Η Απάτη στην Επιστήμη—Γιατί Αυξάνεται

«Ο ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ είναι ανήλεος. Οι νικητές αποκομίζουν τεράστιες αμοιβές· οι νικημένοι ξεχνιούνται. Πρόκειται για μια ατμόσφαιρα στην οποία, μερικές φορές, είναι αδύνατο να αντισταθεί κανείς στις αμφισβητήσιμες μεθόδους—πράγμα για το οποίο ευθύνεται αρκετά το γεγονός ότι το Κατεστημένο είναι συχνά απρόθυμο να αντιμετωπίσει την παρανομία». Αυτά ήταν τα εισαγωγικά λόγια του άρθρου «Δημοσίευσε Γιατί Χάνεσαι—ή Πλαστογράφησε», που παρουσιάστηκε στο περιοδικό Νέα των Η.Π.Α. και Παγκόσμιες Ειδήσεις (U.S.News & World Report). Για να μη χαθούν, πολλοί που ασχολούνται με την επιστημονική έρευνα καταφεύγουν στην πλαστογράφηση.

Η πίεση που ασκείται στους επιστήμονες για να δημοσιεύουν διατριβές σε επιστημονικά περιοδικά είναι τρομακτική. Όσο περισσότερες δημοσιευμένες διατριβές έχει υπογράψει κάποιος ερευνητής, τόσο καλύτερες πιθανότητες έχει να βρει εργασία, να πάρει προαγωγή, να εξασφαλίσει κάποια έδρα στο πανεπιστήμιο και να χρηματοδοτηθεί η έρευνά του από την κυβέρνηση. Η ομοσπονδιακή κυβέρνηση «ελέγχει τη μεγαλύτερη πηγή χρηματοδότησης για έρευνες—τα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας χορηγούν 5,6 [δισεκατομμύρια] δολάρια [περ. 941 δισ. δρχ.] το χρόνο».

Επειδή «οι επιστήμονες δεν φαίνονται διατεθειμένοι να αντιμετωπίσουν το δεοντολογικό δίλημμα στο οποίο βρίσκονται», επειδή «έχουν δείξει μια παράξενη απροθυμία να ψάξουν σε βάθος για να βρουν βάσιμα στοιχεία σχετικά με τη δεοντολογική τους συμπεριφορά» και επειδή «δεν φαίνεται να ενθουσιάζονται με την ιδέα ‘να καθαρίσουν το σπίτι τους’ ή ακόμη και να εξετάσουν από κοντά τις περιπτώσεις κατάχρησης καθήκοντος», έχουν συσταθεί επιτροπές του κονγκρέσου που διεξάγουν ακροαματικές διαδικασίες και εξετάζουν την εφαρμογή νόμων προκειμένου να καθορίσουν εκείνες μια πολιτική για τους επιστήμονες, κάτι που θα έπρεπε να κάνουν οι ίδιοι. (Νέος Επιστήμονας [New Scientist]· Νέα των Η.Π.Α. και Παγκόσμιες Ειδήσεις) Αυτή η προοπτική ξεσηκώνει μεγάλη οργή και αντίδραση από μέρους των επιστημόνων. Ωστόσο, ένα επιστημονικό περιοδικό κάνει το ακόλουθο ερώτημα, δίνοντας ταυτόχρονα και την απάντηση: «Είναι το ‘σπίτι της επιστήμης’ καθαρό και εύτακτο; Οι ελάχιστες αποδείξεις που φτάνουν στο κοινό εγείρουν σοβαρές αμφιβολίες».

Μερικοί ερευνητές αποσιωπούν τα δεδομένα που δεν υποστηρίζουν αυτά τα οποία θέλουν να αποδείξουν εκείνοι (πράγμα που ονομάζεται «μαγείρεμα»)· αναφέρουν περισσότερα τεστ, ή δοκιμές, απ’ όσα έχουν κάνει στην πραγματικότητα· σφετερίζονται για δική τους χρήση στοιχεία ή ιδέες άλλων ερευνητών (πράγμα που ονομάζεται λογοκλοπή)· και αναφέρουν φανταστικά πειράματα που ποτέ δεν έκαναν ή δεδομένα που ποτέ δεν ανακάλυψαν. Μια γελοιογραφία σ’ ένα επιστημονικό περιοδικό διακωμώδησε αυτή την τελευταία τακτική—ένας επιστήμονας μιλούσε μ’ έναν άλλον κι έλεγε για κάποιον τρίτο: ‘Έχει δημοσιεύσει ένα σωρό άρθρα από τότε που άρχισε να παίρνει μαθήματα για το πώς να γράφει έργα επιστημονικής φαντασίας’.

«Ποιο είναι το κύριο προϊόν της επιστημονικής έρευνας στις μέρες μας; Η απάντηση: Οι διατριβές», είπε το περιοδικό Νέα των Η.Π.Α. και Παγκόσμιες Ειδήσεις. «Κάθε χρόνο, κυκλοφορούν εκατοντάδες καινούρια περιοδικά για να απορροφήσουν το χείμαρρο των ερευνητικών διατριβών, που αναβλύζει από επιστήμονες οι οποίοι ξέρουν ότι ο δρόμος προς την ακαδημαϊκή επιτυχία είναι ένας μακροσκελής κατάλογος άρθρων που φέρουν την υπογραφή τους». Στόχος είναι η ποσότητα κι όχι η ποιότητα. Σαράντα χιλιάδες περιοδικά που εκδίδονται κάθε χρόνο δημοσιεύουν ένα εκατομμύριο άρθρα, και ορισμένα απ’ αυτά τα πολυάριθμα άρθρα «παρουσιάζουν συμπτώματα θεμελιωδών ασθενειών, περιλαμβανομένης και της τακτικής ‘δημοσίευσε γιατί χάνεσαι’ που επικρατεί ανάμεσα στους ερευνητές και είναι τώρα ισχυρότερη παρά ποτέ, και η οποία προάγει την απρόσεκτη, την επαναλαμβανόμενη, την άχρηστη, ακόμη και την απατηλή εργασία».

Ένας αρχισυντάκτης του Περιοδικού του Αμερικανικού Ιατρικού Συλλόγου (The Journal of the American Medical Association), ο Δρ Ντράμοντ Ρένι, σχολίασε την έλλειψη ποιότητας: «Προκειμένου να τυπωθεί μια διατριβή, φαίνεται πως καμιά μελέτη δεν χαρακτηρίζεται υπερβολικά ατελής, καμιά υπόθεση υπερβολικά τετριμμένη, καμιά παραπομπή υπερβολικά προκατειλημμένη ή υπερβολικά εγωιστική, καμιά πρόθεση υπερβολικά διεστραμμένη, καμιά μεθοδολογία υπερβολικά κακοφτιαγμένη, καμιά παρουσίαση αποτελεσμάτων υπερβολικά ανακριβής, υπερβολικά ασαφής και υπερβολικά αντιφατική, καμιά ανάλυση υπερβολικά ‘στημένη’, κανένα επιχείρημα υπερβολικά αβάσιμο, κανένα συμπέρασμα υπερβολικά επουσιώδες ή υπερβολικά αναπόδεικτο και καμιά γραμματική ή συντακτική δομή υπερβολικά σκανδαλώδης».

‘Κάνουν τη Μύγα Βόδι’

Το σύνδρομο του ‘δημοσίευσε γιατί χάνεσαι’ έχει κάνει πολλούς ερευνητές ιδιαίτερα ευρηματικούς στην προσπάθειά τους να δείξουν ότι έχουν δημοσιεύσει σωρεία άρθρων, ενώ στην πραγματικότητα ο αριθμός των άρθρων τους είναι μέτριος. Γράφουν ένα άρθρο, κατόπιν το κομματιάζουν σε τέσσερα μικρότερα άρθρα—μέθοδος που, στη χαρακτηριστική γλώσσα των επιστημόνων, ονομάζεται ‘τεμάχισμα του σαλαμιού’. Μ’ αυτόν τον τρόπο, αντί να φανεί ότι έγραψαν ένα άρθρο, προστίθενται τέσσερα στον κατάλογο των άρθρων που φέρουν την υπογραφή τους. Έπειτα, μπορεί να στείλουν το ίδιο άρθρο σε διάφορα περιοδικά, και κάθε φορά που αυτό δημοσιεύεται μετράει και πάλι. Πολύ συχνά, ένα άρθρο μπορεί να φαίνεται ότι έχει αρκετούς επιστήμονες ως συγγραφείς, και ο κάθε συγγραφέας το προσθέτει στον κατάλογο των δημοσιευμένων άρθρων του. Ένα άρθρο δύο ή τριών σελίδων μπορεί να φαίνεται ότι έχει 6, 8, 10, 12 ή και περισσότερους συγγραφείς.

Στο τηλεοπτικό πρόγραμμα του NOVA, που είχε τίτλο «Κάνουν Απάτες οι Επιστήμονες;» και προβλήθηκε στις 25 Οκτωβρίου 1988, ένας επιστήμονας σχολίασε αυτή τη μέθοδο: «Οι άνθρωποι προσπαθούν να συνδέσουν το όνομά τους με όσο το δυνατόν περισσότερα δημοσιεύματα· γι’ αυτό, βρίσκετε τώρα πολύ συχνά τεράστιες ομάδες με 16 άτομα που υπογράφουν όλα τους ένα συγκεκριμένο δημοσίευμα, το οποίο προφανώς δεν άξιζε να δημοσιευτεί ευθύς εξαρχής. Αλλά αυτό αποτελεί μέρος μιας ανήλεης αναμέτρησης, μιας ανταγωνιστικότητας, μιας απαίσιας νοοτροπίας που μετράει την ποσότητα και η οποία προάγεται στο μέγιστο βαθμό από τη δομή της επιστήμης στις σημερινές Ηνωμένες Πολιτείες». Μερικοί που αναφέρονται ως συνεργάτες-συγγραφείς μπορεί να έχουν ελάχιστη σχέση με το άρθρο, μπορεί να μην το έχουν καν διαβάσει· κι όμως, το προσθέτουν στον κατάλογο των δημοσιευμένων άρθρων τους. Αυτοί οι παραφουσκωμένοι κατάλογοι επηρεάζουν τη χρηματοδότηση ερευνών, η οποία περιλαμβάνει δημόσια κεφάλαια εκατοντάδων χιλιάδων δολαρίων.

Έλεγχος Από Άλλους Επιστήμονες—Προστασία Από την Απάτη;

Οι εκδότες επιστημονικών περιοδικών συχνά—αλλά όχι πάντοτε—υποβάλλουν τις διατριβές σε άλλους επιστήμονες για έλεγχο, προτού τις δημοσιεύσουν. Αυτή η μέθοδος, που ονομάζεται στην αγγλική ‘peer review’ (έλεγχος από συναδέλφους), θεωρητικά εντοπίζει και αποβάλλει τα άρθρα που έχουν λάθη και απάτες. «Η επιστήμη είναι αυτοδιορθωνόμενη, με τρόπο που κανένας άλλος τομέας της διανόησης δεν μπορεί να μιμηθεί», λέει ο Ισαάκ Ασίμοφ. «Η επιστήμη καθορίζει μόνη της την πολιτική της, με τρόπο τον οποίο κανένας άλλος τομέας δεν μπορεί να ακολουθήσει». Ο ίδιος εξέφρασε το θαυμασμό του για το γεγονός ότι «τα σκάνδαλα είναι πολύ σπάνια».

Αλλά πολλοί άλλοι δεν συμμερίζονται αυτή την άποψη. Ο έλεγχος από άλλους επιστήμονες είναι «απαίσιος τρόπος για την ανακάλυψη της απάτης», είπε ο Δρ Ντράμοντ Ρένι, του οποίου τα λόγια παραθέσαμε πιο πάνω. Το έντυπο Αμερικανικά Ιατρικά Νέα (American Medical News) είπε: «Τα περιοδικά που υποβάλλουν τα άρθρα τους σε άλλους επιστήμονες για έλεγχο, περιοδικά που θεωρούνταν κάποτε σχεδόν αλάνθαστα, χρειάστηκε να παραδεχτούν ότι δεν μπορούν να εξαλείψουν την απάτη». «Έχει παραγίνει η κατάσταση με τον έλεγχο των διατριβών από άλλους επιστήμονες», είπε ένας συγγραφέας που είναι ειδικευμένος στα ιατρικά ζητήματα και γράφει στην εφημερίδα Δε Νιου Γιορκ Τάιμς (The New York Times).

Το περιοδικό Επιστήμη (Science) αναφέρει ότι ένας ερευνητής που διορίστηκε να ελέγξει τη διατριβή κάποιου άλλου ερευνητή κατηγορήθηκε για λογοκλοπή. Σύμφωνα με τα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας, «πήρε στοιχεία από τη διατριβή, την οποία εξουσιοδοτήθηκε να ελέγξει, και τα χρησιμοποίησε για τη δική του εργασία». Αυτού του είδους οι ενέργειες αποτελούν «καταστρατήγηση της εμπιστοσύνης η οποία υποτίθεται ότι αποτελεί τον πυρήνα του συστήματος που προβλέπει τον έλεγχο των διατριβών από άλλους επιστήμονες», και σ’ αυτή τη συγκεκριμένη περίπτωση το άτομο που έκανε τον έλεγχο «αποκλείστηκε από κάθε μελλοντική ομοσπονδιακή χρηματοδότηση».

«Οι επιστήμονες είναι, εδώ και πολύ καιρό, πρωταθλητές σ’ ό,τι αφορά το υπέρμετρο θράσος με το οποίο διατυμπανίζουν τη δεοντολογική τους αγνότητα», είπε το περιοδικό Νέος Επιστήμονας. Πολλοί πιστεύουν ότι αυτή η ασυγκράτητη καυχησιολογία για το σύστημα που προβλέπει τον έλεγχο των διατριβών από άλλους επιστήμονες, και το οποίο θεωρητικά εντοπίζει και αποβάλλει όλες τις απάτες, δεν είναι παρά μια φάρσα. «Η πραγματικότητα», είπε το ίδιο περιοδικό, «είναι ότι πιάνονται λίγοι μόνο απατεώνες επιστήμονες· αλλά όταν πιαστούν, συχνά αποκαλύπτεται ότι δρουν επί χρόνια, δημοσιεύοντας πλαστά δεδομένα σε περιοδικά με κύρος, χωρίς να έχει εγερθεί η παραμικρή αμφισβήτηση».

Παλιότερα, μια αξιωματούχος των Εθνικών Ινστιτούτων Υγείας είπε, όπως αναφέρεται στην εφημερίδα Δε Νιου Γιορκ Τάιμς: «Πιστεύω ότι η εποχή της αθωότητας έχει περάσει. Στο παρελθόν, οι άνθρωποι πίστευαν πως οι επιστήμονες δεν κάνουν τέτοια πράγματα. Αλλά οι άνθρωποι αρχίζουν να συνειδητοποιούν ότι οι επιστήμονες δεν είναι ηθικά ανώτεροι από κανέναν άλλον». Το δημοσίευμα αυτής της εφημερίδας πρόσθετε: «Η ίδια είπε πως, μολονότι πριν από μερικά χρόνια ήταν σπάνιο να λαβαίνουν τα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας ένα παράπονο το χρόνο για υποτιθέμενη απάτη, τώρα γίνονται τουλάχιστον δύο σοβαρές καταγγελίες το μήνα». Το περιοδικό Επιστήμη παρατήρησε: «Οι επιστήμονες έχουν διαβεβαιώσει επανειλημμένα το κοινό ότι η απάτη και η παράβαση καθήκοντος στην επιστημονική έρευνα είναι σπάνιες . . . Κι ωστόσο, φαίνεται ότι οι σοβαρές υποθέσεις συσσωρεύονται».

Ο πρόεδρος μιας από τις εξεταστικές επιτροπές του κονγκρέσου, ο Τζον Ντίνγκελ, είπε κάποτε σε επιστήμονες: «Σας λέω τη διαπίστωσή μου: οι προστατευτικοί μηχανισμοί που έχετε είναι απελπιστικά ανεπαρκείς και, σε πολλές περιπτώσεις, η ανεντιμότητα φαίνεται να θριαμβεύει κατά της αρετής με τρόπο που θεωρώ πλήρως απαράδεκτο. Ελπίζω να συμφωνείτε κι εσείς».

Το πρόγραμμα του NOVA, που είχε τίτλο «Κάνουν Απάτες οι Επιστήμονες;», τελείωσε με την εξής παραδοχή από μέρους ενός από τους παρόντες επιστήμονες: «Αν χρειαστεί, πρέπει να ξεθαφτούν νεκροί, πρέπει να καταστραφούν καριέρες γραφειοκρατών· δεν έχουμε άλλη εναλλακτική λύση. Αυτό αποτελεί δεοντολογική απαίτηση, αποτελεί νομική απαίτηση και, σίγουρα, αποτελεί ηθική απαίτηση».

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 6]

‘Δεκαέξι άτομα υπογράφουν όλα τους ένα συγκεκριμένο δημοσίευμα’

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 7]

«Αυτό αποτελεί δεοντολογική απαίτηση, αποτελεί νομική απαίτηση και, σίγουρα, αποτελεί ηθική απαίτηση».