Η Τραγωδία της Θάλασσας της Αράλης

«Η ΙΣΤΟΡΙΑ της ανθρωπότητας δεν έχει γνωρίσει κανένα άλλο παράδειγμα εξαφάνισης μιας ολόκληρης θάλασσας από το πρόσωπο της γης μπροστά στα μάτια μιας και μόνο γενιάς ανθρώπων».

Αφού έκανε αυτή την παρατήρηση, ο Ρ. Β. Χαμπιμπούλιεν, εξέχον μέλος της επιστημονικής κοινότητας της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, εξήγησε: «Δυστυχώς, αυτή είναι η λυπηρή μοίρα που απειλεί τη Θάλασσα της Αράλης».

Αυτή η τεράστια θάλασσα βρίσκεται στις έρημες περιοχές του Ουζμπεκιστάν και του Καζαχστάν, δυο πρώην ασιατικών δημοκρατιών της Σοβιετικής Ένωσης. Το 1960 κάλυπτε περίπου 67.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα και ήταν η τέταρτη σε έκταση εσωτερική υδάτινη μάζα στον κόσμο. Μόνο η κοντινή της Κασπία Θάλασσα, η λίμνη Σουπίριορ της Βόρειας Αμερικής και η λίμνη Βικτόρια της Αφρικής ήταν μεγαλύτερες σε έκταση.

Ωστόσο, τα περασμένα 30 χρόνια, η θάλασσα της Αράλης έχει χάσει πάνω από το ένα τρίτο της έκτασής της και περίπου τα δύο τρίτα του όγκου της! Περισσότερα από 28.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα της Αράλης, έκταση διπλάσια από την πολιτεία του Κονέκτικατ των Η.Π.Α., έχουν εξαφανιστεί. Η στάθμη της θάλασσας έχει κατέβει κατά 12 και πλέον μέτρα, και το νερό σε ορισμένες περιοχές έχει αποτραβηχτεί 80 ως 100 χιλιόμετρα από την προηγούμενη ακτογραμμή. Αυτό έχει φέρει στην επιφάνεια μια άνυδρη κοίτη αφιλόξενης άμμου εκεί όπου προηγουμένως τα όμορφα γαλανά νερά έβριθαν από ψάρια. Τα ψαροχώρια που κάποτε άκμαζαν τώρα βρίσκονται εγκαταλειμμένα πολλά χιλιόμετρα από την ακτή.

Προς το τέλος της δεκαετίας του 1950, η Αράλη απέδιδε ετησίως περίπου 45 εκατομμύρια κιλά εμπορεύσιμα ψάρια. Είκοσι τέσσερα είδη ψαριών του γλυκού νερού αφθονούσαν στα χαμηλής αλατότητας νερά της θάλασσας. Περίπου 10.000 ψαράδες εργάζονταν στα ανοιχτά του λιμανιού Μουινάκ και μόνο, όπου αλιευόταν το 3 τοις εκατό της ετήσιας ποσότητας ψαριών της Σοβιετικής Ένωσης. Αλλά η ακμάζουσα αλιευτική βιομηχανία αυτής της θάλασσας, η οποία κάποτε παρείχε εργασία σε 60.000 ανθρώπους, τώρα είναι νεκρή· η αυξανόμενη αλατότητα των νερών της Αράλης έχει σκοτώσει τα ψάρια.

Ένα Απαράμιλλο Θέαμα

Το εκπληκτικό είναι ότι το Μουινάκ, του οποίου ο πληθυσμός έχει μειωθεί από 30.000 και πλέον κατοίκους σε 20.000 περίπου, τώρα βρίσκεται σε απόσταση άνω των 30 χιλιομέτρων από την Αράλη, η οποία συνεχώς αποτραβιέται! Ένας επισκέπτης από τις Ηνωμένες Πολιτείες, ο οποίος πλησίαζε στην πόλη με το αεροπλάνο, ανέφερε ότι αυτό που είδε «έμοιαζε με γερμένα καραβάκια στην έρημο». Κοιτάζοντας πιο προσεκτικά την περιοχή όταν βρέθηκε στο έδαφος, παρατήρησε: «Δεκάδες τεράστιες μεταλλικές μηχανότρατες και άλλες βάρκες είναι αναποδογυρισμένες και μισοθαμμένες, σαν να παρασύρθηκαν βίαια σε απόσταση χιλιομέτρων στην ενδοχώρα από ένα γιγάντιο παλιρροϊκό κύμα».

Όταν άρχισαν να αποτραβιούνται τα νερά της θάλασσας, σκάφτηκε ένα κανάλι ώστε οι βάρκες που βρίσκονταν στο λιμάνι Μουινάκ να μπορούν να έχουν πρόσβαση στην ανοιχτή θάλασσα. Αλλά ο δήμαρχος της πόλης παρατήρησε: «Το χειμώνα του 1974 η θάλασσα αποτραβήχτηκε γρήγορα και, μέχρι την άνοιξη, εποχή που συνήθως καθελκύουν τις βάρκες, αυτές είχαν μείνει στη στεριά και ήταν αδύνατο να μετακινηθούν».

Τι προκάλεσε αυτή την τραγωδία;

Γιατί Εξαφανίζεται η Θάλασσα

Από τα πολύ παλιά χρόνια, η Αράλη τροφοδοτείται από δυο μεγάλους ποταμούς, τον Αμού Νταριά και τον Σιρ Νταριά. Το νερό αυτών των ποταμών προέρχεται από τους πάγους που λιώνουν στα βουνά του βορειοανατολικού Αφγανιστάν και του Κιργιζιστάν. Ωστόσο, για να μετατρέψουν την άνυδρη λεκάνη της Αράλης σε σημαντική αγροτική περιοχή, έστρεψαν το νερό σε αρδευτικά κανάλια, ώστε δεν έμεινε σχεδόν καθόλου για να κυλήσει στη θάλασσα.

Το πρόγραμμα για τη θάλασσα της Αράλης, όπως ονομάστηκε, εγκαινιάστηκε το 1960, και σύντομα η αρδευόμενη γη έφτασε σε έκταση τα 6,8 εκατομμύρια εκτάρια, διπλάσια από αυτή της Καλιφόρνιας των Η.Π.Α. Η έρημος απέδωσε σοδειές, αλλά σύντομα η θάλασσα άρχισε να εξαφανίζεται.

Μήπως τα οφέλη αντιστάθμισαν την καταστροφή που προκλήθηκε στη θάλασσα;

Οφέλη με Θλιβερά Επακόλουθα

Η κύρια καλλιέργεια είναι το βαμβάκι, στο οποίο είναι αφιερωμένη περίπου η μισή έκταση γης. Πριν διαλυθεί η Σοβιετική Ένωση, το 95 τοις εκατό του βαμβακιού που χρησιμοποιούσε προερχόταν από αυτή την αρδευόμενη γη στη λεκάνη της Αράλης. Επιπρόσθετα, υπήρχε πλεόνασμα το οποίο εξαγόταν για να προμηθεύει τα απαραίτητα χρήματα. Η περιοχή παρήγε επίσης περίπου το 40 τοις εκατό του ρυζιού της Σοβιετικής Ένωσης.

Επιπλέον, η λεκάνη της Αράλης έγινε ο κύριος προμηθευτής της χώρας σε φρέσκα φρούτα και λαχανικά, όπως είναι η Καλιφόρνια για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Και παρέχονταν ευκαιρίες εργασίας στον γοργά αυξανόμενο πληθυσμό της περιοχής που έφτανε σχεδόν τα 40 εκατομμύρια ανθρώπους. Όμως, ελάχιστη προνοητικότητα δείχτηκε σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο θα επηρεαζόταν το περιβάλλον.

Για παράδειγμα, τα αρδευτικά κανάλια δεν ήταν τσιμεντένια. Ως αποτέλεσμα, το μεγαλύτερο μέρος του νερού απορροφιούνταν στο αμμώδες έδαφος πριν ακόμη φτάσει στις φυτείες. Επιπλέον, χρησιμοποιήθηκαν τεράστιες ποσότητες επικίνδυνων παρασιτοκτόνων και, για να διευκολύνουν την περισυλλογή του βαμβακιού, χρησιμοποίησαν δραστικά ζιζανιοκτόνα προκειμένου να ρίξουν τα φύλλα των φυτών.

Έτσι, η ζημιά για το περιβάλλον ήταν μεγάλη και ξεπέρασε την καταστροφή της αλιευτικής βιομηχανίας της θάλασσας της Αράλης. Για παράδειγμα, κάθε χρόνο δεκάδες εκατομμύρια τόνοι άμμου και αλατιού που παρασύρει ο άνεμος από τα 28.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα της ακάλυπτης κοίτης της θάλασσας σχηματίζουν μεγάλες θύελλες οι οποίες έχουν τέτοιο μέγεθος που είναι ορατές από το διάστημα.

Τα υπολείμματα από αυτές τις θύελλες, είτε με μορφή άμμου είτε με μορφή βροχής, περιέχουν άλατα, παρασιτοκτόνα και άλλες χημικές ενώσεις σε επίπεδα που είναι τοξικά. Διάφορα μέρη της λεκάνης της Αράλης δέχονται ετησίως ως και μισό τόνο ανά εκτάριο από αυτό το μείγμα αλατιού και άμμου. Και η άμμος της Αράλης έχει εντοπιστεί μέχρι την Αρκτική ακτή της Ρωσίας.

Μια άλλη τρομακτική πτυχή του θέματος είναι η επίδραση που έχει η συρρικνούμενη θάλασσα της Αράλης στον καιρό. Η εξισορροπητική επιρροή της θάλασσας πάνω στον καιρό έχει μειωθεί, ώστε το καλοκαίρι οι θερμοκρασίες είναι υψηλότερες από ό,τι ήταν και το χειμώνα χαμηλότερες. Την άνοιξη ο παγετός εμφανίζεται αργότερα από το φυσιολογικό και το φθινόπωρο εμφανίζεται νωρίτερα, συντομεύοντας έτσι την καλλιεργητική εποχή.

Επιπλέον, η μείωση της Αράλης έχει προκαλέσει ολοκληρωτική καταστροφή της πανίδας. Πάνω από 170 είδη ζώων ζούσαν στην περιοχή της Αράλης πριν από λίγα χρόνια· τώρα ζουν λιγότερα από 40. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, έβγαζαν 600.000 και πλέον δέρματα μοσχοποντικών κάθε χρόνο· τώρα δεν βγάζουν σχεδόν κανένα. Η αυξημένη περιεκτικότητα της θάλασσας σε μεταλλικά στοιχεία έχει σκοτώσει τα ζώα της ερήμου που πίνουν από αυτήν.

Η Γη Πεθαίνει και οι Άνθρωποι Αρρωσταίνουν

Είναι τραγικό το ότι η γη δηλητηριάζεται από τη συγκέντρωση αλάτων στο έδαφος. Όταν αρδεύεται το έδαφος της ερήμου, ο καυτός ήλιος εξατμίζει μεγάλο μέρος του νερού, συγκεντρώνοντας τα άλατα στο έδαφος. Επιπρόσθετα, όταν τεράστιες ποσότητες νερού άρδευσης διαποτίζουν το έδαφος, αυτό σταδιακά ανεβάζει τη στάθμη του υπόγειου υδάτινου ορίζοντα. Και όταν το μολυσμένο νερό φτάσει στις ρίζες των φυτών, αυτές καταστρέφονται από την τοξικότητά του. Αυτό συμβαίνει στη λεκάνη της Αράλης. «Η ίδια μάστιγα που συνέβαλε στην πτώση των πρώτων πολιτισμών της Μεσοποταμίας», εξήγησε κάποιος συγγραφέας, «διεκδικεί ένα ακόμη θύμα».

Και οι άνθρωποι δηλητηριάζονται. Τα παρασιτοκτόνα και τα ζιζανιοκτόνα εισχωρούν στο έδαφος και μολύνουν το νερό των πηγαδιών. Έτσι, πολλοί άνθρωποι πίνουν νερό που περιέχει επικίνδυνες χημικές ουσίες, και οι συνέπειες είναι τραγικές. «Τα τοπικά ιατρικά συγγράμματα», σημειώνει το περιοδικό Παγκόσμια Επιφυλακή (World Watch), «είναι γεμάτα από ιστορίες που αφορούν εκ γενετής ελαττώματα, αυξημένα ποσοστά ασθενειών του ήπατος και των νεφρών, χρόνια γαστρίτιδα, αυξανόμενη βρεφική θνησιμότητα και πολύ υψηλή αναλογία καρκίνου».

Ο Δρ Λιγινιέτ Έλπινιρ, ο οποίος ειδικεύεται σε προβλήματα υγείας που σχετίζονται με τη θάλασσα της Αράλης, χαρακτήρισε τις ασθένειες που εκδηλώνονται στην περιοχή ως «AIDS από παρασιτοκτόνα». Αυτός είπε: «Νομίζουμε ότι ο βασικός στόχος πλέον δεν είναι να σώσουμε τη θάλασσα της Αράλης. Είναι να σώσουμε τον πληθυσμό».

Ένας συντάκτης του περιοδικού Νάσιοναλ Τζεογκράφικ (National Geographic), ο Γουίλιαμ Σ. Έλις, από τους πρώτους αμερικανούς που επισκέφτηκαν την περιοχή, έγραψε: «Αυτή η θάλασσα αποτελεί μια περιβαλλοντική τραγωδία σε εξέλιξη—τουλάχιστον ίση, όπως λένε πολλοί, με την πυρηνική καταστροφή του Τσερνόμπιλ το 1986». Μάλιστα, σε μια συγκέντρωση στο Μουινάκ κάποιος την αποκάλεσε «δέκα φορές χειρότερη».

Πραγματικά, αυτό που συνέβη στη θάλασσα της Αράλης είναι τραγικό. Ωστόσο, δεν ήταν σκόπιμο. Οι υπεύθυνοι είχαν καλές προθέσεις. Προσπαθούσαν να κάνουν την έρημο να βλαστήσει για να τραφούν οι άνθρωποι. Αλλά η εκτέλεση των σχεδίων τους προκάλεσε φοβερά παθήματα, τα οποία ξεπέρασαν κατά πολύ τα οφέλη.

Σχολιάζοντας την τραγωδία της θάλασσας της Αράλης, ένας συγγραφέας επισήμανε την ευθύνη του ανθρώπου να αφήσει τη γη «έναν καλοδιατηρημένο και αναβαθμισμένο τόπο» για τις μελλοντικές γενιές. Δυστυχώς, εδώ συνέβη το αντίθετο, όπως αποδεικνύεται από τις δραματικές αλλαγές που ξεκίνησαν στη λεκάνη της Αράλης πριν από 30 και πλέον χρόνια.

[Εικόνα στις σελίδες 24, 25]

Η ακτογραμμή της θάλασσας της Αράλης έχει αποτραβηχτεί ως και 95 χιλιόμετρα, αφήνοντας βάρκες μισοθαμμένες στην άμμο

[Ευχαριστίες]

David Turnley/Black Star

[Εικόνα στη σελίδα 26]

Η άρδευση μετέτρεψε τη λεκάνη της Αράλης σε παραγωγική γη, με μεγάλο όμως τίμημα

[Ευχαριστίες]

David Turnley/Black Star