Αφρικανικά Παιχνίδια που Δεν Κοστίζουν

Από τον ανταποκριτή του Ξύπνα! στη Σιέρα Λεόνε

Φορώντας μόνο ένα ξεβαμμένο χακί σορτσάκι, το μικρό αγόρι σεργιανίζει σέρνοντας το φορτηγάκι του—ένα σκουριασμένο σαρδελοκούτι. Στοιβαγμένο μέσα βρίσκεται το φορτίο του—ένας σωρός από μικρές πέτρες.

Λίγο πιο πάνω στον ίδιο δρόμο, μια παρέα ξυπόλυτα αγόρια παίζουν ποδόσφαιρο. Αλλά η μπάλα τους είναι μια σφιχτοδεμένη σφαίρα από κουρέλια. Αντί για δοκάρια έχουν πέτρες.

Πιο εκεί, ένα τρίχρονο κορίτσι αγκαλιάζει την κούκλα του—ένα καφετί ξύλο τυλιγμένο με μαλακό, κόκκινο ύφασμα.

Αυτές είναι συνηθισμένες εικόνες στις αφρικανικές χώρες. Αλλά ίσως παραξενεύουν τους αναγνώστες που ζουν σε βιομηχανοποιημένα κράτη. Πιθανόν να πιστεύετε (όπως σας παροτρύνει η βιομηχανία της διαφήμισης να πιστεύετε) ότι τα παιχνίδια είναι πράγματα που πρέπει να αγοράζονται. Όμως, πολύ πριν από την εποχή των βιομηχανοποιημένων παιχνιδιών, τα παιδιά δημιουργούσαν τα δικά τους παιχνίδια. Και στην Αφρική η δημιουργική παράδοση είναι πάρα πολύ ζωντανή.

Τα Παιχνίδια των Αγοριών

Από τους αρχαίους χρόνους τα αγόρια τα γοήτευαν τα τροχοφόρα. Τα αγόρια των αρχαίων Ελλήνων και των Ρωμαίων έπαιζαν με μικρογραφίες κάρων. Και δεν είναι παράδοξο που τα μηχανοκίνητα μέσα μεταφοράς εξακολουθούν να γοητεύουν τα αγόρια και να ξυπνούν τη δημιουργικότητά τους.

Ο Έιμπραχαμ, ένας μαθητής από την Γκάνα, πελεκά κλαδιά κοκκοφοίνικα με ένα μακρύ μαχαίρι. Από αυτά κατασκευάζει ένα ανοιχτό φορτηγάκι. Οι τροχοί είναι φτιαγμένοι από πεταμένο πλαστικό το οποίο έχει κόψει κυκλικά.

Στο Λεσότο ένα αγόρι που λέγεται Τσέπα δημιουργεί ένα Λαντ-Ρόβερ από κουτιά μπύρας και σύρμα. Ανοίγει στα δύο τα κουτιά, τα ισιώνει, τα κόβει στο ανάλογο μέγεθος και τα τοποθετεί, λυγίζοντάς τα, πάνω στο συρμάτινο σκελετό ώστε να σχηματιστεί το αμάξωμα. Μισά κουτιά μπύρας χρησιμεύουν ως τροχοί αυτού του οχήματος.

Ναι, από τενεκεδένια κουτιά, καλάμι, χαρτόνι, σύρμα και μπαμπού, τα αγόρια στην Αφρική κατασκευάζουν αεροπλάνα, λεωφορεία, ποδήλατα, φορτηγά, ρυμουλκά, αυτοκίνητα και κανό. Και κανένα δεν είναι ολόιδιο με κάποιο άλλο!

Η Κατασκευή Ενός Συρμάτινου Αυτοκινήτου

Αυτή η ευφυΐα βρίσκει ίσως την καλύτερη έκφρασή της στα λεγόμενα συρμάτινα αυτοκίνητα. Πρόκειται για οχήματα που φτιάχνονται από άχρηστο σύρμα και κονσερβοκούτια.

Το πρώτο πράγμα, όμως, που πρέπει να κάνει ο κατασκευαστής του συρμάτινου αυτοκινήτου είναι να βρει τα υλικά. Ο Τάμπα, για παράδειγμα, φεύγει από το σπίτι του νωρίς το πρωί για να αρχίσει την αναζήτηση. Ένας γείτονας του δίνει κάτι παλιές κρεμάστρες—ιδεώδεις για το σασί και το σκελετό του αμαξώματος. Σε κάποιο σκουπιδότοπο βρίσκει λίγο ηλεκτρικό καλώδιο. Μερικά καπάκια από κονσερβοκούτια με διάμετρο οχτώ εκατοστά θα κάνουν τους τροχούς. Και στο δρόμο για το σπίτι, ο Τάμπα εξασφαλίζει την άδεια να πάρει χοντρό σύρμα, λίγο μακρύτερο από ένα μέτρο, από ένα χαλασμένο φράχτη.

Σειρά έχει η φάση της σχεδίασης. Ο Τάμπα κάνει ένα πρόχειρο σχέδιο πάνω σε χαρτόνι και κατόπιν είναι έτοιμος να αρχίσει αυτή καθαυτήν την κατασκευή. Χρησιμοποιώντας τις πένσες του μπαμπά, κόβει, λυγίζει και συνδέει τις κρεμάστρες σύμφωνα με το σχέδιο. Αφού ολοκληρώθηκε ο σκελετός, τώρα προσθέτει τους άξονες των τροχών και τους τροχούς που δεν είναι παρά καπάκια από κονσερβοκούτια. Ακολουθούν οι λεπτομέρειες—πόρτες, δάπεδο, καθίσματα, σκελετός για τα παράθυρα, μάσκα, προφυλακτήρες και φώτα. Φυσικά, το αυτοκίνητο του Τάμπα θα έχει και μερικά αξεσουάρ, όπως ένα μικρό κομμάτι καθρέφτη και λίγη μοκέτα για το δάπεδο. Το «τζάμι» για τα παράθυρα είναι διαφανές περιτύλιγμα από καραμέλες.

Τώρα είναι καιρός να τοποθετήσει τον άξονα του τιμονιού, ο οποίος προεξέχει από τον ουρανό του αυτοκινήτου και εκτείνεται προς τα πίσω φτάνοντας σε ύψος περίπου ως τη μέση του σώματός του. Ο Τάμπα μετατρέπει το άκρο του άξονα σε τιμόνι, οπότε θα είναι σε θέση να «οδηγεί» το αυτοκίνητό του σπρώχνοντάς το. Πόσο καιρό τού πήρε η κατασκευή; Δύο μέρες. Αλλά τώρα ήρθε η ώρα της πραγματικής απόλαυσης—η ώρα που θα το οδηγήσει! Με το χέρι στο τιμόνι, ο Τάμπα σπρώχνει το αυτοκίνητό του και το κατευθύνει επιδέξια αποφεύγοντας τα εμπόδια. Και για τη νυχτερινή οδήγηση μερικά αγόρια τοποθετούν προβολείς, δηλαδή λαμπάκια φακών, που λειτουργούν με μπαταρία.

Οι Αφρικανικές Κούκλες

Οι κούκλες αποκαλούνται «τα αρχαιότερα παιχνίδια του ανθρωπίνου γένους». Ωστόσο, οι αφρικανικές κούκλες είναι εντελώς διαφορετικές από αυτές που πουλιούνται στα καταστήματα σε μεγάλη ποικιλία.a Φανταστείτε, για παράδειγμα, μια κούκλα μπανάνα! Αυτές είναι δημοφιλείς ανάμεσα στα κορίτσια της Δυτικής Αφρικής. Αφού ζωγραφίσουν τα δυο μάτια, το στόμα και τη μύτη πάνω στο φρούτο, κατόπιν ντύνουν την κούκλα ανάλογα. Μερικά κοριτσάκια μάλιστα κουβαλούν τα «παιδιά» τους στην πλάτη—ακριβώς όπως η δική τους μαμά!

Παρόμοια, τα κορίτσια στη Νότια Αφρική ξέρουν πώς να φτιάχνουν κούκλες-μωρά από καλαμπόκια. Τους βάζουν κομμάτια ξύλου για χέρια και πόδια. Από λίγα κομματάκια ύφασμα γίνονται τα ρούχα. Και η φούντα στην άκρη του φλοιού είναι ιδεώδης για πλεξούδες.

Η Σίνθια, ένα κορίτσι από τη Σιέρα Λεόνε, πηγαίνει από μοδίστρα σε μοδίστρα περισυλλέγοντας κουρελάκια για ένα διαφορετικό είδος κούκλας. Πρόκειται για μια πάνινη κούκλα. Δανείζεται ψαλίδι, βελόνα και κλωστή από τη μητέρα της, κόβει το ύφασμα που έχει και ράβει το ένα με το άλλο τα κομμάτια της κούκλας. Μικρά κομμάτια ύφασμα χρησιμεύουν για γέμιση και για τα χαρακτηριστικά του προσώπου καθώς τα ράβει πάνω στην κούκλα.

Οι Καιροί Αλλάζουν

Ωστόσο, στα πρόσφατα χρόνια, η Αφρική έχει πλημμυρίσει από φτηνά, έτοιμα παιχνίδια με προέλευση την Άπω Ανατολή. Στη Δυτική Αφρική, για παράδειγμα, μπορεί να αγοράσει κανείς πλαστικές κούκλες με λιγότερο από 40 σεντς (περ. 80 δρχ.). Επειδή αυτές είναι ανθεκτικές και μοιάζουν περισσότερο με αληθινά μωρά, συχνά τα κορίτσια τις προτιμούν από τις κούκλες που φτιάχνονται με καλαμπόκια ή από τις πάνινες κούκλες.

Μια έφηβη που τη λένε Σάφι πουλάει πάνινες κούκλες-μωρά σε έναν υπαίθριο πάγκο στο Φρίταουν, την πολύβουη πρωτεύουσα της Σιέρα Λεόνε. Η τιμή τους είναι μόλις 2,5 δολάρια (περ. 500 δρχ.). Η πελατεία της; Η Σάφι παραδέχεται: «Αυτοί που κυρίως θέλουν πάνινες κούκλες-μωρά τώρα είναι οι Αμερικανοί και οι Ευρωπαίοι τουρίστες. Τα παιδιά στην Αφρική προτιμούν τις πλαστικές κούκλες».

Και τα αγόρια, στ’ αλήθεια προτιμούν και αυτά τα παιχνίδια που πουλιούνται στα καταστήματα; Ο δεκατριάχρονος Ρέιμοντ πέρασε όλη την προηγούμενη εβδομάδα κατασκευάζοντας ένα πολύπλοκο συρμάτινο φορτηγό. «Αν κάποιος σου πρόσφερε ένα έτοιμο φορτηγάκι σε αντάλλαγμα για το φορτηγό σου», ρωτήσαμε, «θα το έπαιρνες;» Η απάντησή του ήταν άμεση: «Φυσικά! Μοιάζει περισσότερο με αληθινό».

Ναι, τα χειροποίητα οχήματα χάνουν τη δημοτικότητά τους καθώς πληθαίνουν τα βιομηχανοποιημένα αυτοκινητάκια. Η Πατρίσια Ντέιβισον δηλώνει στο περιοδικό Αφρικανικές Τέχνες (African Arts): «Φαίνεται ότι οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες φτώχειας που επικρατούν στις κοινότητες οι οποίες παράγουν αυτά τα παιχνίδια δίνουν το ερέθισμα για αυτή τη μορφή δημιουργικής έκφρασης και, αντιστρόφως, αυτή μπορεί να παρεμποδιστεί από την υλική αφθονία».

Μήπως τα έτοιμα παιχνίδια θα αντικαταστήσουν τελικά τα χειροποίητα στην Αφρική; Ο καιρός θα το δείξει. Είναι ενδιαφέρον ότι αρκετές οργανώσεις σε όλη την Αφρική προσπαθούν να κρατήσουν ζωντανή την παράδοση των χειροποίητων παιχνιδιών διοργανώνοντας διαγωνισμούς κατασκευής παιχνιδιών. Επίσης, μερικά μουσεία συγκεντρώνουν δείγματα αυτού του είδους χειροτεχνίας για τις εκθέσεις τους. Παρ’ όλα αυτά, τα παιδιά, όταν τους δίνεται η δυνατότητα επιλογής, σχεδόν πάντα προτιμούν τα βιομηχανοποιημένα παιχνίδια επειδή είναι σαν αληθινά.

Ίσως είναι κρίμα. Επειδή, ανόμοια με τα παιχνίδια που πουλιούνται στα καταστήματα, τα χειροποίητα παιχνίδια δίνουν το ερέθισμα για τη δημιουργικότητα, την πρωτοτυπία, την επινοητικότητα, την καλλιτεχνία και τη φαντασία. Η κατασκευή τους είναι διασκεδαστική και αφήνει ένα αίσθημα επίτευξης. Όσο για το χρηματικό τους κόστος, δεν θα μπορούσε να είναι μικρότερο.

[Υποσημειώσεις]

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 19]

Πολύ πριν από την εποχή των βιομηχανοποιημένων παιχνιδιών, τα παιδιά δημιουργούσαν τα δικά τους παιχνίδια