Τα Ερείπια των Μάγια—Μοναχικοί Φρουροί από μια Περασμένη Εποχή

Από τον ανταποκριτή του Ξύπνα! στη Γουατεμάλα

ΑΠΟ τις ζεστές, ημιάγονες πεδιάδες του Γιουκατάν στο Μεξικό ως τα οργιώδη, αειθαλή βροχερά δάση της Γουατεμάλας και της Μπελίζ, και πέρα από τις θερμές κοιλάδες του Ελ Σαλβαδόρ και της Ονδούρας στην Κεντρική Αμερική, υπάρχει ένα ανομοιογενές μωσαϊκό που αποτελείται από εν μέρει αναστηλωμένα ερείπια των Μάγια. Σαν μοναχικοί φρουροί, αυτά τα ερείπια μαρτυρούν την ύπαρξη μιας περασμένης εποχής με πανύψηλους ναούς και επιβλητικά παλάτια που χαρακτηρίζονται από περίτεχνη σχεδίαση και διακόσμηση. Αυτά τα κτίσματα, που ήταν ένα θαύμα για εκείνο τον κόσμο και σήμερα αποτελούν ένα συναρπαστικό αρχαιολογικό αίνιγμα, θυμίζουν ένα μεγαλείο που χάθηκε για πάντα.

Τι έκανε τόσο αξιοσημείωτο τον πολιτισμό των Μάγια, ο οποίος εμφανίστηκε πριν από 2.000 και πλέον χρόνια; Παρ’ όλο που οι Μάγια δεν είχαν τροχοφόρα οχήματα, μεταλλικά εργαλεία, υποζύγια και κανονικές αψίδες, και ενώ αντιμετώπιζαν το πρόβλημα της επεκτεινόμενης ζούγκλας, κατάφεραν να αναπτύξουν τον πιο λαμπρό προκολομβιανόa ινδιάνικο πολιτισμό που ανακαλύφθηκε ποτέ στην ήπειρο της Βόρειας Αμερικής. Αυτός ο πολιτισμός «γνώρισε την τελειοποίηση ενός συστήματος γραφής—του μόνου πραγματικού συστήματος γραφής που αναπτύχθηκε ποτέ στην Αμερική—και μερικές αξιοσημείωτες προόδους στα μαθηματικά και στην αστρονομία», σημείωσε το περιοδικό Σμιθσόνιαν (Smithsonian). «Αυτός ο λαός επινόησε το μηδέν που είναι τόσο χρήσιμο και είχε ένα ημερολόγιο με το οποίο μπορούσε να κάνει πολύ ακριβείς υπολογισμούς για τους πλανητικούς και αστρικούς κύκλους».

Η Κλασική Περίοδος

Οι Μάγια πάντα ήθελαν να μετρούν και να καταγράφουν το χρόνο, κι έτσι τα μεγαλύτερα επιτεύγματά τους έγιναν στον τομέα αυτό. Στη διάρκεια της Κλασικής περιόδου, από το 250 Κ.Χ. ως το 900 Κ.Χ., μπόρεσαν να υπολογίσουν με επιτυχία το τροπικό έτος, και πρόβλεψαν με ακρίβεια τις εκλείψεις του ήλιου και της σελήνης, και τις περιφορές της Αφροδίτης σε σχέση με τον ήλιο.

Οι λόγιοι και οι αντιγραφείς των Μάγια κρατούσαν αρχεία σε χαρτί φτιαγμένο από τον εσωτερικό φλοιό αγριοσυκιάς που τον κονιοποιούσαν και μετά τον κάλυπταν με ασβέστη. Η γραφή τους, η οποία αποτελεί ένα μείγμα φωνητικών συμβόλων για φθόγγους και ιδεογραμμάτων για λέξεις, είναι ένα από τα πέντε βασικά συστήματα γραφής που ανέπτυξε ο άνθρωπος. Η Νέα Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (The New Encyclopædia Britannica) δηλώνει ότι το γεγονός πως οι Μάγια ανακάλυψαν την αρίθμηση με το σύστημα θέσης, καθώς και το μηδέν, μπορεί να θεωρηθεί «ένα από τα πιο έξοχα επιτεύγματα της ανθρώπινης διάνοιας». Η ιστορία αναφέρει μόνο δυο άλλους πολιτισμούς που ανέπτυξαν τη μαθηματική έννοια του αριθμού μηδέν, τον ινδικό και τον αραβικό πολιτισμό.

Αν και αυτά ήταν καταπληκτικά επιτεύγματα, ο αρχαιολόγος Μάικλ Ντ. Κόου, στο βιβλίο του Οι Μάγια (The Maya) παρουσιάζει τα πράγματα αντικειμενικά: «Δεν θα πρέπει να υπερβάλλουμε. Η επιστήμη, με τη σημερινή της έννοια, δεν υπήρχε τότε. Στη θέση της βρίσκουμε, όπως και στους πολιτισμούς της Μεσοποταμίας, ένα συνδυασμό από αρκετά ακριβή αστρονομικά δεδομένα και από αυτό που μπορεί απλώς να ονομαστεί αριθμολογία, πράγμα που αναπτύχθηκε από ιερείς για θρησκευτικούς σκοπούς».

Οι Μάγια, με ανώτατο πληθυσμό 3.000.000 άτομα, ζούσαν σε 40 πόλεις περίπου με πάνω από 20.000 κατοίκους η καθεμιά και είχαν χτίσει εντυπωσιακές πυραμίδες και ναούς. Αν και δεν είχαν τροχοφόρα οχήματα, μετέφεραν τεράστιες ποσότητες πέτρας γι’ αυτές τις κατασκευές και λάξευαν τους ογκόλιθους με πιο σκληρές πέτρες, με νήμα λείανσης, με οψιδιανό και με άλλα φυσικά υλικά. Ενώ στη ρωμαϊκή αρχιτεκτονική φτιάχνονταν κανονικές αψίδες με θολόλιθους, οι Μάγια χρησιμοποιούσαν στα καλοφτιαγμένα κτίριά τους ένα είδος ψευδοαψίδας—ξεκινώντας κι από τα δυο άκρα ενός ανοίγματος, τοποθετούσαν λαξευμένες πέτρες, έτσι ώστε η καθεμιά να προεξέχει από την αποκάτω της, και στην κορυφή τοποθετούσαν μια τελευταία πέτρα. Οι τοίχοι των κτιρίων ήταν περίτεχνα διακοσμημένοι με σκαλίσματα και ιερογλυφικά. Επίσης, η Κλασική περίοδος ταυτίστηκε με την ανάπτυξη της πολύχρωμης κεραμικής και την ανέγερση στηλών, δηλαδή κατακόρυφων πλακών, πάνω στις οποίες σημειώνονταν εξέχοντα γεγονότα.

Οι Στήλες των Μάγια

Από τα πολύ παλιά χρόνια, ο άνθρωπος προσπαθούσε να γράψει το όνομά του και τα κατορθώματά του σε άφθαρτα υλικά, όπως ο πηλός και η πέτρα, για να τα βρουν οι απόγονοί του, πράγμα που φαίνεται από το φημισμένο Χρονικό του Ναβονίδη στην αρχαία Βαβυλώνα και από τη Στήλη της Ροζέτας στην αρχαία Αίγυπτο. Οι Μάγια δεν αποτελούσαν εξαίρεση. Έχουν ανακαλυφθεί τουλάχιστον χίλιες λίθινες στήλες, διαφόρων σχημάτων και μεγεθών, με μέσο ύψος από δυόμισι μέχρι τρία μέτρα. Σήμερα, έχει κατανοηθεί ότι αυτές οι στήλες ήταν μνημεία που τιμούσαν τους ηγεμόνες των Μάγια—κατέγραφαν τις περιόδους της ηγεμονίας τους και την ιστορία τους. Οι 86 στήλες που βρέθηκαν στο Τικάλ της Γουατεμάλας φαίνονται σαν τεράστιες ταφόπετρες. Μόνο οι 21 από αυτές είναι σκαλισμένες και παριστάνουν γενικά ένα άτομο που φοράει στολίδια, έχει το ανάγλυφο πρόσωπό του στραμμένο προς τα αριστερά, κρατάει ένα σκήπτρο και ποδοπατάει αιχμαλώτους.

Ένα από τα μυστήρια που έχουν προβληματίσει τους Μαγιανολόγους είναι η ερμηνεία των ιερογλυφικών της γραφής των Μάγια που είναι γνωστά ως «γραφήματα». Μέχρι ποιου βαθμού έχει αποκρυπτογραφηθεί αυτή η γραφή; «Νομίζω ότι σήμερα μπορούμε να διαβάσουμε περίπου το 75 τοις εκατό των γραφημάτων που είναι γραμμένα πάνω στα διάφορα μνημεία», λέει ο Μαγιανολόγος Ντέιβιντ Στιούαρτ. «Και απ’ αυτό φαίνεται ότι οι Μάγια ενδιαφέρονταν κυρίως να καταγράφουν τη διαδοχή των ηγεμόνων τους, το πότε αναλάμβαναν αυτοί τα καθήκοντα, το πόσους αιχμαλώτους έπιαναν στον πόλεμο, και το πότε έκαναν αιματηρές τελετουργίες και θυσίες».

Τρεις διαδοχικές και σημαντικές ανακαλύψεις βοήθησαν στην αποκρυπτογράφηση. Πρώτα, το 1958, ο επιγραφολόγος Χάινριχ Μπερλίν απέδειξε ότι τα μνημεία περιείχαν «Εμβληματικά Σύμβολα», τα οποία προσδιόριζαν είτε τις πόλεις των Μάγια στις οποίες βρέθηκαν αυτά τα μνημεία είτε τις δυναστείες που τις κυβερνούσαν.

Η δεύτερη ανακάλυψη συνέβη το 1959 όταν η Τατιάνα Προσκουριάκοφ, που ασχολούνταν με τους Μάγια, ανακάλυψε τη σχέση μεταξύ 35 χρονολογημένων μονόλιθων στην Πιέδρας Νέγκρας—που ήταν σκόπιμα τοποθετημένες σε εφτά ομάδες—και το ότι ο χρόνος που κάλυπτε καθεμιά απ’ αυτές τις εφτά ομάδες δεν ξεπερνούσε το μέσο όρο ζωής του ανθρώπου. Σε κάθε ομάδα ήταν καταγραμμένα τα πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν στη διάρκεια μιας πλήρους περιόδου ηγεμονίας. Τελικά, αποδείχτηκε ότι τα ιερογλυφικά αντιπροσώπευαν ένα σύστημα γραφής που είχε φθογγολογικά σύμβολα και σύνταξη.

Ίσως να μην υπάρχουν πουθενά στην περιοχή των Μάγια τόσο καλαίσθητες στήλες σαν κι αυτές που βρίσκονται στα ερείπια του όμορφου Κοπάν, στη δυτική Ονδούρα. Μέσα στα όρια αυτού του όμορφου αστικού κέντρου των Μάγια, υπάρχουν πολλοί επιδέξια λαξευμένοι μονόλιθοι από πρασινωπή ηφαιστειακή τόφο που ονομάζεται τραχείτης—είναι μαλακός όταν βγαίνει από το λατομείο, αλλά σταδιακά σκληραίνει όταν εκτίθεται στα στοιχεία της φύσης. Είναι ανώτερος από τον ασβεστόλιθο του Τικάλ, κι έτσι δίνει μεγαλύτερη ελευθερία έκφρασης στο γλύπτη, πράγμα που φαίνεται από το τρισδιάστατο αποτέλεσμα που έχει επιτευχθεί.

Για μερικούς, τα ωραιότερα γραφήματα είναι αυτά που βρίσκονται στο γραφικό Κουιριγκουά—ένα μικρό και γαλήνιο αστικό κέντρο των Μάγια, που βρίσκεται περίπου 50 χιλιόμετρα βόρεια του Κοπάν, στη μπανανόφυτη περιοχή της Γουατεμάλας, η οποία κάποτε ήταν βροχερό δάσος. Ενώ το κτίριο του ναού δεν είναι εντυπωσιακό, οι 12 στήλες από ψαμμίτη είναι πολύ εντυπωσιακές. Η στήλη «Ε», που ζυγίζει 65 τόνους, είναι το μεγαλύτερο μνημείο των Μάγια· έχει ύψος 11 μέτρα, πλάτος 1,5 μέτρα, και πάχος 1,3 μέτρα.

Το Κλασικό Τικάλ

Βαθιά, μέσα στην καρδιά της ζούγκλας του Πετέν, στη βόρεια Γουατεμάλα, απλώνεται το Τικάλ, το μεγαλύτερο κλασικό αστικό κέντρο των Μάγια που έχει ανακαλυφθεί μέχρι τώρα. Αυτή η πόλη καλύπτει 130 τετραγωνικά χιλιόμετρα, και στο κέντρο της, που έχει έκταση περίπου 16 τετραγωνικά χιλιόμετρα, βρίσκονται πάνω από 3.000 οικοδομήματα τα οποία ποικίλλουν από ταπεινές κατοικίες μέχρι ψηλούς ναούς σε σχήμα ζιγκουράτ. Ο ψηλότερος, ο Ναός Δ΄—ο επιβλητικός Ναός του Δικέφαλου Δράκου—έχει ύψος 65 μέτρα. Το κέντρο του Τικάλ είναι η Μεγάλη Πλατεία, που καλύπτει περίπου 10 στρέμματα, και εκεί υπάρχει στα ανατολικά ο Ναός Α΄—ο Ναός του Γιγαντιαίου Ιαγουάρου—και δυτικά ο Ναός Β΄—ο Ναός με τις Μάσκες.

Για ποιο σκοπό φτιάχτηκαν αυτοί οι ναοί; Μολονότι δεν είμαστε βέβαιοι γι’ αυτό, ο αρχαιολόγος Έντουιν Μ. Σουκb είπε στο Ξύπνα!: «Αυτοί οι ναοί ήταν θρησκευτικοί ναοί και τους έχτισαν γι’ αυτόν το σκοπό. Ένας δευτερεύων λόγος για τον οποίο τους έχτισαν ήταν για να τιμήσουν κάποιο άτομο, βάζοντας τα λείψανά του σ’ ένα τέτοιο ιερό μέρος. Για παράδειγμα, το Αβαείο του Γουεστμίνστερ δεν χτίστηκε με σκοπό να στεγάσει μνήματα. Αλλά οι Βρετανοί τιμούν τις εξέχουσες προσωπικότητές τους, θάβοντάς τες στο Αβαείο του Γουεστμίνστερ. Αυτό ακριβώς συμβαίνει και σε ολόκληρο το σύστημα των Μάγια. Υπάρχουν μόνο λίγες εξαιρέσεις». Ο Σουκ ήταν αυτός που ανακάλυψε τα μεγαλύτερα μονοπάτια του Τικάλ και τους έδωσε τα ονόματα προηγούμενων εξερευνητών—Μεντέζ, Μόντσλεϊ, Μάλερ, και Τόζερ.

Στις άλλες δυο πλευρές της Μεγάλης Πλατείας βρίσκεται η Βόρεια και η Κεντρική Ακρόπολη, οι οποίες πιστεύεται ότι ήταν παλάτια και διοικητικά κτίρια. Κοντά στη Νότια Ακρόπολη είναι η Αυλή της Τριπλής Μπάλας, όπου αντηχούσαν οι υπόκωφοι γδούποι μιας λαστιχένιας μπάλας, που την χτυπούσαν παίχτες που φορούσαν προστατευτικές στολές. Επειδή το Τικάλ ήταν χτισμένο πάνω σε πορώδη ασβεστόλιθο, μέσα από τον οποίο περνούσε εύκολα και χανόταν το πολύτιμο βροχόνερο, οι Μάγια αναγκάστηκαν να κατασκευάσουν διάφορες δεξαμενές, μερικές από τις οποίες ήταν στην αρχή λατομεία ασβεστόλιθου. Αυτές οι δεξαμενές ήταν επενδυμένες εσωτερικά με μια ειδική λάσπη για να εμποδίζονται οι διαρροές. Η Νότια Ακρόπολη, η Ανατολική και Δυτική Πλατεία, η Πλατεία των Εφτά Ναών, η Κεντρική Αγορά, οι τέσσερις μεγαλύτεροι πεζόδρομοι που χρησιμοποιούνταν για θρησκευτικές πομπές και το κτίριο του Χαμένου Κόσμου—το οποίο πρόσφατα αναστήλωσαν αρχαιολόγοι της Γουατεμάλας—είναι τα υπόλοιπα σημαντικά μέρη που έχουν απομείνει στο Τικάλ.

Το Τέλος της Κλασικής Περιόδου

Τι έφερε το τέλος της Κλασικής περιόδου; Οι θεωρίες είναι πολλές, αλλά κανείς δεν ξέρει με σιγουριά. Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι η κατασκευή χρονολογημένων στηλών, παλατιών και δημόσιων κτιρίων σταμάτησε ξαφνικά. Η τελευταία στήλη που βρέθηκε στο Τικάλ χρονολογείται από το 869 Κ.Χ. Ο λαός εγκατέλειψε τις μεγάλες πόλεις-κέντρα των Μάγια και πήγε να ζήσει σε μικρά και διασκορπισμένα αγροτικά χωριά. Η ζούγκλα, ενώ πριν δεν έφτανε στην ακτή, τώρα άρχισε να απλώνεται. Τα δενδρύλλια ρίζωσαν στις εσοχές και στις ρωγμές των κτιρίων κι έγιναν μεγάλα δέντρα. Οι ρίζες τους, που έχουν τώρα περιφέρεια αρκετά μέτρα, ράγισαν γωνίες, έσπασαν ογκόλιθους από ασβεστόλιθο, αδυνάτισαν τοίχους και κατέστρεψαν ψευδοαψίδες. Η περιοχή του Τικάλ καθώς και οι γύρω περιοχές, έμειναν εγκατελειμμένες, ξεχασμένες και κρυμμένες από τον έξω κόσμο, κοιμισμένες μέσα στην πυκνόφυτη αγκαλιά της ζούγκλας.

Δεν θα μπορούσαν τα γραπτά αρχεία των Μάγια να μας δώσουν λίγο φως; Θα μπορούσαν, αν δεν είχαν περάσει οι Ισπανοί κατακτητές το 16ο αιώνα. «Ο Ντιέγκο ντε Λάντα, ο πρώτος επίσκοπος του Γιουκατάν, σε ένα αρχικό ξέσπασμα Καθολικού ζήλου, προσπάθησε να εξαλείψει όλα τα ίχνη του πολιτισμού των Μάγια κι έτσι αύξησε το μυστήριο», παρατηρεί το περιοδικό Σμιθσόνιαν. «Έκαψε ποσότητες από κώδικες, τα βιβλία των ιθαγενών που ήταν από χαρτί φτιαγμένο από φλοιό δέντρου (μόνο τέσσερις κώδικες των Μάγια έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα), οι οποίοι θα μπορούσαν να ξεκαθαρίσουν τα ζητήματα και να μας απαλλάξουν από αρκετή σύγχυση».

Γι’ αυτό, το μωσαϊκό του κόσμου των Μάγια στην Κεντρική Αμερική που αποτελείται από εν μέρει αναστηλωμένα ερείπια, εξακολουθεί να είναι ένα αρχαιολογικό αίνιγμα για τον κόσμο μας. Σιωπηλά, αυτά τα ερείπια συνεχίζουν να στέκονται σαν μοναχικοί φρουροί από μια περασμένη εποχή.

[Υποσημειώσεις]

[Εικόνα στη σελίδα 15]

Ελ Καστίγιο, το μεγαλύτερο από εφτά οικοδομήματα των Μάγια στο Τσιτσέν Ιτζά του Γιουκατάν στο Μεξικό

[Εικόνα στη σελίδα 16]

Ναός-πυραμίδα (έβδομος αιώνας Κ.Χ.), η Μεγάλη Πλατεία στο Τικάλ της Γουατεμάλας

[Εικόνες στη σελίδα 17]

Στην αρχαιότητα παιζόταν ένα παιχνίδι με μπάλα σ’ αυτή την αυλή, στο Κοπάν της Ονδούρας

[Ευχαριστίες]

Instituto Hondureño de Antropologia e Historia

Σε πρώτο πλάνο, ένα Τσακ Μουλ που πιθανόν να χρησιμοποιούνταν για να δέχεται ανθρώπινες καρδιές· Ναός των Πολεμιστών στο Τσιτσέν Ιτζά του Γιουκατάν στο Μεξικό