Κέλτες—Η Επιρροή τους Είναι Ακόμη Αισθητή
Από τον ανταποκριτή του Ξύπνα! στην Ιταλία
ΑΝ ΚΑΙ σήμερα δεν ακούγονται πολλά για αυτούς, ωστόσο άφησαν ανεξίτηλα ίχνη στο δυτικό κόσμο. Ήρθαν στο προσκήνιο πριν από 2.500 και πλέον χρόνια. Επηρέασαν την ιστορία, την τέχνη και τα θρησκευτικά έθιμα της Ευρώπης. Επίσης, όσο παράξενο και αν φαίνεται, επηρέασαν και την καθημερινή μας ζωή. Είχαν ινδοευρωπαϊκή προέλευση, και όταν βρίσκονταν στο απόγειο της δόξας τους κυριαρχούσαν σε ένα μεγάλο μέρος του αρχαίου κόσμου από τον Ατλαντικό μέχρι τη Μικρά Ασία, από τη βόρεια Ευρώπη μέχρι τις ακτές της Μεσογείου. Ποιοι ήταν αυτοί; Οι Κέλτες.
Χωρίς να το συνειδητοποιούμε, βλέπουμε τα ίχνη των Κελτών κάθε μέρα. Αυτοί ήταν, για παράδειγμα, που διέδωσαν τη χρήση του παντελονιού στο δυτικό κόσμο· αυτοί ήταν επίσης που επινόησαν τα βαρέλια. Υπάρχουν άλλες, περισσότερο ορατές αποδείξεις για το πέρασμά τους από την ιστορία. Σε ορισμένες περιοχές της Ευρώπης, μπορεί μέχρι σήμερα να δει κανείς εκατοντάδες οχυρωμένους λόφους, δηλαδή οχυρά πάνω σε λόφους, και τύμβους που καλύπτουν αρχαίους τάφους—όλα κατάλοιπα των Κελτών. Πολλές πόλεις ή περιοχές σήμερα έχουν ονόματα κελτικής προέλευσης, όπως λόγου χάρη η Λιόν και η Βοημία. Αν η κοινότητα στην οποία ζείτε τηρεί ως έθιμο τις επιμνημόσυνες τελετές για τους νεκρούς στα τέλη του Οκτωβρίου ή στις αρχές του Νοεμβρίου, να είστε σίγουροι ότι, πριν από αιώνες, οι Κέλτες έκαναν το ίδιο πράγμα. Επίσης, αν γνωρίζετε τους θρύλους του Βασιλιά Αρθούρου της Αγγλίας ή πασίγνωστα παραμύθια, όπως την Κοκκινοσκουφίτσα και τη Σταχτοπούτα, τότε είστε εξοικειωμένοι με την κληρονομιά που άφησε λίγο-πολύ εκείνος ο κελτικός πολιτισμός.
Όπως συνέβη και με πολλούς άλλους λαούς, οι απόψεις για τους Κέλτες, με την πάροδο του χρόνου, κατέληξαν να διαφέρουν ανάλογα με εκείνον που τους περιέγραφε. Ο Πλάτων (Έλληνας, τέταρτος αιώνας Π.Κ.Χ.) τους περιέγραψε ως λάτρεις του ποτού και πολεμοχαρείς ανθρώπους. Στα μάτια του Αριστοτέλη (Έλληνας, τέταρτος αιώνας Π.Κ.Χ.), φαίνονταν λαός που αψηφούσε τον κίνδυνο. Σύμφωνα με τον Ελληνοαιγύπτιο γεωγράφο Πτολεμαίο (δεύτερος αιώνας Κ.Χ.), οι Κέλτες φοβούνταν μόνο ένα πράγμα—ότι ο ουρανός θα έπεφτε πάνω στα κεφάλια τους! Γενικά, οι εχθροί τους τούς παρουσίαζαν ως έναν άγριο, απολίτιστο βαρβαρικό λαό. Σήμερα, χάρη στην πρόοδο που έχει σημειωθεί στις μελέτες με αντικείμενο τους Κέλτες, «μπορούμε να σκιαγραφήσουμε μια πολύ διαφορετική εικόνα των Κελτών από αυτή που θα μπορούσαμε να φτιάξουμε μόλις πριν από 20 χρόνια», λέει ο Βένσεσλας Κρούτα, ένας από τους κορυφαίους λόγιους σε αυτόν τον τομέα.
Η Άνοδος και η Πτώση Τους
Οι Κέλτες ήταν στην πραγματικότητα ένα σύνολο φυλών τις οποίες ένωνε «η γλώσσα και η τεχνοτροπία, η στρατιωτική διάρθρωση και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, πράγματα που ήταν κοινά και αρκετά ομοιόμορφα ώστε να ξεχωρίζουν». (Οι Κέλτες [I Celti], συμπληρωματική έκδοση της εφημερίδας Λα Στάμπα [La Stampa], 23 Μαρτίου 1991) Επομένως, είναι πιο ακριβές να μιλάμε για τον κελτικό πολιτισμό παρά για τους Κέλτες ως εθνική ομάδα. Γαλάτες, Ίβηρες, Κέλτες, Σένονες, Κενόμανοι, Ίνσουβρες και Βόιοι ήταν τα ονόματα μερικών φυλών οι οποίες κατοικούσαν στα μέρη που τώρα είναι γνωστά ως Γαλλία, Ισπανία, Αυστρία και βόρεια Ιταλία. Άλλες φυλές, με την πάροδο του χρόνου, αποίκισαν τα Βρετανικά Νησιά.
Φαίνεται ότι ο αρχικός κελτικός πυρήνας εξαπλώθηκε από την κεντρική Ευρώπη. Δεν υπάρχει καμιά μνεία για αυτούς στα ιστορικά συγγράμματα πριν από τον έκτο αιώνα Π.Κ.Χ. Ο Έλληνας ιστορικός Ηρόδοτος ήταν από τους πρώτους που έκανε μνεία για αυτούς, περιγράφοντάς τους ως «τους πιο απομακρυσμένους κατοίκους της δυτικής Ευρώπης». Οι ιστορικοί της αρχαιότητας θυμούνται περισσότερο από καθετί άλλο τα στρατιωτικά τους ανδραγαθήματα. Διάφορες κελτικές φυλές έκαναν επιδρομές ενάντια στους Ετρούσκους στη βόρεια Ιταλία και κατόπιν ενάντια στη Ρώμη, στις αρχές του τέταρτου αιώνα Π.Κ.Χ., την οποία και κατέκτησαν. Σύμφωνα με Λατίνους χρονικογράφους, όπως ο Λίβιος, οι Κέλτες έφυγαν μόνο όταν καταβλήθηκε το κατάλληλο λύτρο, και αφού ο Βρένος, ο ηγέτης των Κελτών, είχε προφέρει τις λέξεις «ουαί τοις ηττημένοις» (vae victis). Ακόμη και στην εποχή μας, οι Κέλτες έρχονται στη μνήμη εκείνων που διαβάζουν τις περιπέτειες των φανταστικών πολεμιστών από τη Γαλατία, του Αστερίξ και του Οβελίξ, οι οποίοι πρωταγωνιστούν σε κόμικς που κυκλοφορούν σε πολλές γλώσσες.
Η σειρά της Ελλάδας να γνωρίσει τους Κέλτες ήρθε περίπου το 280 Π.Κ.Χ., όταν κάποιος άλλος Κέλτης Βρένος έφτασε μέχρι τις πύλες του περίφημου ιερού των Δελφών χωρίς, ωστόσο, να καταφέρει να το κυριέψει. Στην ίδια περίοδο, ορισμένες κελτικές φυλές, τις οποίες οι Έλληνες ονόμαζαν Γαλάτες, διέσχισαν το Βόσπορο και εγκαταστάθηκαν στα βόρεια μέρη της Μικράς Ασίας, στην περιοχή που έγινε τελικά γνωστή ως Γαλατία. Τα έτη 50-52 Κ.Χ., μερικοί από τους πρώτους Χριστιανούς ζούσαν σε εκείνη την περιοχή.—Γαλάτας 1:1, 2.
Στην αρχαιότητα, οι Κέλτες ήταν γνωστοί ως γενναίοι πολεμιστές, προικισμένοι με μεγάλη σωματική δύναμη. Όχι μόνο είχαν επιβλητικό παρουσιαστικό, αλλά, για να εκφοβίζουν τους εχθρούς τους, έβρεχαν τα μαλλιά τους με ένα μείγμα από κιμωλία και νερό το οποίο, όταν στέγνωνε, τους έδινε πολύ άγρια όψη. Και έτσι ακριβώς αναπαριστάνονταν στα αρχαία αγάλματα, με «μαλλιά σαν από γύψο». Το παρουσιαστικό τους, η ανδρεία τους στις μάχες, τα όπλα τους, ο τρόπος που έφτιαχναν τα μαλλιά τους και τα χαρακτηριστικά μακριά μουστάκια τους, όλα μαζί συντέλεσαν στη δημιουργία αυτής της εικόνας του γαλατικού μένους, το οποίο ενέπνεε μεγάλο φόβο στους αντιπάλους τους και αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο στις ιστορίες του Αστερίξ. Για αυτόν το λόγο, πιθανότατα, πολλοί στρατοί εκείνης της εποχής, περιλαμβανομένου και εκείνου με ηγέτη τον στρατηγό Αννίβα από την Καρθαγένη, στρατολογούσαν Κέλτες μισθοφόρους.
Ωστόσο, προς τα τέλη του πρώτου αιώνα Π.Κ.Χ., η δύναμη των Κελτών άρχισε να καταρρέει αμετάκλητα. Η εκστρατεία των Ρωμαίων κατά της Γαλατίας, υπό την ηγεσία του Ιούλιου Καίσαρα και άλλων στρατηγών, αποδυνάμωσε σε μεγάλο βαθμό τη στρατιωτική οργάνωση των Κελτών.
Νεωτεριστές στο Χώρο της Τέχνης
Για διάφορους λόγους, η άμεση απόδειξη που μας άφησε αυτός ο λαός για την ύπαρξή του αποτελείται σχεδόν αποκλειστικά από κατασκευασμένα αντικείμενα, τα οποία ανακαλύφτηκαν κατά κύριο λόγο στους πολυάριθμους τάφους τους. Κοσμήματα, διάφορα είδη σκευών, όπλα, νομίσματα και άλλα παρόμοια, ‘έργα γνήσια χωρίς αμφιβολία’, σύμφωνα με τους ειδικούς, αποτελούσαν αντικείμενο εμπορικών συναλλαγών ευρείας κλίμακας με γειτονικούς λαούς. Πρόσφατα, στο Νόρφοκ της Αγγλίας ανακαλύφτηκαν διάφορα χρυσά αντικείμενα· ανάμεσά τους υπάρχουν ορισμένα από τα χαρακτηριστικά άκαμπτα μεταλλικά περιλαίμια. Όπως φαίνεται στις φωτογραφίες σε αυτές τις σελίδες, οι Κέλτες χρυσοχόοι ήταν ιδιαίτερα επιδέξιοι. «Φαίνεται πως το μέταλλο ήταν το υλικό που χρησιμοποιούσαν κατεξοχήν οι Κέλτες στην τέχνη», επιβεβαιώνει ένας λόγιος. Για να το δουλεύουν καλύτερα, χρησιμοποιούσαν φούρνους οι οποίοι, για την εποχή τους, ήταν πολύ πρωτοποριακοί.
Είναι ενδιαφέρον ότι, ανόμοια με την ελληνορωμαϊκή τέχνη εκείνης της εποχής η οποία επιχειρούσε να μιμηθεί την πραγματικότητα, η κελτική τέχνη ήταν πρωταρχικά διακοσμητική. Συχνά απεικόνιζε θέματα της φύσης, και αφθονούσαν τα συμβολικά στοιχεία, τα οποία πολλές φορές εξυπηρετούσαν μαγικούς και θρησκευτικούς σκοπούς. Ο αρχαιολόγος Σαμπατίνο Μοσκάτι λέει: «Χωρίς αμφιβολία έχουμε μπροστά μας την αρχαιότερη, τη μεγαλύτερη και την πιο λαμπρή μορφή διακοσμητικής τέχνης που γνώρισε ποτέ η Ευρώπη».
Ο Ρυθμιστικός Ρόλος της Θρησκείας
Σε γενικές γραμμές, οι κελτικές φυλές ζούσαν πολύ απλά, ακόμη και στα όπιντα, δηλαδή στις χαρακτηριστικές, οχυρωμένες πόλεις τους. Οι φυλές κυβερνιούνταν από την αριστοκρατία, και οι κοινοί άνθρωποι δεν υπολογίζονταν σχεδόν καθόλου. Εξαιτίας του άσχημου κλίματος των περιοχών στις οποίες ζούσαν, η ζωή δεν ήταν εύκολη. Πιθανόν, ένας σπουδαίος λόγος που τους ώθησε να μετακινηθούν στα νότια δεν ήταν μόνο το οικονομικό όφελος, αλλά και η αναζήτηση ηπιότερου κλίματος.
Η θρησκεία επιδρούσε έντονα στην καθημερινή ζωή των Κελτών. «Οι Γαλάτες είναι πολύ θρησκευόμενος λαός», έγραψε ο Ιούλιος Καίσαρας. «Η πίστη τους στη μεταθανάτια ζωή και στην αθανασία της ψυχής ήταν τέτοια», ανέφερε ο λόγιος Κάρλο Καρένα παραθέτοντας τα λόγια κάποιου Λατίνου ιστορικού, «που ευχαρίστως έδιναν δάνεια και δέχονταν να εξοφληθούν ακόμη και στην κόλαση». Στην πραγματικότητα, σε πολλούς τάφους, δίπλα στα πτώματα, ανακαλύφτηκαν τρόφιμα και ποτά, τα οποία είναι φανερό ότι παρέχονταν για το υποτιθέμενο ταξίδι στον άλλον κόσμο.
Ένα κοινό χαρακτηριστικό όλων των κελτικών φυλών ήταν η ιερατική κάστα, η οποία ήταν οργανωμένη σε τρεις τουλάχιστον κατηγορίες· στους βάρδους, στους μάντεις (vates) και στους Δρυίδες. Ενώ οι δυο πρώτες τάξεις έπαιζαν λιγότερο σημαντικό ρόλο, εκείνοι που ήταν υπεύθυνοι για να χορηγούν τόσο ιερή όσο και πρακτική γνώση ήταν οι Δρυίδες, λέξη που ίσως σημαίνει «πολύ σοφοί». Ο λόγιος Γιαν ντε Βρις εξηγεί ότι αυτό το «ιερατείο ήταν πολύ ισχυρό και κατευθυνόταν από έναν αρχιδρυίδη στου οποίου τις αποφάσεις έπρεπε όλοι να υποτάσσονται». Οι Δρυίδες ήταν επίσης εκείνοι οι οποίοι στον καθορισμένο καιρό τελούσαν την ιεροτελεστία κατά την οποία έκοβαν γκι από το «ιερό» δάσος.
Σε καμιά περίπτωση δεν ήταν εύκολο να γίνει κάποιος Δρυίδης. Ο δόκιμος θα χρειαζόταν περίπου 20 χρόνια για να απομνημονέψει τη θρησκευτική και τεχνική γνώση της κάστας. Οι Δρυίδες ποτέ δεν κατέγραφαν ό,τι είχε σχέση με θρησκευτικά ζητήματα. Οι παραδόσεις τους μεταβιβάζονταν προφορικά, πράγμα που εξηγεί το γιατί γνωρίζουμε τόσο λίγα πράγματα για τους Κέλτες. Γιατί, όμως, οι Δρυίδες απαγόρευαν τη γραφή; Ο Γιαν ντε Βρις τονίζει ότι «οι παραδόσεις που μεταβιβάζονται προφορικά ανανεώνονται με κάθε γενιά: Το αρχικό περιεχόμενο παραμένει άθικτο και ταυτόχρονα μπορεί να προσαρμόζεται συνέχεια για να ταιριάζει στις μεταβαλλόμενες περιστάσεις. Για αυτόν ακριβώς το λόγο, οι Δρυίδες ήταν σε θέση να συμβαδίζουν με την προοδευτική γνώση τους». Ο συγγραφέας Σέρτζιο Κουίντσιο εξηγεί: «Το ιερατείο, επειδή ήταν ο αποκλειστικός θεματοφύλακας της ιερής γνώσης, είχε πανίσχυρη εξουσία». Έτσι, οι Δρυίδες είχαν πάντοτε τον έλεγχο.
Δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα για τις θεότητες των Κελτών. Παρά το γεγονός ότι έχουν βρεθεί πολλά γλυπτά και προσωπογραφίες τους, σχεδόν όλα είναι ανώνυμα και συνεπώς είναι δύσκολο να πει κανείς ποιο θεό ή θεά αναπαρίστανε το κάθε έργο τέχνης. Υπάρχουν προσωπογραφίες που φαίνεται ότι απεικονίζουν κάποιους από αυτούς τους θεούς στον ξακουστό λέβητα Γκούντεστρουπ που βρέθηκε στη Δανία. Ονόματα όπως Λουγκ, Έσους, Κερνούνος, Επόνα, Ροζμέρτα, Τουτάτης και Σούκελος δεν σημαίνουν και πολλά πράγματα στις μέρες μας· ωστόσο, αυτοί οι θεοί επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό την καθημερινή ζωή των Κελτών της αρχαιότητας. Για τους Κέλτες δεν ήταν ασυνήθιστο να προσφέρουν ανθρωποθυσίες (συχνά τους εχθρούς που έπιαναν στις μάχες) προς τιμή των θεών τους. Μερικές φορές φορούσαν τα κεφάλια των θυμάτων σαν μακάβρια στολίδια, και άλλες φορές γίνονταν ανθρωποθυσίες με μοναδικό σκοπό την παρατήρηση οιωνών από τον τρόπο με τον οποίο πέθαιναν τα θύματα.
Ένα εξέχον χαρακτηριστικό του θρησκευτικού κόσμου των Κελτών ήταν η θεϊκή τριάδα. Σύμφωνα με την Εγκυκλοπαίδεια της Θρησκείας (Encyclopedia of Religion), «πιθανότατα, το πιο σημαντικό στοιχείο στους θρησκευτικούς συμβολισμούς των Κελτών είναι ο αριθμός τρία· η μυστηριακή σπουδαιότητα της έννοιας της τριαδικότητας επιβεβαιώνεται στα περισσότερα μέρη του κόσμου, αλλά φαίνεται ότι για τους Κέλτες ήταν ιδιαίτερα ισχυρή και διαρκής».
Μερικοί λόγιοι λένε ότι το να σκέφτεται κανείς μια θεότητα ως τρισυπόστατη ή ότι έχει τρία πρόσωπα είναι το ίδιο με το να θεωρεί ότι αυτή βλέπει τα πάντα, ότι γνωρίζει τα πάντα. Αγάλματα με τρία πρόσωπα τοποθετούνταν στις διασταυρώσεις σπουδαίων δρόμων, ίσως με σκοπό την «επίβλεψη» των εμπορικών συναλλαγών. Μερικές φορές οι τριάδες, όπως επιβεβαιώνουν ορισμένοι λόγιοι, έδιναν την εντύπωση «της ενότητας σε τρία πρόσωπα». Σήμερα, στις ίδιες περιοχές όπου έχουν ανακαλυφτεί τρισυπόστατες θεότητες των Κελτών, οι εκκλησίες του Χριστιανικού κόσμου συνεχίζουν να αναπαριστάνουν την Τριάδα με τον ίδιο τρόπο. Οι Ιερές Γραφές, ωστόσο, δεν διδάσκουν ότι ο Θεός και ο Ιησούς είναι ίσοι μεταξύ τους και ότι αποτελούν μέρος μιας Τριάδας.—Ιωάννης 14:28· 1 Κορινθίους 11:3.
Ναι, στις μέρες μας η καθημερινή ζωή και οι σκέψεις πολλών λαών επηρεάζονται από τους Κέλτες περισσότερο ίσως από ό,τι νομίζουμε.
[Χάρτης/Διάγραμμα στη σελίδα 18]
(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)
Η Κελτική Επέκταση
Λα Τεν
Ρώμη 390 Π.Κ.Χ.
Δελφοί 279 Π.Κ.Χ.
Γαλατία 276 Π.Κ.Χ.
Βόρεια Θάλασσα
Μεσόγειος Θάλασσα
Μαύρη Θάλασσα
[Εικόνες στις σελίδες 16, 17]
1. Αμβιόριξ, ηγέτης των Εβουρώνων·
2. Λέβητας Γκούντεστρουπ·
3. Σιδερένια περικεφαλαία·
4. Περικεφαλαία από μπρούτζο, σίδερο και χρυσό·
5. Μπρούτζινο βραχιόλι·
6. Κεφάλι από πέτρα·
7. Παρατηρήστε τον τρικέφαλο θεό πάνω στο βάζο από τερακότα·
8. Χρυσό περιλαίμιο·
9. Διακόσμηση από χρυσό·
10. Χρυσό περιλαίμιο·
11. Μπρούτζινος αγριόχειρος που διακοσμούσε περικεφαλαία
[Ευχαριστίες]
Photos 2-6, 8-11 Courtesy of Palazzo Grassi, Venice; 7 Bibliothèque Nationale, Paris