Το Τείχος Έπεσε

«ΠΟΙΟΣ θα το πίστευε;» «Δεν περίμενα να το δω ποτέ στη ζωή μου!» Τι προκάλεσε αυτά τα σχόλια; Η καταστροφή του περιβόητου Τείχους του Βερολίνου και όλων των πραγμάτων που αντιπροσώπευε αυτό το Τείχος, κάτι που άρχισε το Νοέμβριο του 1989.a Οι κάτοικοι του Ανατολικού Βερολίνου ξεχύθηκαν στο Δυτικό Βερολίνο, μερικοί για να γευτούν τις ακριβές απολαύσεις του καπιταλισμού και άλλοι για να ξανασμίξουν ως οικογένειες.

Αυτό το ρήγμα του φράγματος προκάλεσε τελικά την πλημμύρα. Πολλοί αισθάνθηκαν ότι η Ανατολική Ευρώπη ποτέ ξανά δεν θα ήταν όπως πριν.

Έληξε ο Ψυχρός Πόλεμος;

Πολύ πιο σημαντική από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου ήταν η κατάρρευση του ιδεολογικού τείχους που χώριζε την Ανατολή από τη Δύση. Ξαφνικά, ο Ψυχρός Πόλεμος έπαψε ουσιαστικά να υπάρχει. Όπως έγραψε ο Ντέιβιντ Χάκγουορθ, απόστρατος συνταγματάρχης του Στρατού των Η.Π.Α., στο περιοδικό Νιούζγουικ (Newsweek): «Ο Ψυχρός Πόλεμος τέλειωσε. Τώρα, μέχρι και οι σκληροπυρηνικοί αντικομμουνιστές το παραδέχονται αυτό».

Σύμφωνα με τη γερμανική εφημερίδα Στουτγκάρτερ Τσάιτουνγκ (Stuttgarter Zeitung), ακόμα και το ΝΑΤΟ (Οργάνωση Βορειοατλαντικού Συμφώνου), σε μια συνάντηση που έγινε στο Λονδίνο τον Ιούλιο του 1990, αναγνώρισε τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου. Κάτω από τον τίτλο «Η Ατλαντική Συμμαχία Λέει ένα Τελικό Αντίο στην Εποχή του Ψυχρού Πολέμου», η εφημερίδα Δε Τζέρμαν Τρίμπιουν (The German Tribune) παραθέτει από την εφημερίδα της Στουτγκάρδης τα εξής: «Ύστερα από 41 χρόνια αντιπαράθεσης [με τα έθνη του σοβιετικού μπλοκ], οι 16 ηγέτες του ΝΑΤΟ προετοίμασαν το δρόμο για μια νέα στρατηγική και απηύθυναν στην εποχή του ψυχρού πολέμου έναν ύστατο χαιρετισμό. . . . Η εχθρότητα επρόκειτο να αντικατασταθεί από τη συνεργασία. . . . Η ασφάλεια και η σταθερότητα . . . δεν θα διασφαλίζονταν πια με στρατιωτικά κυρίως μέσα, αλλά με πολιτική ισορροπίας, διαλόγου και πανευρωπαϊκής συνεργασίας». Το θέατρο της επίφοβης για την ειρήνη διαμάχης μετακινείται τώρα από την Ευρώπη στη Μέση Ανατολή.

Η Δημοκρατία Έχει το Τίμημά της

Η δημοκρατία, η ελεύθερη εκλογή για το λαό όπως αποκαλείται, είναι η τελευταία λέξη στη μόδα της πολιτικής. Και όλοι σχεδόν ακολουθούν αυτό το ρεύμα. Υπάρχει, ωστόσο, κάποιο τίμημα που πρέπει να καταβληθεί. Οι θερμότερες σχέσεις μεταξύ της Ανατολής και της Δύσης, με την καπιταλιστική της δημοκρατία, κοστίζουν αρκετά. Ένα κύριο άρθρο στο περιοδικό Έζιαγουικ (Asiaweek) σχολίασε: «Οι χώρες του σοβιετικού μπλοκ, το οποίο δεν μπορεί πια να αποκαλείται έτσι, βρίσκονται σε οικονομικό χάος . . . Η δημοκρατία κοστίζει. . . . Η δημοκρατία έχει πολλές αρετές, αλλά σ’ αυτές δεν συγκαταλέγεται η τέλεια σταθερότητα». Ποιοι πληρώνουν το τίμημα γι’ αυτές τις αλλαγές προς μια πιο ελεύθερη, δημοκρατική κοινωνία, όπως αποκαλείται;

Εκατομμύρια άνθρωποι στην Πολωνία, στην ανατολική Γερμανία και αλλού ανακαλύπτουν ότι η μετάβαση από μια οικονομία με κεντρικό έλεγχο σ’ ένα σύστημα ελεύθερης αγοράς συνοδεύεται αρχικά από ανεργία και αντιξοότητες. Καθώς οι βιομηχανίες προσπαθούν να εκσυγχρονιστούν και να γίνουν πιο ανταγωνιστικές, αρκετοί απολύονται από την εργασία τους. Άλλοι τομείς της κοινωνίας επηρεάζονται επίσης σοβαρά—η στρατιωτική και η πολεμική βιομηχανία. Πώς συμβαίνει αυτό;

Καθώς διαλύεται ο αμοιβαίος φόβος και η εχθρότητα μεταξύ Ανατολής και Δύσης, ταυτόχρονα εξαλείφεται η ανάγκη μαζικών στρατευμάτων. Εκατοντάδες χιλιάδες στρατιώτες και οι οικογένειές τους πρέπει τώρα να προσαρμοστούν στην πολιτική ζωή με όλες τις πιέσεις της. Οι αμυντικές δαπάνες μπορεί να περικοπούν. Οι παραγγελίες στα εργοστάσια πολεμικού υλικού ενδέχεται να μειωθούν και οι βιομήχανοι ίσως χρειαστεί να διαφοροποιήσουν τις επιχειρήσεις τους. Οι εργάτες μπορεί να χρειαστεί να μετακινηθούν σε άλλες περιοχές και να μάθουν καινούρια επαγγέλματα.

Αυτή η απίστευτη και ταραχώδης μεταβολή στην Ανατολική Ευρώπη δημιούργησε μια ριζικά νέα διεθνή κατάσταση. Πώς συνέβησαν όλα αυτά;

Αποφασιστικά Λόγια, Αποφασιστικές Αλλαγές

Αποφασιστικής σημασίας σ’ αυτές τις αλλαγές ήταν η αναθεωρημένη στάση της μη παρέμβασης που τήρησε η Σοβιετική Ένωση. Στο παρελθόν, το φάσμα της σοβιετικής εισβολής στην Ουγγαρία (1956) και στην Τσεχοσλοβακία (1968) κρατούσε τις δυνάμεις της μεταρρύθμισης στην Ανατολική Ευρώπη υπό έλεγχο. Ωστόσο, η εμπειρία της Πολωνίας στη δεκαετία του 1980, με την πρόκληση του κινήματος Αλληλεγγύη και με τη βαθμιαία μετακίνηση του κράτους προς ένα πιο δημοκρατικό καθεστώς, έδειξε ότι η προηγούμενη πολιτική στρατιωτικής παρέμβασης της Σοβιετικής Ένωσης είχε αλλάξει. Η εμπειρία της Πολωνίας έδειξε ότι πράγματι υπήρχαν ρωγμές στον κομμουνιστικό μονόλιθο και ότι, με κάποιο τίμημα, θα μπορούσε να επιτευχθεί ειρηνική, βαθμιαία αλλαγή. Πώς, όμως, δόθηκε η δυνατότητα να γίνουν όλα αυτά;

Σύμφωνα με μερικούς πολιτικούς σχολιαστές, καθοριστική για όλες τις αλλαγές στην Ανατολική Ευρώπη υπήρξε η ρεαλιστική πολιτική της ηγεσίας της Σοβιετικής Ένωσης κάτω από την κατεύθυνση του Προέδρου της Ε.Σ.Σ.Δ., του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Το Φεβρουάριο του 1990 αυτός δήλωσε: «Το Σοβιετικό Κομμουνιστικό Κόμμα εισήγαγε την περεστρόικα [κοινωνική ανασυγκρότηση] και τη διαμόρφωσε ως ιδέα και ως πολιτική. Πάνω στη βάση αυτή έχουν προωθηθεί στη χώρα βαθιές, επαναστατικές αλλαγές, που εμπερικλείουν όλους τους τομείς της ζωής και όλα τα τμήματα του πληθυσμού. . . . Αστραπιαίες αλλαγές, ασυνήθιστες σε έκταση και σε καινοτομίες, λαβαίνουν χώρα μέσα στα πλαίσια της περεστρόικα».

Όπως σχολίασε το περιοδικό Έζιαγουικ: «Σήμερα, παρά τις κάποιες αποτυχίες, οι εκστρατείες [του Γκορμπατσόφ] για γκλάσνοστ (διαφάνεια) και περεστρόικα (ανασυγκρότηση) έχουν ενθαρρύνει τους μεταρρυθμιστές στην Ουγγαρία, στην Πολωνία και σε όλο το σοβιετικό μπλοκ». Αυτές οι δυο αποφασιστικής σημασίας ρωσικές λέξεις, γκλάσνοστ και περεστρόικα, έχουν μπει στο παγκόσμιο λεξιλόγιο αφότου ο Γκορμπατσόφ ανέλαβε εξουσία στη Σοβιετική Ένωση το 1985. Αντιπροσωπεύουν μια νέα στάση ως προς τη διακυβέρνηση μέσα στον κομμουνιστικό κόσμο.

Ο πολιτικός σχολιαστής Φιλίπ Μαρκοβιτσί έγραψε στη συντηρητική γαλλική εφημερίδα Λε Κοτιντιέν ντε Παρί (Le Quotidien de Paris) σχετικά με τις αλλαγές στην Τσεχοσλοβακία και είπε ότι αυτές οι αλλαγές συνέβησαν «χάρη στη Μόσχα, επειδή ένα πράγμα είναι φανερό: Οι Σοβιετικοί δεν τις άφησαν απλώς να συμβούν· εξασφάλισαν το γεγονός ότι η Τσεχοσλοβακία, όπως οι άλλες λαοκρατικές δημοκρατίες, θα αποτίναζε όλα αυτά που την περιόριζαν. . . . Τόσο στην Πράγα όσο και στο Ανατολικό Βερολίνο έγιναν μαζικές διαδηλώσεις που υπαγόρευαν αλλαγές· οι άνθρωποι βγήκαν στους δρόμους και ανάγκασαν τις αρχές να παραιτηθούν και να φύγουν».

Το αποτέλεσμα ήταν ότι, σαν έκρηξη ενός πολιτικού ηφαιστείου, μέσα σε λίγους μόνο μήνες η δημοκρατία και η ανεξαρτησία κατέκλυσαν όλο το χάρτη της Ανατολικής Ευρώπης—στην Πολωνία, στην Ανατολική Γερμανία, στην Ουγγαρία, στην Τσεχοσλοβακία, στη Βουλγαρία και στη Ρουμανία.

Επανένωση των Γερμανιών—Ευλογία ή Κατάρα;

Αυτό είναι ερώτημα που το ζυγίζουν τώρα πολλοί κάτοικοι της Ευρώπης. Οι δυο Γερμανίες καθιέρωσαν νομισματική ενότητα τον Ιούλιο του 1990 και πέτυχαν πολιτική ενότητα τον Οκτώβριο. Μολονότι αυτό δίνει χαρά σε εκατομμύρια ανθρώπους, κάνει επίσης πολλούς κατοίκους της Ευρώπης να τρέμουν. Στους τελευταίους περιλαμβάνονται μερικοί κάτοικοι της ανατολικής Γερμανίας που ίσως χρειαστεί να δώσουν τα σπίτια τους πίσω στους πρώην ιδιοκτήτες των σπιτιών αυτών στη δυτική Γερμανία. Παρά τις επιφυλάξεις που εξέφρασαν μερικοί Βρετανοί ηγέτες, η επικεφαλίδα μιας βρετανικής εφημερίδας δήλωσε: «Θα Πρέπει Απλώς να Εμπιστευτούμε τη Νεογέννητη Γερμανία».

Έχοντας δοκιμάσει τρομερές εισβολές που της κόστισαν πολύ από τον Ναπολέοντα (1812) και από τον Χίτλερ (1941), η Σοβιετική Ένωση στο τέλος του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου ήθελε να κατοχυρώσει την ασφάλειά της, μέσω μιας ουδέτερης ζώνης στην Ανατολική Ευρώπη. Έτσι, μέσα σε λίγα χρόνια μετά το 1945, σχηματίστηκε το σοβιετικό μπλοκ που αποτελούνταν από οχτώ κομμουνιστικές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης.b Τώρα, η Σοβιετική Ένωση νιώθει να απειλείται λιγότερο από τη Γερμανία ή τις Ηνωμένες Πολιτείες, κι έτσι η σιδερένια λαβή της πάνω στους πρώην δορυφόρους της έχει χαλαρώσει. Φαίνεται ότι το Σιδηρούν Παραπέτασμα, όπως το είχε ανακηρύξει ο Τσόρτσιλ το 1946, έχει λιώσει, και αφήνει να μπει νέο φως.

Πώς Μπορούν να Σας Επηρεάσουν Αυτές οι Αλλαγές

Έχουμε ήδη επισημάνει κάποιες οικονομικές επιπτώσεις που θα έχουν αυτές οι αλλαγές σε πολλές χώρες—νέες εργασίες, νέες περιστάσεις και νέες ειδικότητες για μερικούς ανθρώπους. Για πολλούς άλλους, ανεργία και αγώνας. Αυτό είναι ένα παραπροϊόν της φιλοσοφίας που διέπει τον κόσμο της ελεύθερης αγοράς—η επιβίωση του ισχυροτέρου.

Από την άλλη πλευρά, η στροφή προς τον εκδημοκρατισμό επιτρέπει πιο ελεύθερη μετακίνηση των ανθρώπων. Και αυτό σημαίνει διεθνή τουρισμό. Όπως έχουν ανακαλύψει τα τελευταία 30 χρόνια άλλες χώρες (η Ισπανία και η Ιταλία, για παράδειγμα), ο ξένος τουρισμός μπορεί να παίξει μεγάλο ρόλο στο πρόβλημα του ισοζυγίου πληρωμών οποιασδήποτε κυβέρνησης. Εκατομμύρια κάτοικοι της Δύσης είναι ανυπόμονοι να επισκεφτούν τις ιστορικές πόλεις της Ανατολικής Ευρώπης, πόλεις που το όνομά τους θυμίζει τη δόξα μιας περασμένης εποχής—Βουδαπέστη, Πράγα, Βουκουρέστι, Βαρσοβία και Λιψία, για να αναφέρουμε μερικές. Οι άνθρωποι θέλουν επίσης να έχουν τη δυνατότητα να επισκεφτούν ελεύθερα το Λένινγκραντ, τη Μόσχα και την Οδησσό. Παρόμοια, κάτοικοι της Ανατολικής Ευρώπης θέλουν να επισκεφτούν τη Δύση. Είναι βέβαιο ότι ο διεθνής τουρισμός συμβάλλει στην εξάλειψη μερικών φραγμών που οφείλονται στην προκατάληψη και την άγνοια. Όπως πολλοί τουρίστες έχουν ανακαλύψει, ο παραθερισμός στην ίδια παραλία μαζί με υποτιθέμενους πρώην εχθρούς μπορεί σύντομα να εξανεμίσει τις εχθρικές διαθέσεις.

Υπάρχει άλλη μια προοπτική σχετική με το γκρεμισμένο Τείχος, η οποία ελκύει εκατομμύρια ανθρώπους—η δυνατότητα να συναναστραφούν ελεύθερα με ομοπίστους τους από άλλα έθνη. Σε ποιο βαθμό θα είναι αυτό δυνατό; Ποιες αλλαγές, σχετικές με το χώρο της θρησκείας, συντελούνται στην Ανατολική Ευρώπη; Το επόμενο άρθρο θα ασχοληθεί με αυτό καθώς και με άλλα ερωτήματα.

[Υποσημειώσεις]

[Χάρτης στη σελίδα 5]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Βερολίνο

ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ

ΟΥΓΓΑΡΙΑ

ΠΟΛΩΝΙΑ

ΡΟΥΜΑΝΙΑ

ΤΣΕΧΟΣΛΟΒΑΚΙΑ

ΑΛΒΑΝΙΑ

ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ

Ε.Σ.Σ.Δ.