Το Καταπληκτικό «Δέντρο της Ζωής» στην Αφρική
ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΤΗ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗΝ ΤΑΝΖΑΝΙΑ
«ΔΕΝ πιστεύω ότι υπάρχει κάτι όμοιό του σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου». Τι ήταν αυτό που είδε ο Γάλλος Μισέλ Αντανσόν όταν επισκέφτηκε τη Σενεγάλη το 1749; Ήταν ένα δέντρο! Είχε ύψος περίπου 20 μέτρα και έναν υπερβολικά παχύ κορμό με διάμετρο 8 μέτρα. Ο Ντέιβιντ Λίβινγκστον αργότερα χαρακτήρισε αυτό το δέντρο «καρότο φυτεμένο ανάποδα».
Σύμφωνα με το μύθο, «ο διάβολος ξερίζωσε [το δέντρο], και ύστερα έχωσε τα κλαδιά του στη γη, αφήνοντας τις ρίζες του στον αέρα». Έτσι, πολλοί ξέρουν αυτό το δέντρο ως «το αναποδογυρισμένο δέντρο». Η επιστημονική του ονομασία είναι Αδανσονία η δακτυλωτή, από το όνομα εκείνου που το ανακάλυψε, αλλά οι περισσότεροι από εμάς το αποκαλούμε μπαομπάμπ και αποτελεί ένα από τα πιο γνωστά δέντρα στην ανατολική Αφρική, αν και ψηλότερα «ξαδέλφια» του μπορούν να βρεθούν στη Μαδαγασκάρη και μερικά ακόμα και στην Αυστραλία.
Το Αναποδογυρισμένο Δέντρο
Είχαμε περάσει πολλές ώρες οδηγώντας στην ύπαιθρο της Τανζανίας. Ήταν απολαυστικό να βλέπουμε γραφικά χωριά, σπίτια με αχυρένιες σκεπές, γυναίκες να μεταφέρουν καυσόξυλα στο κεφάλι τους, παιδιά να παίζουν κάτω από δέντρα μάνγκο και μερικούς βοσκούς να προσέχουν τα κοπάδια τους. Τελικά είδαμε αυτό που είχε δει ο Αντανσόν το 18ο αιώνα.
«Να τα!» φωνάζει η Μάργκιτ. Ογκώδες, μεγαλόπρεπο, το μπαομπάμπ κάνει την εμφάνισή του εδώ και εκεί στις ξηρότερες περιοχές της τροπικής Αφρικής. Απαντάται στη σαβάνα, κατά μήκος των ακτών, ακόμα και στις πλαγιές του όρους Κιλιμάντζαρο. «Δεν μοιάζει με κανένα άλλο δέντρο από όσα έχω δει», προσθέτει μια από τις φίλες μας. Γκρίζο και επιβλητικό, το μπαομπάμπ είναι ένα φυτό με φλοιό που έχει πάχος πέντε ως δέκα εκατοστά. «Πραγματικά μοιάζει με δέντρο φυτεμένο ανάποδα!» Τον περισσότερο χρόνο, την περίοδο της ξηρασίας που διαρκεί έξι με εφτά μήνες, το δέντρο δεν έχει κανένα φύλλο. Πώς επιζεί αυτό το δέντρο; Γιατί να μη ρωτήσουμε κάποιον που ίσως ξέρει.
Καθώς ταξιδεύουμε στην περιοχή του μπαομπάμπ, τελικά καταφέρνουμε να μιλήσουμε με τον Σημ, έναν ιθαγενή. «Στην ουσία», λέει ο άντρας, «αυτό είναι ένα δέντρο-μπουκάλι». Δέντρο-μπουκάλι; «Ναι, στη διάρκεια της σύντομης περιόδου των βροχών, οι σπογγώδεις ίνες του δέντρου απορροφούν μεγάλη ποσότητα νερού, το οποίο αποθηκεύεται στον κορμό για την περίοδο της ξηρασίας». Το έντυπο Μπαομπάμπ—Αδανσονία η Δακτυλωτή (Baobab—Adansonia Digitata) παρατηρεί: «Η κορυφή του κορμού είναι συνήθως κούφια· εκεί συγκεντρώνεται το νερό της βροχής και η δροσιά, και αυτό ίσως είναι το μόνο νερό που μπορεί να βρει κάποιος σε απόσταση χιλιομέτρων. . . . Ο κορμός έχει υψηλή περιεκτικότητα σε νερό. Σύμφωνα με υπολογισμούς, ένα δέντρο περίπου 200 κυβικών μέτρων περιέχει μέχρι και 140.000 λίτρα νερό. . . . Κάποιος μπορεί επίσης να κόψει μικρά κομμάτια από τον κορμό και συμπιέζοντάς τα να βγάλει πόσιμο νερό». Ο Σημ λέει στα αστεία: «Είναι τεράστιο δέντρο, αλλά η καρδιά του είναι μαλακή». Τώρα έχουν ήδη πλησιάσει και άλλοι χωρικοί και ακούν προσεκτικά τη συζήτηση. «Ξέρατε ότι το μπαομπάμπ είναι το δέντρο της ζωής;» ρωτάει ο Ιμάνιουελ.
Το «Δέντρο της Ζωής»
Για πολλούς ιθαγενείς το δέντρο είναι δώρο από τον Θεό. Γιατί; «Πρώτα από όλα, ζει πάρα πολλά χρόνια. Πιθανώς χίλια χρόνια ή και περισσότερο», συνεχίζει κάποιος χωρικός. «Μας παρέχει τροφή, νερό, ρούχα, υλικό για τις στέγες, κόλλα, φάρμακα, καταφύγιο, κολιέ, ακόμα και γλυκά για τα παιδιά». Κάνει και για καυσόξυλα; «Όχι, ο φλοιός είναι πολύ υγρός από το νερό που βρίσκεται αποθηκευμένο μέσα του. Συνήθως αναζητούμε άλλα δέντρα για αυτόν το σκοπό». Ο νεαρός Ντάνιελ λέει: «Χρησιμοποιούμε όμως το φλοιό για να φτιάχνουμε σπάγκους και σχοινιά». Εκτός από όλα αυτά, χρησιμοποιείται για δίχτυα, πατάκια, ύφασμα, καπέλα, κανό, δίσκους, κουτιά, καλάθια και χαρτί. Η στάχτη από το φλοιό μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως λίπασμα, και πολλοί φτιάχνουν σαπούνι από αυτήν. «Τα βλαστάρια και τα φύλλα τρώγονται», προσθέτει μια νεαρή μητέρα που έχει ένα μωρό στην πλάτη της. «Επίσης καβουρντίζουμε τους σπόρους και τους χρησιμοποιούμε για καφέ. Η σάρκα του σπόρου χρησιμοποιείται στην παρασκευή μπίρας, και από αυτήν μπορεί επίσης να εξαχτεί λάδι».
Στη διάρκεια της σύντομης περιόδου των βροχών, το δέντρο βγάζει ωραία άσπρα λουλούδια. Αλλά δεν μυρίζουν τόσο όμορφα όσο θα νόμιζε κανείς από την εμφάνισή τους! Αρχίζουν να ανοίγουν από αργά το απόγευμα μέχρι λίγο μετά το ηλιοβασίλεμα και το επόμενο πρωί είναι εντελώς ανοιχτά. Έτσι, στη διάρκεια της νύχτας, οι φρουτοφάγες νυχτερίδες προσκαλούνται να αρχίσουν την επικονίαση. Οι ντόπιοι ανακατεύουν τη γύρη από τα λουλούδια με νερό και το χρησιμοποιούν για κόλλα. Ο μακρύς (40 εκατοστά) καρπός κρέμεται από ένα μίσχο. Αγγίζουμε τον πρασινωπό καρπό, και η υφή του είναι σαν βελούδο. Μοιάζει με ουρά πιθήκου. «Γι’ αυτό λοιπόν το δέντρο ονομάζεται επίσης ‘δέντρο του ψωμιού των πιθήκων’!» Να κόψουμε τον καρπό και να δούμε πώς είναι μέσα; Γιατί όχι!
«Δέντρο του Κρεμόριου»
Ο καρπός έχει λευκή, ξινή σάρκα γύρω από τους σπόρους, η οποία είναι πολύ πλούσια σε βιταμίνη C, βιταμίνη Β1 και ασβέστιο. Στη μαγειρική, η σάρκα του μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως υποκατάστατο του κρεμόριου. Αυτός είναι επίσης ο λόγος για τον οποίο μερικοί το αποκαλούν δέντρο του κρεμόριου. Ο Σημ λέει: «Εμείς μερικές φορές φτιάχνουμε ποτό από τη σάρκα του καρπού. Έχει τη γεύση λεμονιού». Γι’ αυτό κάποιοι άλλοι άνθρωποι το αποκαλούν λεμονιά. Έχει και άλλες χρήσεις;
Ο Σημ απαντάει: «Χρησιμοποιούμε σχεδόν όλα τα μέρη του δέντρου. Χρησιμοποιούμε το κέλυφος του καρπού για φελλό στο ψάρεμα, για κουτάλα και σουπιέρα· επίσης το χρησιμοποιούμε για να φτιάχνουμε καλές ποντικοπαγίδες. Όταν έντομα παρενοχλούν τα κοπάδια μας, απλώς καίμε τη σάρκα του καρπού και ο καπνός χρησιμεύει ως εντομοαπωθητικό. Μερικές φορές ανακατεύουμε αλεύρι από τη σάρκα με γάλα και έχουμε ένα υπέροχο γιαούρτι». Τι θα πούμε για τα φάρμακα; «Φυσικά, αυτό το δέντρο είναι το φαρμακείο μας», λέει γελώντας ο Σημ.
Το Φαρμακείο Μπαομπάμπ
Σε τι περιπτώσεις το χρησιμοποιείτε; «Σε όλες!» Λόγω των πολλών του χρήσεων, δεν είναι να απορεί κανείς που πολλοί ιθαγενείς σέβονται το δέντρο, το φοβούνται, ναι, ακόμα και το λατρεύουν. Ανακαλύπτουμε ότι οι μητέρες που θηλάζουν ανακατεύουν την κονιοποιημένη σάρκα του καρπού με γάλα και το δίνουν στα μωρά τους για να μην πρηστεί η κοιλιά τους, και για να αποφύγουν τη δυσεντερία και τον πυρετό. «Φάρμακα» από το δέντρο πουλιούνται στις τοπικές αγορές και λέγεται ότι θεραπεύουν τις φλεγμονές, τους πονόδοντους και άλλες παθήσεις. Στον τόπο που βρισκόμαστε το χρησιμοποιούν στη θεραπεία της αναιμίας, της διάρροιας, της γρίπης, του άσθματος, των νεφρικών και αναπνευστικών προβλημάτων, ακόμα και των όγκων.
Αυτό το εκπληκτικό δέντρο είναι φυσικό να περιβάλλεται από μύθους και θρύλους. Ορισμένοι νομίζουν ότι «δεν επιτρέπεται να πουλήσουν το χωράφι στο οποίο υπάρχει [κάποιο μπαομπάμπ], εφόσον πιστεύεται ότι η παρουσία του αποτελεί καλό οιωνό. . . . Ένας άλλος μύθος λέει πως ένα Λιοντάρι θα καταβροχθίσει εκείνον που είναι αρκετά παράτολμος ώστε να κόψει κάποιο λουλούδι από το δέντρο. Πιστεύεται ότι σε αυτά τα άνθη κατοικούν πνεύματα. Λέγεται επίσης ότι το νερό στο οποίο έχει κάποιος μουσκέψει και ανακατέψει σπόρους από το δέντρο προσφέρει προστασία από τις επιθέσεις κροκοδείλων και πως εκείνος που πίνει το χυμό από το φλοιό θα γίνει μεγάλος και δυνατός».—Εκπαιδευτική Σειρά για τα Ιθαγενή Δέντρα (Indigenous Trees Training Series).
Γλυκά για τα Παιδιά
Μάθαμε πολλά καινούρια πράγματα από τους ιθαγενείς στη χώρα του μπαομπάμπ. Τώρα που βρισκόμαστε στο Νταρ ες-Σαλαάμ, συναντούμε τη Ναβίνα, τη Σούμα και τον Κέβιν. Μαντέψτε τι μασάνε και τι πιπιλίζουν; Σπόρους από μπαομπάμπ! Οι κόκκινοι σπόροι πουλιούνται ως γλυκά στα πεζοδρόμια, και φαίνεται ότι αρέσουν πολύ στα παιδιά. «Είναι ξινοί;» «Λίγο, αλλά μας αρέσει!» λένε τα παιδιά με μια φωνή. «Σας παρακαλούμε πάρτε λίγους! Δοκιμάστε τους!» Ναι, γιατί να μη δοκιμάσουμε κάτι από το «δέντρο της ζωής» της Αφρικής;
[Εικόνα στη σελίδα 24]
Το μπαομπάμπ· το δέντρο με τις πολλές χρήσεις
[Εικόνα στη σελίδα 24]
Σπόροι· τους χρησιμοποιούν ως γλυκά καθώς και καβουρντισμένους για την παρασκευή καφέ
[Εικόνα στη σελίδα 25]
Τα άνθη του είναι μεγάλα
[Εικόνα στη σελίδα 25]
Χωρίς φύλλα στην περίοδο της ξηρασίας