Η Καθολική Εκκλησία στην Ισπανία—Κατάχρηση Δύναμης

«Όσο πιο μεγάλη είναι η δύναμη, τόσο πιο επικίνδυνη είναι η κατάχρηση».—Έντμουντ Μπερκ.

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ που άσκησε τη μεγαλύτερη δύναμη στην Ευρώπη του 16ου αιώνα ήταν ο Φίλιππος Β΄, βασιλιάς της Καθολικής Ισπανίας. Η απέραντη αυτοκρατορία του, «στην οποία ο ήλιος δεν έδυε ποτέ», εκτεινόταν από το Μεξικό μέχρι τις Φιλιππίνες, από την Ολλανδία μέχρι το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας.

Εντούτοις, οι φιλοδοξίες του ήταν περισσότερο θρησκευτικές παρά πολιτικές—να υπερασπιστεί τον Καθολικισμό στην Ευρώπη και να διαδώσει την πίστη σ’ ολόκληρη την αυτοκρατορία του. Έχοντας ανατραφεί από ιερείς, ήταν πεπεισμένος ότι η Καθολική Εκκλησία ήταν το ύψιστο προπύργιο της μοναρχίας του και του ίδιου του πολιτισμού. Πάνω απ’ όλα, ήταν παιδί της εκκλησίας.

Για να προωθήσει το σκοπό του Καθολικισμού, έδωσε την ευλογία του στις σκληρές μεθόδους της Ιεράς Εξέτασης· πολέμησε τους Προτεστάντες στην Ολλανδία και τους Τούρκους «άπιστους» στη Μεσόγειο· παντρεύτηκε με απροθυμία τη Μαρία Τιδόρ, μία φιλάσθενη Αγγλίδα βασίλισσα, σε μια άκαρπη προσπάθεια να της δώσει έναν Καθολικό διάδοχο· αργότερα έστειλε την «αήττητη» αλλά άτυχη Αρμάδα με σκοπό να αποσπάσει την Αγγλία από τους Προτεστάντες· και όταν πέθανε, άφησε τη χώρα του χρεοκοπημένη—παρ’ όλες τις τεράστιες ποσότητες χρυσού που κατέφθαναν από τις αποικίες.

Η Ιερά Εξέταση—Τρεις Αιώνες Καταπίεσης

Μετά το βασιλιά, ο πιο ισχυρός άνθρωπος στην Ισπανία ήταν ο μέγας ιεροεξεταστής. Το καθήκον του ήταν να διατηρεί τον Ισπανικό Καθολικισμό αμόλυντο και ορθόδοξο. Οι ανορθόδοξοι κρατούσαν τις απόψεις τους για τον εαυτό τους ή αυτοεξορίζονταν, με την προϋπόθεση ότι δεν θα τους έβρισκαν πρώτα οι ιεροεξεταστές. Όλοι, με πιθανή εξαίρεση το βασιλιά, ήταν ευπρόσβλητοι από τη δύναμη της Ιεράς Εξέτασης και την κατάχρηση αυτής της δύναμης—ούτε καν η Καθολική ιεραρχία δεν ήταν υπεράνω υποψίας.

Ο αρχιεπίσκοπος του Τολέδο φυλακίστηκε για εφτά χρόνια με εντελώς ασήμαντες ενδείξεις, παρά τις επανειλημμένες διαμαρτυρίες του πάπα. Κανείς στην Ισπανία δεν τολμούσε να μιλήσει υπέρ του. Το επιχείρημα που προβαλλόταν ήταν: ‘καλύτερα να καταδικαστεί ένας αθώος παρά να ατιμαστεί η Ιερά Εξέταση’.

Η Ιερά Εξέταση συνόδευσε τους κονκισταδόρες στις Ισπανικές αποικίες στην Αμερική. Το 1539, μόλις λίγα χρόνια μετά την κατάκτηση του Μεξικού, ο αρχηγός των Αζτέκων Ομετοτστζίν κατηγορήθηκε για ειδωλολατρία, με τη μαρτυρία του ίδιου του δεκάχρονου γιου του. Παρά την έκκληση που έκανε για ελευθερία συνείδησης, καταδικάστηκε σε θάνατο. Στις αποικίες, όπως και στην Ισπανία, ήταν απαγορευμένη η Αγία Γραφή στην καθομιλουμένη. Ο Χερόνιμο Λόπεθ έγραψε το 1541: «Είναι εξαιρετικά επικίνδυνο σφάλμα να διδάσκεις επιστήμη στους Ινδιάνους και ακόμα πιο επικίνδυνο να βάζεις την Αγία Γραφή . . . στα χέρια τους. . . . Πολλοί άνθρωποι στην Ισπανία μας χάθηκαν μ’ αυτόν τον τρόπο».

Επί τρεις αιώνες, η Ιερά Εξέταση είχε την Ισπανία και την αυτοκρατορία της υπό την αυστηρή επιτήρησή της, ώσπου τελικά της τελείωσαν τα χρήματα και τα θύματα. Και χωρίς θύματα, τα οποία υποχρεώνονταν να πληρώνουν ακριβές κυρώσεις, ολόκληρος ο μηχανισμός έπαψε να λειτουργεί.a

Άνεμοι Αλλαγής

Με το τέλος της Ιεράς Εξέτασης, η Ισπανία του 19ου αιώνα γνώρισε αύξηση του φιλελευθερισμού και προοδευτική μείωση της Καθολικής εξουσίας. Τα εδάφη της Εκκλησίας—μέχρι εκείνο τον καιρό αποτελούσαν το ένα τρίτο όλης της καλλιεργημένης γης—δημεύτηκαν από διαδοχικές κυβερνήσεις. Στη δεκαετία του 1930, ο σοσιαλιστής πρωθυπουργός Αθάνια δήλωσε: «Η Ισπανία έχει πάψει να είναι Καθολική», και η κυβέρνησή του ενήργησε ανάλογα.

Η εκκλησία διαχωρίστηκε πλήρως από την Πολιτεία, και οι επιχορηγήσεις προς τον κλήρο καταργήθηκαν. Η εκπαίδευση επρόκειτο να μην είναι πια θρησκευτική, και εισήχθηκαν ακόμα κι ο πολιτικός γάμος καθώς και το διαζύγιο. Ο Καρδινάλιος Σεγκούρα εξέφρασε τη λύπη του γι’ αυτό το ‘δυνατό πλήγμα’ και τους φόβους του σχετικά με την επιβίωση του κράτους. Φαινόταν ότι ο Καθολικισμός βάδιζε αναπόφευκτα προς την παρακμή όταν, το 1936, το κράτος κλονίστηκε από μια στρατιωτική εξέγερση.

Εμφύλιος Πόλεμος—Σκληρή Σταυροφορία

Οι στρατηγοί, οι οποίοι ηγήθηκαν του πραξικοπήματος, είχαν υποκινηθεί από πολιτικά κίνητρα, αλλά σύντομα η διαμάχη προσέλαβε θρησκευτική χροιά. Λίγες εβδομάδες μετά την εξέγερση, η εκκλησία—η εξουσία της οποίας είχε ήδη υπονομευτεί από μερικούς πρόσφατους νόμους—βρέθηκε ξαφνικά να είναι στόχος εκτεταμένης και θηριώδους επίθεσης.b Χιλιάδες ιερείς και μοναχοί θανατώθηκαν από φανατικούς ενάντιους στο στρατιωτικό πραξικόπημα, οι οποίοι θεωρούσαν την ισπανική εκκλησία δικτατορία. Εκκλησίες και μοναστήρια λεηλατήθηκαν και κάηκαν. Σε ορισμένα μέρη της Ισπανίας, και μόνο το να φοράει κανείς ράσο ήταν αρκετό για να υπογραφεί η θανατική του καταδίκη. Θα έλεγε κανείς πως το τέρας της Ιεράς Εξέτασης είχε βγει από τον τάφο του και είχε επιστρέψει για να καταβροχθίσει τους ίδιους του τους πρωτουργούς.

Ενόψει αυτής της απειλής, η ισπανική εκκλησία στράφηκε γι’ άλλη μια φορά στις κοσμικές δυνάμεις—σ’ αυτή την περίπτωση στο στρατό—προκειμένου να προασπίσει το σκοπό της και να αποκαταστήσει την Καθολική ορθοδοξία στο κράτος. Πρώτα όμως, ο εμφύλιος πόλεμος έπρεπε να καθαγιαστεί ως «ιερός πόλεμος», ως «σταυροφορία» προς υπεράσπιση της Χριστιανοσύνης.

Ο Καρδινάλιος Γκομά, αρχιεπίσκοπος του Τολέδο και πριμάτος της Ισπανίας, έγραψε: «Είναι εμφύλιος ο πόλεμος που γίνεται στην Ισπανία; Όχι. Είναι ο αγώνας εκείνων που δεν έχουν Θεό . . . ενάντια στην αληθινή Ισπανία, ενάντια στην Καθολική θρησκεία». Αποκάλεσε τον Στρατηγό Φράνκο, τον αρχηγό των επαναστατών, «όργανο των σχεδίων του Θεού επί της γης». Άλλοι Ισπανοί επίσκοποι εξέφρασαν παρόμοια συναισθήματα.

Φυσικά, η αλήθεια δεν ήταν τόσο απλή. Πολλοί που ανήκαν στο Δημοκρατικό στρατόπεδο ήταν επίσης ειλικρινείς Καθολικοί, ιδιαίτερα στην περιοχή των Βάσκων, ένα κατά παράδοση Καθολικό προπύργιο. Έτσι λοιπόν, ο εμφύλιος πόλεμος βρήκε Καθολικούς να μάχονται εναντίον Καθολικών—όλοι τους υπέρ του σκοπού του Ισπανικού Καθολικισμού, σύμφωνα με τον ορισμό που είχαν δώσει οι επίσκοποι για τη διαμάχη.c

Όταν οι δυνάμεις του Φράνκο εισέβαλαν τελικά στις Βασκικές Επαρχίες, εκτέλεσαν 14 ιερείς και φυλάκισαν πολύ περισσότερους. Ο Γάλλος φιλόσοφος Ζακ Μαριτέν, γράφοντας για τις ωμότητες που διαπράχθηκαν κατά των Βάσκων Καθολικών, παρατήρησε ότι «ο Ιερός Πόλεμος μισεί με περισσότερο πάθος τους πιστούς που δεν τον υπηρετούν απ’ όσο μισεί τους απίστους».

Έπειτα από τρία χρόνια ωμοτήτων και αιματοχυσίας και από τις δυο πλευρές, ο εμφύλιος πόλεμος έληξε, με νίκη των δυνάμεων του Φράνκο. Πέθαναν περίπου 600.000 ως 800.000 Ισπανοί, από τους οποίους πολλοί εξαιτίας των σκληρών αντιποίνων των νικηφόρων δυνάμεων.d Ανενόχλητος, ο Καρδινάλιος Γκομά υποστήριξε σε μια ποιμαντορική εγκύκλιο: «Κανένας δεν μπορεί να αρνηθεί ότι η δύναμη που αποφάσισε αυτόν τον πόλεμο ήταν ο ίδιος ο Θεός, η θρησκεία του, τα θεσπίσματά του, ο νόμος του, η ύπαρξή του και η επιρροή που άσκησε ο ίδιος γι’ άλλη μια φορά στην ιστορία μας».

Από τη σύσταση της Ιεράς Εξέτασης το 15ο αιώνα μέχρι τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο (1936-1939), με ελάχιστες εξαιρέσεις, η Εκκλησία και η Πολιτεία είχαν κοινούς στόχους. Αναμφίβολα, τα αμοιβαία συμφέροντά τους είχαν εξυπηρετηθεί απ’ αυτόν τον ανίερο δεσμό. Εντούτοις, πέντε αιώνες κοσμικής εξουσίας—και οι συνεπαγόμενες καταχρήσεις—είχαν υπονομεύσει σοβαρά το πνευματικό κύρος της εκκλησίας, όπως θα δείξει το επόμενο άρθρο μας.

[Υποσημειώσεις]

[Πλαίσιο στη σελίδα 8]

Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος—Οι Διακηρύξεις των Επισκόπων

Σύντομα μετά την έναρξη του πολέμου (1936), ο Καρδινάλιος Γκομά περιέγραψε τη διαμάχη ως αγώνα μεταξύ «Ισπανίας και αντι-Ισπανίας, θρησκείας και αθεϊσμού, Χριστιανικού πολιτισμού και βαρβαρότητας».

Λα Γκέρα ντε Εσπάνια (La Guerra de España), 1936-1939, σελίδα 261.

Ο επίσκοπος της Καρθαγένης είπε: «Ευλογημένα είναι τα κανόνια, αν στα ρήγματα που ανοίγουν φυτρώνει το Ευαγγέλιο».

Λα Γκέρα ντε Εσπάνια, 1936-1939, σελίδες 264-265.

Την 1η Ιουλίου του 1937, οι Ισπανοί επίσκοποι δημοσίευσαν μια συλλογική επιστολή, η οποία διατύπωνε σε γενικές γραμμές την Καθολική θέση όσον αφορά τον εμφύλιο πόλεμο. Μεταξύ άλλων, η επιστολή δήλωνε τα ακόλουθα:

«Η εκκλησία, παρά το φιλειρηνικό της πνεύμα, . . . δεν θα μπορούσε να αδιαφορήσει για τον αγώνα. . . . Στην Ισπανία, δεν υπήρχε κανένας άλλος τρόπος για να επανακτηθούν η δικαιοσύνη, η ειρήνη και τα οφέλη που απορρέουν απ’ αυτές, παρά μόνο μέσω του Εθνικιστικού Κινήματος [των Φασιστικών δυνάμεων του Φράνκο]».

«Πιστεύουμε ότι το όνομα Εθνικιστικό Κίνημα είναι κατάλληλο, κατά πρώτον λόγω του πνεύματός του, το οποίο αντανακλά τον τρόπο σκέψης της μεγάλης πλειονότητας του Ισπανικού λαού, και επειδή είναι η μόνη ελπίδα για ολόκληρο το έθνος».

Ενθικλοπεδία Εσπάσα-Κάλπε (Enciclopedia Espasa-Calpe), συμπλήρωμα 1936-1939, σελίδες 1553-1555.

Σε άλλες χώρες, διάφοροι Καθολικοί επίσκοποι έσπευσαν να υποστηρίξουν τους Ισπανούς συναδέλφους τους. Ο Καρδινάλιος Βερντιέ, αρχιεπίσκοπος του Παρισιού, περιέγραψε τον εμφύλιο πόλεμο ως «αγώνα μεταξύ του Χριστιανικού πολιτισμού και του . . . πολιτισμού του αθεϊσμού», ενώ ο Καρδινάλιος Φαουλχάμπερ της Γερμανίας παρότρυνε όλους τους Γερμανούς να προσεύχονται για χάρη εκείνων οι οποίοι «υπερασπίζονται τα ιερά δικαιώματα του Θεού, ώστε Εκείνος να χαρίσει τη νίκη σ’ όσους αγωνίζονται σε [αυτόν τον] ιερό πόλεμο».

Ενθικλοπεδία Εσπάσα-Κάλπε, συμπλήρωμα 1936-1939, σελίδες 1556-1557.

[Εικόνα στη σελίδα 7]

Απ’ αυτό το κτιριακό συγκρότημα που αποτελεί συνδυασμό μοναστηριού και ανακτόρου, το Σαν Λορένθο ντελ Εσκοριάλ, ο Φίλιππος Β΄ κυβερνούσε την αυτοκρατορία του, «στην οποία ο ήλιος δεν έδυε ποτέ»