μέρες στην εντατική, αλλά βγήκε από την εμπειρία αυτή με τόση αποφασιστικότητα που μέσα σε έξι εβδομάδες είχε γυρίσει στη δουλειά του. Αργότερα, τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους άρχισε να τον πιάνει ακατάσχετος λόξιγκας την ώρα που έτρωγε. Με τις εξετάσεις γεννήθηκε η υποψία ότι είχε καρκίνο στο στομάχι. Εγχειρίστηκε τον Δεκέμβριο. Τέσσερις εβδομάδες αργότερα να τος πάλι πίσω στη δουλειά του!
Τι προσπάθειες κατέβαλε η Ντοντ για να παρασταθεί στον άντρα της εκείνους τους δύσκολους μήνες; Απαντάει η ίδια: «Δεν σπαταλήσαμε χρόνο και ενέργεια για αρνητικές σκέψεις. Περιμέναμε να πάρουμε τις πληροφορίες για την υπόθεση πριν τη συζητήσουμε ή πριν καθορίσουμε ποια πορεία θα ακολουθήσουμε.
»Αποδεχόμενοι τις συστάσεις των γιατρών μας και του χειρουργού σχετικά με την αναγκαία θεραπεία, τραβούσαμε μπροστά με πλήρη εμπιστοσύνη. Κρατούσαμε τις συζητήσεις μας θετικές και σκεφτόμασταν μόνο ότι η θεραπεία θα είχε καλό αποτέλεσμα. Ο άντρας μου δεν το βάζει κάτω εύκολα, και εγώ ήμουν αποφασισμένη να τον βοηθήσω».
Ξύπνα!: Τι άλλο έκανες για να τον βοηθήσεις να παραμείνει θετικός;
Ντοντ: «Αποθάρρυνα και περιόρισα τις επισκέψεις που δεχόταν στη διάρκεια της παραμονής του στο νοσοκομείο. Οι επισκέψεις μπορούσαν να γίνουν αφού θα είχαν συμφωνηθεί από πριν και θα έπρεπε να είναι σύντομες. Μ’ αυτόν τον τρόπο μπορούσα να απομακρύνω τους ανθρώπους που αν και καλοπροαίρετοι, του ήταν όμως κουραστικοί. Στην πραγματικότητα, κάτι καλύτερο από τις επισκέψεις ήταν οι εκατοντάδες ευχετήριες κάρτες που έλαβε».
Ξύπνα!: Γνωρίζουμε ότι ήσασταν διπλωματούχα νοσοκόμα και ότι έχετε συνεργαστεί με πολλούς γιατρούς. Αλλά τώρα, σαν σύζυγος ασθενούς, με ποιο τρόπο πιστεύετε ότι οι γιατροί μπορούν να δείχνουν συμπαράσταση;
Ντοντ: «Όπως έκανε ο γιατρός και στη δική μας περίπτωση, πιστεύω ότι πρέπει να εμπνέει αισιοδοξία στον ασθενή. Πρέπει να του λέει μόνο όσα ζητάει εκείνος να μάθει και να είναι αυτά σύμφωνα με τις ερωτήσεις του. Φυσικά ανέμενα από τους γιατρούς να είναι ειλικρινείς μαζί μου. Αλλά με το σύζυγό μου, τους ήθελα να σπέρνουν σπόρους ελπίδας και όχι απόγνωσης. Έτσι, εκτός αν ο ασθενής απαιτεί μια απάντηση, δεν νομίζω ότι πρέπει να πεις σε κάποιον ότι του μένουν τόσοι μήνες να ζήσει. Ας εξαρτηθεί αυτό από την κατάσταση του ασθενή και την αποφασιστικότητά του».
Ξύπνα!: Τι σε βοηθάει να κρατιέσαι από τη μια μέρα ως την άλλη;
Ντοντ: «Το ότι συναισθάνονται οι άλλοι τη θέση μου! Ο συμπαραστάτης σύντροφος βρίσκεται κάτω από συνεχή ένταση καθώς προσπαθεί να δείχνει εξωτερικά αισιόδοξος. Έτσι είναι καλό όταν ρωτάει κάποιος, ‘Εσύ πώς είσαι Ντοντ;’ Τότε γνωρίζω ότι οι άλλοι καταλαβαίνουν και τη δική μου δοκιμασία.
»Βρίσκω επίσης ότι η αίσθηση του χιούμορ μας βοηθάει και τους δυο. Επειδή αρέσει και στους δυο μας το γκολφ και επειδή έχανε πολύ βάρος, του είπα μια μέρα, ‘Δεν ξέρω αν τα πόδια σου είναι τώρα νούμερο 3 ξύλινο μπαστούνι ή νούμερο 4 σιδερένιο!’ Εκείνος γέλασε. Και, ξέρετε, δεν πέρασαν έξι εβδομάδες από την εγχείρηση και έπαιξε 18 τρύπες γκολφ μαζί μου!»
Ως ασθενής, ποιοι παράγοντες πιστεύει ο Τσαρλς ότι υπήρξαν οι πιο ενθαρρυντικοί γι’ αυτόν;
«Μπορώ να ονομάσω τρεις—τη γυναίκα μου, το προσωπικό του νοσοκομείου και όλους τους φίλους μας. Είδαμε εξαιρετική συμπαράσταση από το ιατρικό προσωπικό. Μας εξήγησαν το κάθε στάδιο της χειρουργικής διαδικασίας από πριν, και μας μεταχειρίστηκαν σαν ανθρώπους και όχι σαν μηδενικά. Το αποτέλεσμα ήταν να τους έχουμε πλήρη εμπιστοσύνη και αυτό μας βοήθησε να είμαστε αισιόδοξοι.
»Φυσικά, η καλύτερή μου ενίσχυση ήταν η γυναίκα μου. Και το ότι είχε εργασθεί στο παρελθόν σαν νοσοκόμα, διευκόλυνε πολύ την κατάσταση. Επίσης και η προσευχή ήταν μεγάλη παρηγοριά και δύναμη για μένα. Προσευχήθηκα να μπορέσω να συνεχίσω να εργάζομαι . . . και να που με βρίσκεις στο γραφείο μου!»
Αντιμετωπίζοντας την Πραγματικότητα, Ζώντας Με Ελπίδα
Το Ξύπνα! συνομίλησε με την Έθελ, της οποίας ο σύζυγος, ο Σταν, πέθανε πρόσφατα από καρκίνο σε ηλικία 65 χρόνων.
Ξύπνα!: Σε ποια μέθοδο θεραπείας υποβλήθηκε ο Σταν;
Έθελ: «Η πρώτη διάγνωση ότι έπασχε από καρκίνο στο γοφό του έγινε τον Ιανουάριο του 1985. Λίγο μετά, ανακαλύψαμε ότι είχε επίσης όγκους στον ένα πνεύμονα, στο ένα μάτι και στον εγκέφαλο. Υποβλήθηκε σε χημειοθεραπεία για τον πνεύμονα και μετά σε ακτινοθεραπεία για τα άλλα μέρη. Για κάποιο διάστημα φάνηκε σαν να βελτιωνόταν η κατάστασή του και είχε αρχίσει να κάνει σχέδια για ένα ταξίδι. Μετά, μια μέρα τον έπιασε έντονος εμετός, και καταλάβαμε ότι η αρρώστια είχε ξαναγυρίσει. Από εκείνη τη στιγμή περίπου και μετά γνωρίζαμε ότι δεν θα μπορούσε να επιζήσει».
Ξύπνα!: Και πώς αντιδράσατε τότε στο γεγονός αυτό;
Έθελ: «Συζητούσαμε ελεύθερα την κατάστασή μας και ο Σταν αντιμετώπιζε θαρραλέα την πραγματικότητα. Είναι γεγονός ότι η δική του στάση βοήθησε και εμένα να αντιμετωπίσω την αλήθεια της κατάστασης.
»Δεν μου αρέσει να κλαίω μπροστά σε άλλους, γι’ αυτό και προσπαθούσα να μη με πιάνουν τα δάκρυα μπροστά του. Αλλά θυμάμαι ότι τον βρήκα μια μέρα να κλαίει και τότε δεν άντεξα κι εγώ. Του είπα, ‘Αν νιώθεις ότι θέλεις να κλάψεις, τότε ας κλάψουμε μαζί για να ξαλαφρώσουμε’. Έτσι κλάψαμε μαζί, και αυτό νομίζω μας ανακούφισε. Χαμογέλασε ντροπαλά μετά, αλλά ξέρω ότι αυτό μας έκανε καλό.
»Ένας άλλος ζωτικός παράγοντας ήταν η ελπίδα της ανάστασης που έχουμε από την Αγία Γραφή. Μιλούσαμε συχνά γι’ αυτό. Έλεγε: ‘Θα κοιμηθώ για λίγο. Και μετά θα ξαναγυρίσω όταν το νέο σύστημα θα έχει εγκατασταθεί στη γη’. Η πίστη μας έπαιξε αποφασιστικό ρόλο».
Καρκίνος και Πίστη
Επειδή ο καρκίνος είναι ένας πολύ προσωπικός αγώνας, η ισχυρή πίστη μπορεί να βοηθήσει. Η προσευχή, που σημαίνει επικοινωνία με τον Θεό, μπορεί να έχει πολύ ηρεμιστική επίδραση. Όπως δηλώνει η Αγία Γραφή: «Μη μεριμνάτε περί μηδενός, αλλ’ εν παντί πράγματι ας γνωρίζωνται τα ζητήματά σας προς τον Θεόν μετ’ ευχαριστίας δια της προσευχής και της δεήσεως. Και η ειρήνη του Θεού η υπερέχουσα πάντα νουν θέλει διαφυλάξει τας καρδίας σας και τα διανοήματά σας δια του Ιησού Χριστού».—Φιλιππησίους 4:6, 7.
Σύμφωνα με τις εκπληρωμένες προφητείες της Αγίας Γραφής, είναι κοντά ο καιρός που θα «εξαλείψει ο Θεός παν δάκρυον από των οφθαλμών αυτών, και ο θάνατος δεν θέλει υπάρχει πλέον, ούτε πένθος ούτε κραυγή ούτε πόνος δεν θέλουσιν υπάρχει πλέον· διότι τα πρώτα παρήλθον». Μάλιστα, κάτω από την διακυβέρνηση της Βασιλείας του Θεού, ο καρκίνος μαζί και όλες οι άλλες μάστιγες θα εξαλειφθούν. Ο καιρός αυτός είναι κοντά.—Αποκάλυψις 21:3, 4· Λουκάς 21:29-33.
[Πλαίσιο στη σελίδα 25]
Καρκινοπαθείς, Δώστε Θετική Βοήθεια στον Εαυτό Σας με το:
1. Να μην αφήσετε τον εαυτό σας να αποκτήσει αρνητική στάση. Να είστε ρεαλιστής και να αντιμετωπίζετε θαρραλέα το ζήτημα. Μ’ αυτό τον τρόπο θα δαπανήσετε τον διαθέσιμο χρόνο πιο σωστά.
2. Να έχετε πραγματοποιήσιμα σχέδια ή στόχους για πράγματα που θέλετε να πετύχετε. Διατηρήστε σκοπό στη ζωή σας. Η ζωή όταν δεν έχει νόημα είναι άδεια. Δεν είναι απαραίτητο να συμβεί αυτό—και αυτό εξαρτάται από εσάς.
3. Να διατηρήστε δραστήριος, στο βαθμό που αυτό είναι δυνατό. Έστω κι αν είστε σωματικά περιορισμένος, το μυαλό σας όμως δεν έχει σταματήσει να δουλεύει. Γιατί λοιπόν να το σταματήσετε εσείς πρόωρα; Να κρατάτε το μυαλό σας δραστήριο—διαβάζοντας, γράφοντας, ζωγραφίζοντας, μαθαίνοντας. Να περιλάβετε ακόμη και καινούργια ενδιαφέροντα.
4. Να αναπτύξετε μια θετική στάση για να μπορέσετε να χρησιμοποιήσετε σωστά τις δυνάμεις σας. Η αυτολύπηση είναι εγωκεντρική και εξοντωτική. Σκεφθείτε γύρω από το τι μπορείτε να κάνετε για τους άλλους. Οι φίλοι σας και οι συγγενείς σας μπορούν να εποικοδομηθούν από τη θετική σας στάση.
5. Να προσπαθείτε να διατηρείτε την αίσθηση του χιούμορ και την ικανότητα να γελάτε με τον εαυτό σας. Να βλέπετε και τα τριαντάφυλλα, όχι μόνο τα αγκάθια. Να αντιλαμβάνεστε το γεγονός ότι είστε ζωντανός, όχι μόνο την ιδέα ότι αντιμετωπίζετε, όπως και κάθε άλλος, τον θάνατο.
[Εικόνα στη σελίδα 24]
Το ιατρικό προσωπικό, τα αγαπημένα πρόσωπα και οι φίλοι, μπορούν όλοι να δείξουν συμπαράσταση