Θάνατος Πάνω σε Ανάλαφρα Φτερά

Από τον ανταποκριτή του Ξύπνα! στη Νιγηρία

Αυτός ο πόλεμος δεν φιγουράρει στους τίτλους των εφημερίδων· θερίζει ωστόσο αμέτρητα εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές. Αυτός ο πόλεμος δεν διεξάγεται με βόμβες και σφαίρες· ωστόσο από την άποψη της δυστυχίας και της απώλειας σε ζωές συναγωνίζεται ή και ξεπερνάει τους άλλους πολέμους. Σε αυτόν τον πόλεμο, ο θάνατος δεν ταξιδεύει μέσα στις κοιλιές βαριών βομβαρδιστικών αεροπλάνων του εχθρού, αλλά πάνω στα ανάλαφρα φτερά ενός θηλυκού κουνουπιού.

ΕΙΝΑΙ νύχτα· όλοι στο σπίτι κοιμούνται. Μέσα στο υπνοδωμάτιο φτερουγίζει ένα θηλυκό κουνούπι κινώντας τα φτερά του 200 με 500 φορές το δευτερόλεπτο. Διψάει για ανθρώπινο αίμα. Απαλά, προσγειώνεται στο μπράτσο ενός αγοριού. Επειδή ζυγίζει μόνο 3 χιλιοστά του γραμμαρίου, το αγόρι μένει ατάραχο. Το κουνούπι ανασύρει στη συνέχεια ένα πριονωτό στιλέτο που βρίσκεται στο αγκαθωτό άκρο των στοματικών του μορίων και με αυτό τρυπάει το δέρμα του αγοριού πάνω από ένα τριχοειδές αγγείο. Δυο αντλίες στο κεφάλι του αναρροφούν το αίμα. Ταυτόχρονα, τα παράσιτα της ελονοσίας περνούν από τους σιελογόνους αδένες του κουνουπιού στο αίμα του αγοριού. Η εγχείρηση τελειώνει γρήγορα· το αγόρι δεν αισθάνθηκε τίποτα. Το κουνούπι πετάει, πρησμένο από το αίμα που ήπιε το οποίο ζυγίζει τρεις φορές το βάρος του σώματός του. Δεν περνούν πολλές μέρες και το αγόρι είναι τόσο άρρωστο που κοντεύει να πεθάνει. Έχει ελονοσία.

Πρόκειται για μια σκηνή που έχει επαναληφτεί δισεκατομμύρια φορές. Το αποτέλεσμα είναι θάνατος και δυστυχία κολοσσιαίων διαστάσεων. Χωρίς αμφιβολία, η ελονοσία είναι ένας στυγνός και αδυσώπητος εχθρός του ανθρωπίνου γένους.

Υπομονετική Αναζήτηση του Εχθρού

Μια από τις κεφαλαιώδεις ανακαλύψεις στον πόλεμο κατά της ελονοσίας έγινε, όχι από τους μεγάλους επιστήμονες της Ευρώπης, αλλά από ένα Βρετανό στρατιωτικό γιατρό που υπηρετούσε στην Ινδία. Οι επιστήμονες και οι γιατροί του 19ου αιώνα, υιοθετώντας το σκεπτικό που κυριαρχούσε τα προηγούμενα δυο χιλιάδες χρόνια, υπέθεταν ότι οι άνθρωποι κολλούσαν την ασθένεια με την εισπνοή του μολυσμένου αέρα που αναδίδουν οι βάλτοι.a Αντίθετα, ο Δρ Ρόναλντ Ρος πίστευε ότι η ασθένεια μεταδίδεται από άτομο σε άτομο με τα κουνούπια. Ακόμη και αφού ήταν πλέον γνωστό ότι η ελονοσία είχε σχέση με κάποια παράσιτα στο αίμα του ανθρώπου, οι ερευνητές συνέχιζαν να ψάχνουν για στοιχεία στον αέρα και στο νερό των βαλτότοπων. Στο μεταξύ, ο Ρος εξέταζε τα στομάχια των κουνουπιών.

Αν λάβουμε υπόψη τον πρωτόγονο εργαστηριακό εξοπλισμό που είχε στη διάθεσή του για την εργασία του, δεν ήταν εύκολο πράγμα να δει στο εσωτερικό του στομαχιού ενός κουνουπιού. Ενόσω δούλευε, σύννεφα από κουνούπια και σκνίπες τον περιτριγύριζαν, αποφασισμένα, σύμφωνα με τον Ρος, να εκδικηθούν «για το θάνατο των φίλων τους».

Στις 16 Αυγούστου 1897, ο Ρος επιτέλους ανακάλυψε στα στομαχικά τοιχώματα ενός κουνουπιού, το οποίο ανήκε στο γένος ανωφελής, σφαιρικούς οργανισμούς που είχαν μεγαλώσει μέσα σε μια νύχτα. Ήταν παράσιτα της ελονοσίας!

Γεμάτος χαρά, ο Ρος έγραψε στο σημειωματάριό του ότι είχε αποκαλύψει ένα μυστικό που θα έσωζε «μυριάδες ανθρώπους». Έγραψε επίσης ένα εδάφιο από το βιβλίο Προς Κορινθίους της Αγίας Γραφής: «Πού, θάνατε, το κέντρον σου; πού, άδη, η νίκη σου;»—Παράβαλε 1 Κορινθίους 15:55.

Η Ελονοσία Σκορπίζει τον Όλεθρο

Η ανακάλυψη του Ρος ήταν ορόσημο στον πόλεμο κατά της ελονοσίας και συντέλεσε στο να ανοίξει ο δρόμος για την πρώτη σημαντική επίθεση του ανθρωπίνου γένους κατά της ασθένειας και των εντόμων-φορέων της.

Στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας, η ελονοσία επέφερε στο ανθρώπινο γένος σοβαρές και διαρκείς απώλειες. Αιγυπτιακά ιερογλυφικά και πάπυροι μαρτυρούν τη φονικότητα της ελονοσίας 1.500 χρόνια προτού περπατήσει ο Χριστός στη γη. Η ελονοσία έσπειρε τον όλεθρο σε όμορφες πεδινές πόλεις της αρχαίας Ελλάδας και θανάτωσε τον Μέγα Αλέξανδρο πάνω στο άνθος της ηλικίας του. Αποδεκάτισε ρωμαϊκές πόλεις και έκανε εύπορους ανθρώπους να καταφύγουν στα ορεινά. Στις Σταυροφορίες, στον Αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο και στους δυο παγκόσμιους πολέμους σκότωσε περισσότερους άντρες από όσους σκοτώθηκαν σε πολλές μεγάλες μάχες.

Στην Αφρική, η ελονοσία χάρισε στη Δυτική Αφρική το χαρακτηρισμό «Ο Τάφος του Λευκού». Στην πραγματικότητα, η ασθένεια παρεμπόδισε σε τέτοιο βαθμό τον αγώνα των Ευρωπαίων για την αποίκιση της Αφρικής, ώστε ένα πανεπιστήμιο στη Δυτική Αφρική ανακήρυξε το κουνούπι εθνικό ήρωα! Στην Κεντρική Αμερική, η ελονοσία συνέβαλε στην αποτυχία των γαλλικών προσπαθειών για την κατασκευή της Διώρυγας του Παναμά. Στη Νότια Αμερική κατά την κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής Μαμορέ-Μαντέιρα στη Βραζιλία, λέγεται ότι, εξαιτίας της ελονοσίας, κάθε σύνδεσμος που τοποθετούνταν συνοδευόταν από την απώλεια μιας ανθρώπινης ζωής.

Η Μάχη για τη Νίκη

Τα αμυντικά μέτρα κατά των κουνουπιών, όχι όμως σκόπιμα και κατά της ελονοσίας, ανάγονται σε χιλιετηρίδες. Το 16ο αιώνα Π.Κ.Χ., οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούσαν το λάδι του δέντρου Balanites wilsoniana ως απωθητικό για τα κουνούπια. Χίλια χρόνια αργότερα, ο Ηρόδοτος έγραψε ότι τη νύχτα οι Αιγύπτιοι ψαράδες τύλιγαν με τα δίχτυα τους τα κρεβάτια τους για να κρατήσουν μακριά τα έντομα. Δεκαεφτά αιώνες αργότερα, ο Μάρκο Πόλο ανέφερε ότι στην Ινδία οι πλούσιοι κοιμούνταν σε κρεβάτια με προστατευτικές κουρτίνες που έκλειναν τη νύχτα.

Αλλού, οι άνθρωποι ανακάλυψαν φυσικά φάρμακα που πραγματικά άξιζαν. Επί 2.000 και πλέον χρόνια, η ελονοσία αντιμετωπιζόταν με επιτυχία στην Κίνα χάρη σε ένα φυτό, το τσίνγκχάοζου, ένα φυτικό φάρμακο που ανακαλύφτηκε ξανά τα πρόσφατα χρόνια. Στη Νότια Αμερική, οι Περουβιανοί Ινδιάνοι χρησιμοποιούσαν το φλοιό ενός δέντρου, της κίνας. Το 17ο αιώνα, το δέντρο κίνα ήρθε στην Ευρώπη, και το 1820 δυο φαρμακοποιοί στο Παρίσι εξήγαγαν από αυτήν ένα αλκαλοειδές, τη λεγόμενη κινίνη.

Καινούρια Όπλα

Η αξία της κινίνης στην πρόληψη και στη θεραπεία της ελονοσίας άργησε να αναγνωριστεί, αλλά από εκεί και έπειτα και για τα επόμενα εκατό χρόνια ήταν το προτιμώμενο φάρμακο. Τότε, στις αρχές του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου, τα ιαπωνικά στρατεύματα κατέλαβαν κάποιες σημαντικές φυτείες κίνας στην Άπω Ανατολή. Η σοβαρή έλλειψη κινίνης η οποία προέκυψε στις Ηνωμένες Πολιτείες υποκίνησε να διεξαχτούν εντατικές έρευνες για την παρασκευή ενός συνθετικού ανθελονοσιακού φαρμάκου. Το αποτέλεσμα ήταν η χλωροκίνη, ένα φάρμακο ασφαλές, αποτελεσματικότατο και με χαμηλό κόστος παραγωγής.

Η χλωροκίνη γρήγορα εξελίχτηκε σε κύριο όπλο κατά της ελονοσίας. Στη δεκαετία του 1940 επίσης κυκλοφόρησε το εντομοκτόνο DDT, δραστικό στην εξόντωση των κουνουπιών. Το DDT σκοτώνει τα κουνούπια όχι μόνο κατά τη διάρκεια του ψεκασμού αλλά και αργότερα, καθώς η ουσία η οποία παραμένει πάνω στους τοίχους που έχουν ψεκαστεί εξολοθρεύει τα έντομα.b

Αισιόδοξη Αντεπίθεση

Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, οι επιστήμονες, οπλισμένοι με το DDT και τη χλωροκίνη, οργάνωσαν μια παγγήινη αντεπίθεση κατά της ελονοσίας και των κουνουπιών. Η μάχη επρόκειτο να διεξαχτεί σε δυο μέτωπα—θα χρησιμοποιούνταν φάρμακα τα οποία θα σκότωναν τα παράσιτα μέσα στο ανθρώπινο σώμα, και παράλληλα θα γινόταν γενικός ψεκασμός με εντομοκτόνα για την εξολόθρευση των κουνουπιών.

Στόχος ήταν η ολοκληρωτική νίκη. Η ελονοσία επρόκειτο να εξαλειφτεί τελειωτικά. Στην επίθεση ηγούνταν η νεοσύστατη Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (WHO), η οποία είχε θέσει το πρόγραμμα εξάλειψης ως ύψιστη προτεραιότητά της. Η αποφασιστικότητα συνοδευόταν από χρηματική υποστήριξη. Μεταξύ του 1957 και του 1967, τα κράτη ξόδεψαν 1,4 δισεκατομμύριο δολάρια (περ. 280 δισ. δρχ.) στην παγγήινη αυτή εκστρατεία. Τα αρχικά αποτελέσματα ήταν θεαματικά. Η ασθένεια κατατροπώθηκε στην Ευρώπη, στη Βόρεια Αμερική, στη Σοβιετική Ένωση, στην Αυστραλία και σε μερικές χώρες της Νότιας Αμερικής. Ο καθηγητής Λ. Τζ. Μπρους-Σγουάτ, παλαίμαχος πολέμιος της ελονοσίας, θυμάται: «Θα ήταν δύσκολο να περιγράψουμε σήμερα το φοβερό ενθουσιασμό που ενέπνευσε σε όλο τον κόσμο, τις αλκυονίδες εκείνες μέρες, η προοπτική της εξάλειψης». Η ελονοσία διένυε τις τελευταίες της ώρες! Η WHO καυχήθηκε: «Η εξάλειψη της ελονοσίας έγινε πραγματικότητα και βρίσκεται μέσα στα πλαίσια των δυνατοτήτων μας».

Η Ελονοσία Αντικρούει την Επίθεση

Αλλά η νίκη δεν επρόκειτο να έρθει. Οι γενιές των κουνουπιών που επέζησαν από τη χημική σφαγή είχαν αναπτύξει αντίσταση στα εντομοκτόνα. Το DDT δεν τα σκότωνε πια τόσο εύκολα όσο παλιά. Παρόμοια, τα παράσιτα της ελονοσίας στους ανθρώπους έγιναν ανθεκτικά στη χλωροκίνη. Αυτά και άλλα προβλήματα οδήγησαν σε μια δραματική αντιστροφή της κατάστασης σε μερικές χώρες όπου η νίκη φαινόταν βέβαιη. Στη Σρι Λάνκα, για παράδειγμα, όπου νόμιζαν ότι η ελονοσία είχε ουσιαστικά εξαφανιστεί από το 1963, πέντε μόλις χρόνια αργότερα ξέσπασε μια επιδημία που έπληξε εκατομμύρια.

Το 1969 είχε γίνει πλέον ευρέως αποδεκτό το γεγονός ότι η ελονοσία ήταν ένας ανίκητος εχθρός. Στη θέση της λέξης «εξάλειψη» ήρθε στο προσκήνιο ο όρος «έλεγχος». Τι εννοείται με τη λέξη «έλεγχος»; Ο Δρ Μπράιαν Ντόμπερστάιν, επικεφαλής στη μονάδα ελονοσίας της WHO, εξηγεί: «Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε τώρα είναι να προσπαθήσουμε να περιορίσουμε τους θανάτους και τα παθήματα σε κάποια λογικά πλαίσια».

Ένας άλλος παράγοντας της WHO θρηνολογεί: «Μετά τις προσπάθειες για την εξάλειψη της ελονοσίας που έγιναν στη δεκαετία του 1950 και τη χρήση του DDT εναντίον των εντόμων, η διεθνής κοινότητα επαναπαύτηκε. Η φτώχεια, η έλλειψη υποδομής, η αντίσταση στα φάρμακα και στα εντομοκτόνα οδηγούν στην εμμονή της ασθένειας. Στην πραγματικότητα η ασθένεια μας νίκησε».

Ακόμη ένας παράγοντας είναι ότι οι φαρμακευτικές εταιρίες έχουν εγκαταλείψει τις έρευνες. Ένας επιστήμονας που ασχολείται με την ελονοσία ανέφερε: «Το πρόβλημα είναι ότι απαιτούνται μεγάλες επενδύσεις, χωρίς κανένα αντίκρισμα και χωρίς καμιά ενθάρρυνση». Ναι, αν και έχουν κερδηθεί πολλές μάχες, ο πόλεμος κατά της ελονοσίας θα αργήσει να τελειώσει. Η Αγία Γραφή, ωστόσο, λέει ότι πλησιάζει ο καιρός που «ουδείς των κατοικούντων εκεί θα λέγει, ‘είμαι ασθενής’». (Ησαΐας 33:24, ΛΧ) Μέχρι τότε, η αρρώστια και ο θάνατος θα συνεχίζουν να ταξιδεύουν πάνω σε ανάλαφρα φτερά.

[Υποσημειώσεις]

[Πλαίσιο στη σελίδα 14]

Κουνούπι Εναντίον Ανθρώπου

Απειλεί άμεσα τη μισή σχεδόν ανθρωπότητα, περισσότερες από εκατό χώρες, κυρίως στην τροπική ζώνη. Η Αφρική ιδιαίτερα είναι προπύργιο της ελονοσίας.

Τα κουνούπια, όπως είναι γνωστό, μεταφέρονται με τα αεροπλάνα από τις τροπικές περιοχές και μολύνουν άτομα που ζουν κοντά σε διεθνή αεροδρόμια.

Απώλειες. Η ελονοσία πλήττει 270 εκατομμύρια ανθρώπους κάθε χρόνο και σκοτώνει ως και 2 εκατομμύρια. Ιδιαίτερα ανήλεη στις εγκύους και στα παιδιά, αφανίζει κατά μέσο όρο δυο νεαρά άτομα το λεπτό.

Προσβάλλει τους επισκέπτες στις τροπικές χώρες. Κάθε χρόνο αναφέρονται περίπου 10.000 «εισαγόμενα» κρούσματα ελονοσίας στην Ευρώπη ενώ στη Βόρεια Αμερική υπερβαίνουν τα 1.000.

Στρατηγικές Μέθοδοι. Το θηλυκό κουνούπι του γένους ανωφελής μολύνει τους ανθρώπους κυρίως τη νύχτα. Η ελονοσία μεταδίδεται επίσης με τη μετάγγιση αίματος και, σπάνια, με μολυσμένες βελόνες.

Τα τελευταία μόνο χρόνια το ανθρώπινο γένος απέκτησε τις γνώσεις και τα μέσα για να αντεπιτεθεί. Παρά τις συνδυασμένες προσπάθειες 105 χωρών που προσπαθούν να νικήσουν τη μάστιγα, το ανθρώπινο γένος χάνει έδαφος.

[Πλαίσιο/Εικόνα στη σελίδα 15]

Προφυλαχτείτε από τα Τσιμπήματα των Κουνουπιών

Το κρεβάτι όπου κοιμάστε να είναι καλυμμένο με κουνουπιέρα. Οι εμποτισμένες με εντομοκτόνο κουνουπιέρες είναι οι καλύτερες.

Τη νύχτα να χρησιμοποιείτε κλιματισμό αν υπάρχει ή να κοιμάστε σε κάποιο δωμάτιο που έχει σίτα στα παράθυρα και στις πόρτες. Αν δεν υπάρχουν σίτες, να έχετε κλειστές τις πόρτες και τα παράθυρα.

Μετά τη δύση του ήλιου, είναι φρόνιμο να φοράτε μακρυμάνικα ρούχα και μακριά παντελόνια. Τα σκούρα χρώματα ελκύουν τα κουνούπια.

Βάλτε εντομοαπωθητικό στα μέρη του σώματός σας που δεν προστατεύονται από ρούχα. Διαλέξτε κάτι που θα περιέχει είτε διεθυλοτολουαμίδη είτε φθαλικό διμεθύλιο.

Να χρησιμοποιείτε σπρέι για τα κουνούπια, εντομοκτόνα σε «ντισπένσερ» ή «φιδάκια» για τα κουνούπια.

Πηγή: Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας.

[Ευχαριστίες]

H. Armstrong Roberts

[Πλαίσιο στη σελίδα 16]

«Δεν Υπάρχει ‘Μαγικό Αντίδοτο’»

Αν και η προοπτική της ολοκληρωτικής νίκης φαίνεται μακρινή, η μάχη κατά της ελονοσίας συνεχίζεται. Σε μια διεθνή διάσκεψη για την ελονοσία στην Μπραζαβίλ του Κονγκό τον Οκτώβριο του 1991, οι εκπρόσωποι της WHO ζήτησαν την απόρριψη «της επικρατούσας μοιρολατρίας» και συνέστησαν μια νέα παγγήινη κινητοποίηση για τον έλεγχο της ελονοσίας. Πόσο επιτυχημένες θα είναι αυτές οι προσπάθειες;

«Δεν υπάρχει ‘μαγικό αντίδοτο’ για την ελονοσία», δήλωσε πρόσφατα ο γενικός διευθυντής της WHO Χιρόσι Νακατζίμα. «Συνεπώς, πρέπει να την πολεμάμε σε πολλά μέτωπα». Εδώ αναφέρουμε τρία μέτωπα που τελευταία προσέλαβαν μεγάλη δημοσιότητα:

Εμβόλια. Επιστήμονες εργάζονται επί χρόνια αναζητώντας κάποιο εμβόλιο για την ελονοσία, και τα μέσα ενημέρωσης από καιρό σε καιρό αναφέρουν «επαναστατικές ανακαλύψεις» των ερευνητών. Θέλοντας να κατασιγάσει την υπέρμετρη αισιοδοξία, η WHO προειδοποιεί σχετικά με την «αυταπάτη ότι στο κοντινό μέλλον θα έχουμε στη διάθεσή μας ένα εμβόλιο για την ελονοσία».

Ένα από τα προβλήματα στην ανάπτυξη ενός εμβολίου είναι ότι το παράσιτο της ελονοσίας στον άνθρωπο καταφέρνει περίφημα να διαφεύγει τις προσπάθειες που κάνει το ανθρώπινο ανοσολογικό σύστημα να το καταστρέψει. Ακόμη και έπειτα από πολλά χρόνια επανειλημμένων επιθέσεων, οι άνθρωποι αναπτύσσουν περιορισμένη μόνο ανοσία στην ασθένεια. Ο Δρ Χανς Λοουμπέλ, επιδημιολόγος στα Κέντρα Ελέγχου Ασθενειών των Η.Π.Α., στην Ατλάντα, επισημαίνει: «Δεν αναπτύσσεις ανοσία έπειτα από λίγες μόνο επιθέσεις. Έτσι [προσπαθώντας να αναπτύξεις κάποιο εμβόλιο] προσπαθείς να βελτιώσεις τη φύση».

Φάρμακα. Με την αυξανόμενη αντίσταση που παρουσιάζει το παράσιτο της ελονοσίας στα υπάρχοντα φάρμακα, η WHO προωθεί ένα νέο φάρμακο που λέγεται αρτίδερ (arteether) και προέρχεται από το κινεζικό φυτικό εκχύλισμα τσίνγκχάοζου.c Η WHO ελπίζει ότι το τσίνγκχάοζου πιθανόν να είναι η πηγή μιας εντελώς καινούριας σειράς φυσικών φαρμάκων η οποία ίσως γίνει διαθέσιμη στην παγκόσμια κοινότητα μέσα σε δέκα χρόνια.

Κουνουπιέρες. Αυτή η μορφή προστασίας από τα κουνούπια που έχει ιστορία δυο χιλιάδων ετών εξακολουθεί να είναι αποτελεσματική. Τα κουνούπια που μεταφέρουν την ελονοσία συνήθως επιτίθενται τη νύχτα, και η κουνουπιέρα τα κρατάει μακριά. Οι κουνουπιέρες γίνονται πιο αποτελεσματικές αν βυθιστούν σε εντομοκτόνο, όπως το περμεθρίν (permethrin). Μελέτες στην Αφρική δείχνουν ότι, στα χωριά όπου άρχισαν να χρησιμοποιούν κουνουπιέρες βουτηγμένες σε εντομοκτόνο, οι θάνατοι από ελονοσία μειώθηκαν κατά 60 τοις εκατό.

[Υποσημειώσεις]

[Πλαίσιο/Εικόνα στη σελίδα 17]

Θα Ταξιδέψετε σε Τροπικές Χώρες;

Αν σχεδιάζετε να ταξιδέψετε σε κάποια περιοχή όπου υπάρχει η απειλή της ελονοσίας, πρέπει να κάνετε τα ακόλουθα:

1. Συμβουλευτείτε το γιατρό σας ή κάποιο κέντρο εμβολιασμού.

2. Ακολουθήστε προσεκτικά τις οδηγίες που θα σας δώσουν, και αν παίρνετε κάποιο ανθελονοσιακό φάρμακο συνεχίστε τη λήψη του επί τέσσερις εβδομάδες όταν φύγετε από την περιοχή όπου ενδημεί η ελονοσία.

3. Προφυλαχτείτε από τα τσιμπήματα των κουνουπιών.

4. Να είστε ενήμεροι για τα συμπτώματα της ελονοσίας: πυρετός, πονοκέφαλοι, μυϊκοί πόνοι, εμετός και/ή διάρροια. Να θυμάστε ότι η ελονοσία μπορεί να εκδηλωθεί μέχρι και ένα χρόνο μετά την αναχώρησή σας από την περιοχή όπου αυτή ενδημεί, ακόμη και αν έχουν χρησιμοποιηθεί ανθελονοσιακά φάρμακα.

5. Αν έχετε αυτά τα συμπτώματα, φροντίστε να σας δει γιατρός. Η ελονοσία μπορεί να επιδεινωθεί ραγδαία και να επιφέρει θάνατο σε λιγότερο από 48 ώρες αφότου παρουσιαστούν τα πρώτα συμπτώματα.

Πηγή: Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας.

[Ευχαριστία για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 13]

H. Armstrong Roberts