Ενδείξεις για το Μυστήριο του Ανθρώπου των Πάγων

ΕΠΙ αιώνες ο Έτσε αναπαυόταν σε ένα ωραίο «κοιμητήριο». Βρισκόταν τουλάχιστον 3.200 μέτρα πάνω από τη θάλασσα σε ένα στενό, γεμάτο χιόνι φαράγγι σε κάποιο κοίλωμα που τον προστάτευε από τις κινήσεις του κοντινού παγετώνα. Αν το σώμα του είχε ψυχθεί μέσα στη μάζα του παγετώνα, θα είχε διαλυθεί εντελώς και θα είχε παρασυρθεί. Πιθανότατα, αυτή η προστατευμένη θέση του τον διατήρησε ανέπαφο.

Σε απόσταση λίγων μέτρων από το σώμα υπήρχαν αντικείμενα που προφανώς ήταν μέρος της καθημερινής του ζωής: ένα τόξο από έλατο χωρίς χορδή, μια φαρέτρα από δέρμα αγριοκάτσικου με 14 βέλη (2 έτοιμα προς χρήση, τα άλλα ακόμη ατελείωτα), ένα μαχαίρι με αιχμή από πυρόλιθο, ένα τσεκούρι, ένα αντικείμενο το οποίο πιστεύεται ότι είναι ο σκελετός ενός πρωτόγονου σακιού, ένας δερμάτινος σάκος, ένα δοχείο από φλοιό σημύδας, και κομμάτια ρούχων, καθώς και άλλα σκεύη και αντικείμενα.

Όταν τον βρήκαν, ο Άνθρωπος του Σιμιλάουν (άλλο ένα από τα ονόματά του) φορούσε ακόμη μερικά από τα ρούχα του καθώς επίσης δερμάτινα υποδήματα γεμισμένα με άχυρο για προστασία από το κρύο. Κοντά στο κεφάλι του υπήρχε ένα «πατάκι» από πλεγμένα άχυρα. Ήταν λες και ένα βράδυ, καταβλημένος από την κούραση και το κρύο, ο Άνθρωπος των Πάγων αποκοιμήθηκε γαλήνια μόνο και μόνο για να «δει» το φως της ημέρας χιλιάδες χρόνια αργότερα. Το εύρημα αποτέλεσε «στιγμιότυπο μιας εποχής, μιας κοινωνίας και ενός βιολογικού πληθυσμού», λέει ο αρχαιολόγος Φραντσέσκο Φέντελε, ο οποίος όρισε τον Άνθρωπο του Σιμιλάουν ως «μια κάψουλα μέσα στην οποία έχει ακινητοποιηθεί ο χρόνος».

Πώς Διατηρήθηκε;

Δεν συμφωνούν όλοι όσον αφορά το πώς διατηρήθηκε ανέπαφος ο Έτσε τόσο πολύ καιρό σε εκείνες τις συνθήκες. «Η διατήρησή του είναι σχεδόν θαυματουργική, ακόμη και αν λάβουμε υπόψη την υποτιθέμενη προστασία που του πρόσφερε το κοίλωμα στο οποίο βρέθηκε», λέει το περιοδικό Φύση (Nature). Η θεωρία που τώρα πιστεύεται πως είναι η πλέον αληθοφανής είναι ότι η διατήρηση οφείλεται σε συνδυασμό «τριών απίθανων γεγονότων»: (1) μια ταχεία διαδικασία φυσικής μομιοποίησης (αφυδάτωση), αποτέλεσμα της επίδρασης του κρύου, του ήλιου και του φεν (θερμός, ξηρός άνεμος)· (2) μια γρήγορη κάλυψη με χιόνι που έκρυψε το σώμα από τα αρπακτικά· και (3) την προστασία από τους κινούμενους παγετώνες την οποία του πρόσφερε το κοίλωμα. Μερικοί, όμως, δεν βρίσκουν ούτε αυτή την εξήγηση πειστική, βεβαιώνοντας ότι ο φεν δεν φτάνει τόσο ψηλά σε αυτό το σημείο των Άλπεων.

Μερικά πράγματα, όμως, είναι σίγουρα για τον Άνθρωπο των Πάγων. Έχει γίνει δυνατόν να καθοριστεί ότι ήταν 25 ως 40 ετών, είχε ύψος περίπου 1,60 και βάρος περίπου 50 κιλά. Ήταν λεπτός και μυώδης, και τα καστανά μαλλιά του ήταν καλοφροντισμένα και προφανώς τα έκοβε τακτικά. Πρόσφατες μελέτες του DNA από δείγματα του ιστού απέδειξαν ότι ανήκε στο ίδιο γονιδιακό απόθεμα με τους κατοίκους της κεντρικής και της βόρειας Ευρώπης της εποχής του. Τα φθαρμένα δόντια του αποκαλύπτουν ότι έτρωγε ψωμί τραχύ στην υφή, υποδηλώνοντας ότι ίσως ανήκε σε αγροτική κοινότητα, όπως αποδείχτηκε από τους κόκκους σιταριού που βρέθηκαν στα ρούχα του. Είναι ενδιαφέρον πως έγινε δυνατόν να καθοριστεί ότι πέθανε προς το τέλος του καλοκαιριού ή στην αρχή του φθινοπώρου. Πώς; Στο σάκο του υπήρχαν υπολείμματα μιας ποικιλίας άγριου δαμάσκηνου που ωριμάζει στα τέλη του καλοκαιριού· ίσως αυτά ήταν μερικά από τα τελευταία του εφόδια.

‘Ένας Μεσαιωνικός Καβαλάρης που Κρατούσε Τουφέκι’

Αλλά τι αποκαλύπτει ο Έτσε; Το ιταλικό περιοδικό Αρχαίο (Archeo) συνόψισε ως εξής μερικά ερωτήματα που ήγειρε η ανακάλυψη: «Ήταν πολεμιστής ή κυνηγός; Ήταν μεμονωμένο άτομο, ταξίδευε μαζί με την ομάδα του ή μήπως περνούσε από αυτά τα βουνά έχοντας ένα μικρό επίλεκτο μέρος της ομάδας του για συντροφιά; . . . Ήταν μόνος, περικυκλωμένος από όλο αυτόν τον πάγο, ή μπορούμε να αναμένουμε και άλλα άτομα;» Οι ειδικοί επιδίωξαν να βεβαιωθούν για τις απαντήσεις κυρίως εξετάζοντας τα αντικείμενα που βρέθηκαν στο Όρος Σιμιλάουν και προσπαθώντας να αποκρυπτογραφήσουν τη σημασία τους. Έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες όσον αφορά το γιατί ο Έτσε βρέθηκε σε υψόμετρο 3.200 και πλέον μέτρων, αλλά η καθεμιά αντικρούεται από κάποια άλλη λεπτομέρεια. Ας εξετάσουμε μερικά παραδείγματα.

Το τόξο, στο οποίο ποτέ δεν είχε τοποθετηθεί χορδή, και τα βέλη θα υποδήλωναν αμέσως ότι ήταν κυνηγός. Μήπως αυτό λύνει το αίνιγμα; Ίσως, αλλά το τόξο που είχε μήκος περίπου 1,80 «ήταν πολύ μεγάλο για έναν άντρα του αναστήματός του», λέει ο αρχαιολόγος Κρίστοφερ Μπέργκμαν, και ήταν «αναμφισβήτητα υπερμέγεθες για το κυνήγι χαρακτηριστικών αλπικών θηραμάτων». Γιατί είχε ένα τόξο που δεν μπορούσε να χρησιμοποιήσει; Επίσης, όποιος ταξιδεύει στα βουνά πρέπει να είναι απαλλαγμένος από κάθε περιττό βάρος, «πράγμα που κάνει ιδιαίτερα αινιγματικό το ότι το τόξο του άντρα και 12 από τα 14 βέλη του ήταν σε ημιτελή κατάσταση, ενώ τα άλλα όπλα του (μαχαίρι και τσεκούρι) ήταν φθαρμένα από την παρατεταμένη χρήση», παρατηρεί το περιοδικό Φύση.

Τι θα λεχθεί για το τσεκούρι που βρέθηκε μόλις λίγα μέτρα μακριά; Στην αρχή, πίστευαν ότι ήταν μπρούτζινο, αλλά εξετάσεις αποκάλυψαν ότι, στην πραγματικότητα, ήταν χάλκινο. Για αυτόν και για άλλους λόγους, πολλοί αρχαιολόγοι τείνουν να χρονολογούν τον Έτσε στις αρχές της λεγόμενης Εποχής του Χαλκού, δηλαδή την τέταρτη ως τρίτη χιλιετηρίδα Π.Κ.Χ. «Εξετάσεις με τον άνθρακα-14 . . . επιβεβαίωσαν ότι έζησε πριν από 4.800 ως 5.500 χρόνια», δήλωσε το περιοδικό Όντιμπον (Audubon).a Ωστόσο, άλλα αντικείμενα θα έτειναν να πείσουν μερικούς ειδικούς να τοποθετήσουν τον Άνθρωπο των Πάγων σε μια λίγο παλιότερη περίοδο. Προφανώς, δεν είναι δυνατόν να ταξινομηθεί ο Άνθρωπος του Σιμιλάουν σε κάποιο συγκεκριμένο αρχαίο πολιτισμό. Όσον αφορά το χάλκινο τσεκούρι, κάποιος αρχαιολόγος πιστεύει ότι ο Έτσε «κατείχε ένα όπλο που ήταν πολύ προηγμένο τεχνολογικά για την εποχή στην οποία ζούσε. Ήταν σαν να είχαμε βρει ένα μεσαιωνικό καβαλάρη που κρατούσε τουφέκι. Στην πραγματικότητα, εκείνη την εποχή ο χαλκός ήταν γνωστός μόνο στους Ανατολικούς πολιτισμούς».

Επιπλέον, όπως έχουμε ήδη δει, το τσεκούρι θα μπορούσε να είναι εξαιρετικά πολύτιμο αντικείμενο για τους συγχρόνους του Ανθρώπου των Πάγων. Άλλα αντικείμενα, όπως η θήκη για το μαχαίρι του, ήταν επίσης πολύ καλοδουλεμένα και προφανώς ήταν «αντικείμενα κύρους». Αλλά αν ο Έτσε ήταν άτομο υψηλής κοινωνικής τάξης, κάποιος αρχηγός, γιατί ήταν μόνος του όταν πέθανε;

Σύμφωνα με το περιοδικό Δημοφιλής Επιστήμη (Popular Science), ο Κόνραντ Σπίντλερ, από το Πανεπιστήμιο του Ίνσμπρουκ, αποφάνθηκε: «Αυτά που αρχικά νομίζαμε ότι ήταν αινιγματικά τατουάζ ανταποκρίνονται ακριβώς σε φθαρμένους συνδέσμους στο γόνατο και στον αγκώνα και σε εκφυλιζόμενους σπονδύλους στη σπονδυλική του στήλη. Ο γιατρός του Ανθρώπου των Πάγων πιθανότατα χειρίστηκε την περίπτωση ‘μαρκάροντας’ το δέρμα πάνω από την περιοχή του πόνου, και κατόπιν τρίβοντας στάχτη από βότανα στην πληγή».

Πρόσφατα, σε μια συνάντηση ιατροδικαστών στο Σικάγο, προωθήθηκε η ιδέα ότι ο Έτσε μπορεί να ήταν ένας χτυπημένος και αιμόφυρτος φυγάς που πέθανε στην κρυψώνα του ενώ άλλοι τον κυνηγούσαν. Έχει καθοριστεί ότι είχε μερικά σπασμένα πλευρά και κάταγμα στο σαγόνι. Ωστόσο, δεν μπορεί να λεχθεί ακριβώς πότε τραυματίστηκε—πριν ή μετά το θάνατό του. Αν, όμως, είχε πέσει θύμα βίας, «γιατί εξακολουθούσε να έχει όλα τα εργαλεία του, ακόμη και εκείνα που ήταν ‘πολύτιμα’;» όπως το χάλκινο τσεκούρι, ρωτάει το περιοδικό Αρχαίο.

Οι ερευνητές θεωρούν ότι τα διαθέσιμα στοιχεία δεν είναι επαρκή για να ολοκληρώσουν την εικόνα, και πολλά ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα. Αλλά είναι σαφές ότι ο πολιτισμός στον οποίο ανήκε ο Έτσε ήταν καλά δομημένος και σύνθετος.

Ο Έτσε και ο Κόσμος Του

Περιγράφοντας τον κόσμο του Ανθρώπου του Σιμιλάουν, οι ειδικοί βασίζουν τις απόψεις τους σε ευρήματα από αλπικές τοποθεσίες στις οποίες πιστεύεται ότι κατοικούσαν οι σύγχρονοί του. Ακόμη και τότε, μας λένε οι αρχαιολόγοι, μερικές περιοχές ήταν περισσότερο αναπτυγμένες από άλλες· επίσης οι περισσότερες τεχνικές καινοτομίες, όπως η κατεργασία του χαλκού, προήλθαν από τη Μέση Ανατολή.

Σύμφωνα με μια αναπαράσταση, ο Έτσε ίσως ζούσε σε ένα από τα αγροτικά χωριά στο λεκανοπέδιο του ποταμού Άντιτζε. Αυτός ο ποταμός ήταν σημαντική εμπορική οδός που ένωνε την ιταλική χερσόνησο με την κεντρική Ευρώπη. Μερικοί καταυλισμοί έχουν βρεθεί σε διάφορες τοποθεσίες σε εκείνο το μέρος των Άλπεων, ακόμη και σε υψόμετρο κάπου 2.000 μέτρων. Τα αγροτικά χωριά εκείνης της περιόδου κατά κανόνα αποτελούνταν από τρία-τέσσερα σπίτια, ή το πολύ λίγες δεκάδες ίσως. Τι είδους σπίτια; Ανασκαφές έφεραν στο φως μόνο τα πατώματα, τα οποία σχεδόν πάντοτε είναι φτιαγμένα από πατημένο χώμα. Οι κατοικίες είχαν μόνο ένα δωμάτιο, γενικά με μια εστία στο κέντρο και μερικές φορές με φούρνο. Η σκεπή ίσως ήταν δικλινής, παρόμοια με τις κατοικίες εκείνης της εποχής που χτίζονταν πάνω σε δοκάρια και βρέθηκαν κοντά σε μερικές αλπικές λίμνες. Κάθε καλύβα με ένα δωμάτιο πιθανότατα στέγαζε μία οικογενειακή μονάδα.

Τι είδους επαφές υπήρχαν ανάμεσα σε αυτές τις κοινότητες κτηνοτρόφων και αγροτών; Χωρίς αμφιβολία, εμπορικές. Για παράδειγμα, το τσεκούρι που βρέθηκε στο Όρος Σιμιλάουν ήταν παρόμοιο με εκείνα που κατασκευάζονταν νοτιότερα, στις ακτές της λίμνης Γκάρντα, και ίσως ήταν αντικείμενο κάποιας εμπορικής συναλλαγής. Επίσης στον εξοπλισμό του Έτσε υπήρχαν μερικοί πυρόλιθοι, αντικείμενα πολύτιμα στο εμπόριο κατά μήκος της διαδρομής της κοιλάδας Άντιτζε. Μια από τις δραστηριότητες που απαιτούσε μετακινήσεις σε μεγαλύτερη κλίμακα ήταν η εποχιακή μετανάστευση των κοπαδιών. Όπως κάνουν ακόμη στο Τιρόλο σήμερα, οι βοσκοί οδηγούσαν τα ποίμνιά τους πάνω από αλπικά περάσματα αναζητώντας πράσινα λιβάδια. Σε τι άλλα συμπεράσματα έχουμε καταλήξει όσον αφορά την προέλευση του Ανθρώπου των Πάγων;

[Υποσημειώσεις]

[Χάρτης στη σελίδα 5]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Ο Άνθρωπος των Πάγων βρέθηκε λίγο μέσα στα ιταλικά σύνορα, στον παγετώνα Σιμιλάουν

ΓΕΡΜΑΝΙΑ

ΑΥΣΤΡΙΑ

Ίνσμπρουκ

ΕΛΒΕΤΙΑ

ΣΛΟΒΕΝΙΑ

ΙΤΑΛΙΑ

Μπολτσάνο

Παγετώνας Σιμιλάουν

Αδριατική Θάλασσα

[Εικόνα στη σελίδα 7]

Στο σημείο Χ βρέθηκε ο Έτσε. Ένθετες φωτογραφίες: 1. Χάλκινο τσεκούρι, 2. Μαχαίρι από πυρόλιθο, 3. Πιθανότατα φυλαχτό, 4. Αιχμή από κέρατο ελαφιού με ξύλινη λαβή

[Ευχαριστίες]

Foto: Prof. Dr. Gernot Patzelt/Innsbruck

Fotos 1-4: Archiv Österreichischer Alpenverein/Innsbruck, S.N.S. Pressebild GmbH