Η Ιστορική Εξέλιξη της Ελευθερίας Λόγου

ΣΤΗ διάρκεια της ιστορίας, οι άνθρωποι έχουν πολεμήσει για την ελευθερία λόγου. Έχουν θεσπιστεί νόμοι, έχουν διεξαχθεί πόλεμοι και έχουν χαθεί ζωές για το δικαίωμα να εκφράζει κάποιος δημόσια κάποια ιδέα.

Γιατί ένα τέτοιο φαινομενικά στοιχειώδες δικαίωμα προκάλεσε διενέξεις, μέχρι του σημείου της αιματοχυσίας; Γιατί οι κοινωνίες, στο παρελθόν και στο παρόν, θεώρησαν απαραίτητο να περιορίσουν ή ακόμη και να απαγορεύσουν την άσκηση αυτού του δικαιώματος;

Η στάση απέναντι στην ελευθερία λόγου του λαού κινείται σαν ένα τεράστιο εκκρεμές στο ρολόι του χρόνου. Μερικές φορές, η ελευθερία λόγου θεωρήθηκε προνόμιο το οποίο έπρεπε να απολαμβάνουν οι άνθρωποι. Άλλοτε, θεωρήθηκε πρόβλημα το οποίο έπρεπε να χειριστούν οι κυβερνήσεις ή οι θρησκείες.

Επειδή η ιστορία είναι γεμάτη αναφορές σε άτομα τα οποία πάλεψαν για το δικαίωμα να εκφράζουν δημόσια κάποια άποψη, πράγμα που συχνά οδήγησε στο βίαιο διωγμό ή στο θάνατό τους, η ανασκόπηση μερικών τέτοιων περιστατικών θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα το πρόβλημα.

Οι μελετητές της ιστορίας ίσως θυμούνται καλά τον αρχαίο φιλόσοφο Σωκράτη (470-399 Π.Κ.Χ.), του οποίου οι απόψεις και οι διδασκαλίες θεωρήθηκε ότι ασκούσαν φθοροποιά επιρροή στις ηθικές αξίες των νέων της Αθήνας. Αυτό θορύβησε πολύ τους πολιτικούς και τους θρησκευτικούς ηγέτες της ελληνικής άρχουσας τάξης και οδήγησε στο θάνατό του. Η απολογία του ενώπιον του δικαστηρίου, το οποίο τελικά τον καταδίκασε, παραμένει ίσως η πιο εύγλωττη υπεράσπιση της ελευθερίας λόγου: «Αν μου πείτε: ‘Σε αφήνουμε ελεύθερο, υπό τον όρο όμως να μην ασχολείσαι πλέον με αυτή την εξέταση, μήτε να φιλοσοφής· εάν όμως συλληφθής ότι εξακολουθείς να κάνεις αυτά θα φονευθής’ θα σας έλεγα, άντρες Αθηναίοι, ότι θα πεισθώ περισσότερο από το θεό παρά από σας, και εφόσον μου μένει έστω λίγη ζωή και δύναμη, δεν θα πάψω να φιλοσοφώ και να προτρέπω όποιον και αν συναντώ από σας, και να σας διαφωτίζω. Γιατί αυτά προστάζει ο θεός, και γι’ αυτό να είσαστε βέβαιοι . . . Θα σας έλεγα, ω Αθηναίοι, αθωώσατέ με, αν θέλετε, ή μη με αθωώνετε, γιατί εγώ, ξέρετέ το, δεν θα πράξω διαφορετικά, έστω και αν πρόκειται πολλούς θανάτους να υποστώ».

Καθώς περνούσε ο καιρός, η πρώιμη περίοδος της ιστορίας της Ρώμης είδε το εκκρεμές να μετακινείται προς λιγότερους περιορισμούς, για να επιστρέψει σε περισσότερους περιορισμούς καθώς επεκτεινόταν η αυτοκρατορία. Αυτό σημάδεψε την αρχή της σκοτεινότερης περιόδου για την ελευθερία λόγου. Στη διάρκεια της βασιλείας του Τιβέριου (14-37 Κ.Χ.), δεν υπήρχαν καθόλου περιθώρια για όσους εκφράζονταν κατά της κυβέρνησης ή της πολιτικής της. Δεν ήταν, βέβαια, μόνο η Ρώμη που εναντιωνόταν στην ελευθερία λόγου· εκείνη την εποχή οι Ιουδαίοι ηγέτες ανάγκασαν τον Πόντιο Πιλάτο να θανατώσει τον Ιησού εξαιτίας της διδασκαλίας του και επίσης διέταξαν τους αποστόλους του να σταματήσουν να κηρύττουν. Και αυτοί επίσης ήταν πρόθυμοι να πεθάνουν παρά να σταματήσουν.—Πράξεις 5:28, 29.

Στις περισσότερες περιόδους της ιστορίας, τα δικαιώματα τα οποία παραχωρούσαν στον πολίτη οι κυβερνήσεις συνήθως μεταβάλλονταν ή αφαιρούνταν κατά βούληση, πράγμα που οδήγησε σε συνεχείς αγώνες για ελευθερία λόγου. Αρχίζοντας από το Μεσαίωνα, μερικοί απαίτησαν να υπάρξει γραπτή διατύπωση των δικαιωμάτων τους, η οποία θα έθετε περιορισμούς στον κυβερνητικό έλεγχο αυτών των δικαιωμάτων. Ως αποτέλεσμα, άρχισαν να διαμορφώνονται σπουδαίες διακηρύξεις δικαιωμάτων. Ανάμεσα σε αυτές ήταν η Μάγκνα Κάρτα, ένα ορόσημο στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αργότερα εμφανίστηκε η Αγγλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων (1689), η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων της Βιρτζίνια (1776), η Γαλλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (1789) και η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Πολιτειών (1791).

Ο 17ος, ο 18ος και ο 19ος αιώνας άκουσαν ηγετικές φυσιογνωμίες της ιστορίας να υποστηρίζουν την ελευθερία έκφρασης. Το 1644 ο Άγγλος ποιητής Τζον Μίλτον, ο οποίος ίσως είναι περισσότερο γνωστός για το έργο Χαμένος Παράδεισος, έγραψε το φημισμένο φυλλάδιο με τίτλο Αρεοπαγιτικά (Areopagitica), στο οποίο επιχειρηματολογούσε κατά των περιορισμών της ελευθερίας του τύπου.

Ο 18ος αιώνας ήταν μάρτυρας περισσότερης ελευθερίας λόγου στην Αγγλία, μολονότι εξακολουθούσαν να υπάρχουν περιορισμοί. Στην Αμερική, οι αποικίες απαιτούσαν το δικαίωμα στην ελευθερία λόγου, τόσο του προφορικού όσο και του γραπτού. Παραδείγματος χάρη, το Σύνταγμα της Κοινοπολιτείας της Πενσυλβανίας, στις 28 Σεπτεμβρίου 1776, δήλωνε εν μέρει: «Ότι οι άνθρωποι έχουν δικαίωμα στην ελευθερία λόγου, ελευθερία να γράφουν και να διαδίδουν τις απόψεις τους· συνεπώς, δεν πρέπει να περιορίζεται η ελευθερία του τύπου».

Αυτή η δήλωση ενέπνευσε την Πρώτη Τροπολογία του Συντάγματος των Η.Π.Α. το 1791, η οποία διακήρυττε τη σκέψη των ιδρυτών του Αμερικανικού Συντάγματος σχετικά με τα πολύτιμα δικαιώματα του λαού: «Το Κογκρέσο δεν θα θεσπίζει νόμους για την αναγνώριση κάποιας θρησκείας ή για την παρεμπόδιση της ελεύθερης άσκησής της· ή για τον περιορισμό της ελευθερίας λόγου ή τύπου· ή για το δικαίωμα του λαού να συναθροίζεται ειρηνικά και να ζητάει από την Κυβέρνηση επανόρθωση των αδικιών».

Ο Άγγλος φιλόσοφος Τζον Στιούαρτ Μιλ του 19ου αιώνα εξέδωσε το δοκίμιό του «Για την Ελευθερία» το 1859. Αυτό συχνά παρατίθεται και αναφέρεται ως μια από τις σπουδαιότερες δηλώσεις υπέρ του ελεύθερου λόγου.

Ωστόσο, οι μάχες για το δικαίωμα που έχει ο καθένας να εκφράζεται ελεύθερα δημόσια δεν τελείωσαν με την άφιξη των δήθεν διαφωτισμένων ετών του 20ού μας αιώνα. Για παράδειγμα, λόγω των προσπαθειών που γίνονται για να περιοριστεί η ελευθερία λόγου στην Αμερική, έχουν ακουστεί διακηρύξεις οι οποίες υπερασπίζουν αυτή την ελευθερία σε αίθουσες δικαστηρίων, τόσο σε κατώτερα δικαστήρια όσο και στο Ανώτατο Δικαστήριο των Ηνωμένων Πολιτειών.

Ο δικαστής Όλιβερ Γουέντελ Χολμς, ο νεότερος, του Ανώτατου Δικαστηρίου των Η.Π.Α., διατύπωσε σε πολλές δικαστικές αποφάσεις την πίστη του στην ελευθερία λόγου. Περιγράφοντας αυτό που αποδεικνύει αν πράγματι υπάρχει ελευθερία λόγου, είπε: «Αν υπάρχει κάποια αρχή στο Σύνταγμα που να απαιτεί πιο επιτακτική προσκόλληση από οποιαδήποτε άλλη είναι η αρχή της ελεύθερης σκέψης—όχι ελεύθερη σκέψη για εκείνους που συμφωνούν μαζί μας αλλά ελευθερία για τη σκέψη που μισούμε».—Ηνωμένες Πολιτείες κατά Σουίμερ, 1928.

Η περιφρόνηση αυτής της αρχής έχει προκαλέσει δικαστικές μάχες που κάνουν το εκκρεμές να κινείται μια στην ελευθερία και μια στον εξαναγκασμό. Πολύ συχνά επικρατεί η σκέψη: «Ελευθερία λόγου για εμένα—αλλά όχι για εσένα». Στο ομώνυμο βιβλίο του, ο Νατ Χέντοφ παραθέτει περιπτώσεις στις οποίες ένθερμοι υποστηρικτές της Πρώτης Τροπολογίας μετακινούνται μαζί με το εκκρεμές από τα δεξιά στα αριστερά ανάλογα με τις απόψεις τους. Αναφέρει περιπτώσεις στις οποίες το Ανώτατο Δικαστήριο των Η.Π.Α. αντέστρεψε ορισμένες από τις ίδιες του τις αποφάσεις, μερικές από τις οποίες αφορούσαν υποθέσεις που περιλάμβαναν τους Μάρτυρες του Ιεχωβά και τις πολυετείς μάχες που έκαναν για το δικαίωμα να μιλούν ελεύθερα σχετικά με τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Αναφορικά με αυτούς, έγραψε: «Στο πέρασμα των δεκαετιών, τα μέλη εκείνης της πίστης έχουν συμβάλει καταλυτικά στην αυξανόμενη ελευθερία συνείδησης μέσω προσφυγών σε συνταγματικά δικαστήρια».

Πολλοί νομικοί αναλυτές και σύγχρονοι ιστορικοί έχουν αναφερθεί εκτενώς στις πολυάριθμες δικαστικές μάχες που διεξάχθηκαν για την περιφρούρηση της ελευθερίας λόγου στα τέλη του 20ού μας αιώνα, όχι μόνο στην Αμερική, αλλά και σε άλλες χώρες. Η ελευθερία λόγου δεν είναι ποτέ εγγυημένη. Μολονότι οι κυβερνήσεις ίσως καυχιούνται για την ελευθερία που παρέχουν στο λαό τους, αυτή μπορεί να χαθεί με μια αλλαγή κυβέρνησης ή δικαστών, όπως έχει δείξει η πείρα. Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της μάχης για αυτή την πολύτιμη ελευθερία.

Στο βιβλίο του Και Αυτοί Επίσης Πιστεύουν (These Also Believe), ο καθηγητής Κ. Σ. Μπράντεν γράφει: «[Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά] έχουν προσφέρει στη δημοκρατία μια μοναδική υπηρεσία με τη μάχη που δίνουν για να διατηρήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα, επειδή με τον αγώνα τους έχουν συμβάλει σε μεγάλο βαθμό στο να διασφαλιστούν τα δικαιώματα κάθε μειονότητας στην Αμερική. Όταν απειλούνται τα πολιτικά δικαιώματα κάποιας μειονότητας, τότε καμιάς άλλης μειονότητας τα δικαιώματα δεν είναι ασφαλή. Συνεπώς, έχουν συνεισφέρει σημαντικά για να διατηρηθούν μερικά από τα πιο σπουδαία πράγματα στη δημοκρατία μας».

Οι άνθρωποι που αγαπούν την ελευθερία δυσκολεύονται πολύ να κατανοήσουν γιατί μερικές κυβερνήσεις και θρησκείες θα επιδίωκαν να στερήσουν αυτή την ελευθερία από το λαό τους. Αυτό αποτελεί άρνηση ενός βασικού ανθρώπινου δικαιώματος, και πολλοί άνθρωποι σε όλο τον κόσμο υποφέρουν εξαιτίας της κατάπνιξης αυτής της ελευθερίας. Θα συνεχίσει η στάση απέναντι στην ελευθερία λόγου, ακόμη και σε χώρες που απολαμβάνουν αυτό το βασικό δικαίωμα, να πηγαινοέρχεται σαν εκκρεμές; Θα χρησιμοποιηθεί η ιδέα της ελευθερίας λόγου για να δικαιολογήσει τη χρήση ανήθικης ή αισχρής γλώσσας; Ήδη τα δικαστήρια αγωνίζονται να βρουν μια λύση σε αυτή τη διένεξη.

[Εικόνα στη σελίδα 3]

Ο Σωκράτης υποστήριξε την ελευθερία λόγου

[Ευχαριστίες]

Musei Capitolini, Roma