Μιλάνε Πράγματι τα Αφρικανικά Τύμπανα;

Από τον ανταποκριτή του Ξύπνα! στη Νιγηρία

ΚΑΘΩΣ ταξίδευε προς τις εκβολές του ποταμού Κόνγκο το 1876 και το 1877, ο εξερευνητής Χένρι Στάνλεϊ δεν είχε και πολλές ευκαιρίες για να συλλογιστεί την αξία της τοπικής τυμπανοκρουσίας. Για εκείνον και τους συνταξιδιώτες του, το μήνυμα που έστελναν τα τύμπανα μπορούσε συνήθως να συνοψιστεί σε μία λέξη: πόλεμος. Ο μονότονος ήχος που άκουγαν σήμαινε ότι σύντομα θα τους επιτίθονταν άγριοι πολεμιστές κραδαίνοντας ακόντια.

Μόνο αργότερα, σε πιο ειρηνικούς καιρούς, ο Στάνλεϊ έμαθε ότι τα τύμπανα μπορούν να εκφράσουν πολύ περισσότερα από ένα κάλεσμα στα όπλα. Περιγράφοντας μια φυλή που ζούσε κατά μήκος του Κόνγκο, ο Στάνλεϊ έγραψε: «Δεν έχουν υιοθετήσει ακόμα τα ηλεκτρικά σήματα αλλά, ωστόσο, κατέχουν ένα σύστημα επικοινωνίας εξίσου αποτελεσματικό. Χτυπώντας τα τεράστια τύμπανά τους σε διαφορετικά σημεία μεταδίδουν στον μυημένο εκφράσεις τόσο ξεκάθαρες σαν να το έκαναν αυτό με τον προφορικό λόγο». Ο Στάνλεϊ συνειδητοποίησε ότι οι τυμπανιστές δεν έστελναν απλώς ένα σύνθημα, όπως κάνει η σάλπιγγα ή η σειρήνα· τα τύμπανα μπορούσαν να μεταδίδουν συγκεκριμένα μηνύματα.

Αυτά τα μηνύματα μπορούσαν να αναμεταδοθούν από χωριό σε χωριό. Μερικά τύμπανα ακούγονταν σε απόσταση 8 ως 11 χιλιομέτρων, ειδικά αν τα χτυπούσαν τη νύχτα από μια σχεδία ή από την κορυφή ενός λόφου. Οι τυμπανιστές που βρίσκονταν μακριά άκουγαν, καταλάβαιναν και αναμετέδιδαν τα μηνύματα σε άλλους. Ο Άγγλος περιηγητής Α. Μπ. Λόιντ έγραψε το 1899: «Μου είπαν ότι ένα μήνυμα μπορούσε να σταλεί από το ένα χωριό στο άλλο, σε απόσταση 160 και πλέον χιλιομέτρων, μέσα σε λιγότερο από δύο ώρες, αλλά εγώ πιστεύω ότι είναι δυνατόν να το στείλουν και σε πολύ λιγότερο χρόνο».

Για μεγάλο μέρος του 20ού αιώνα, τα τύμπανα εξακολουθούσαν να παίζουν σημαντικό ρόλο στη μετάδοση πληροφοριών. Το βιβλίο Μουσικά Όργανα της Αφρικής (Musical Instruments of Africa), το οποίο εκδόθηκε το 1965, δήλωνε: «Τα τύμπανα που μιλάνε τα χρησιμοποιούν σαν τα τηλέφωνα και τους τηλέγραφους. Στέλνουν όλων των ειδών τα μηνύματα—αναγγέλλουν γεννήσεις, θανάτους και γάμους· αθλητικά γεγονότα, χορούς και τελετές μύησης· κρατικά μηνύματα και πόλεμο. Μερικές φορές τα τύμπανα μεταβιβάζουν κουτσομπολιά και ανέκδοτα».

Αλλά πώς κατάφερναν να επικοινωνούν μέσω των τυμπάνων; Στην Ευρώπη και αλλού, έστελναν μηνύματα χρησιμοποιώντας ηλεκτρικούς παλμούς που μεταδίδονταν μέσω τηλεγραφικών γραμμών. Τα κάθε γράμμα του αλφάβητου είχε το δικό του κώδικα, έτσι μπορούσαν να σχηματίζουν λέξεις ή προτάσεις στέλνοντας ένα-ένα γράμμα. Οι λαοί της Κεντρικής Αφρικής, όμως, δεν είχαν γραπτή γλώσσα, έτσι τα τύμπανα δεν μετέδιδαν λέξεις. Οι Αφρικανοί τυμπανιστές χρησιμοποιούσαν διαφορετικό σύστημα.

Η Γλώσσα του Τυμπάνου

Το κλειδί για να κατανοήσουμε την επικοινωνία μέσω τυμπάνου βρίσκεται στις αφρικανικές γλώσσες αυτές καθαυτές. Πολλές γλώσσες της Κεντρικής και της Δυτικής Αφρικής είναι ουσιαστικά δίτονες—η κάθε συλλαβή όλων των προφορικών λέξεων έχει έναν από τους δύο βασικούς τόνους, είτε υψηλό είτε χαμηλό. Η αλλαγή στον τόνο αλλάζει τη λέξη. Εξετάστε, για παράδειγμα, τη λέξη λισακα, της γλώσσας κέλι του Ζαΐρ. Όταν προφέρονται και οι τρεις συλλαβές με χαμηλό τόνο, η λέξη σημαίνει «λακκούβα ή βάλτος»· η προφορά των πρώτων δύο συλλαβών με χαμηλό τόνο και της τρίτης με υψηλό τόνο σημαίνει «υπόσχεση»· η προφορά της πρώτης συλλαβής με χαμηλό τόνο και των δύο επόμενων με υψηλό τόνο σημαίνει «δηλητήριο».

Τα αφρικανικά σχιστά τύμπανα που χρησιμοποιούνταν για να μεταδίδουν μηνύματα επίσης έχουν δύο τόνους, υψηλό και χαμηλό. Παρόμοια, όταν στέλνουν κάποιο μήνυμα με τύμπανα που είναι καλυμμένα με μεμβράνη, τα χρησιμοποιούν ανά δύο· το ένα τύμπανο παράγει υψηλό τόνο και το άλλο χαμηλό τόνο. Έτσι, ένας επιδέξιος τυμπανιστής επικοινωνεί μιμούμενος το τονικό πρότυπο των λέξεων που αποτελούν τον προφορικό λόγο. Το βιβλίο Τα Αφρικανικά Τύμπανα που Μιλάνε (Talking Drums of Africa) δηλώνει: «Αυτή η λεγόμενη γλώσσα του τυμπάνου είναι βασικά η ίδια με τον προφορικό λόγο της φυλής».

Ασφαλώς, μια δίτονη γλώσσα έχει συνήθως πολλές λέξεις με τους ίδιους τόνους και συλλαβές. Για παράδειγμα, στη γλώσσα κέλι, γύρω στα 130 ουσιαστικά έχουν τον ίδιο τονικό τύπο (υψηλό-υψηλό) όπως η λέξη σανγκο (πατέρας). Πάνω από 200 έχουν τον ίδιο τύπο (χαμηλό-υψηλό), όπως η λέξη νιανγκο (μητέρα). Για να αποφευχθεί η σύγχυση, οι τυμπανιστές παρέχουν κάποια διευκρίνιση για αυτές τις λέξεις, περιλαμβάνοντάς τες σε μια σύντομη πολύ γνωστή φράση η οποία περιέχει αρκετές διακυμάνσεις για να βοηθήσουν τον ακροατή να καταλάβει τι λέγεται.

Ομιλία με Σχιστά Τύμπανα

Ένας τύπος τυμπάνου που μιλάει είναι το ξύλινο σχιστό τύμπανο. (Βλέπε την εικόνα στη σελίδα 23.) Κατασκευάζουν αυτά τα τύμπανα δημιουργώντας ένα κοίλωμα σε ένα κομμάτι ξύλο που κόβουν από κάποιο δέντρο. Δεν υπάρχει μεμβράνη σε κανένα από τα δύο άκρα. Αν και το τύμπανο της φωτογραφίας έχει δύο σχισμές, πολλά έχουν μόνο μία επιμήκη σχισμή. Χτυπώντας τη μια άκρη της σχισμής παράγεται υψηλός τόνος· χτυπώντας την άλλη άκρη της σχισμής παράγεται χαμηλός τόνος. Συνήθως τα σχιστά τύμπανα έχουν μήκος γύρω στο 1 μέτρο, μολονότι το μήκος ορισμένων μπορεί να είναι μόνο 50 εκατοστά ή να φτάνει τα δύο μέτρα. Η διάμετρος μπορεί να ποικίλλει από 20 εκατοστά μέχρι και ένα μέτρο.

Τα σχιστά τύμπανα δεν χρησιμοποιούνταν απλώς και μόνο για τη μετάδοση μηνυμάτων από χωριό σε χωριό. Ο συγγραφέας Φράνσις Μπέμπεϊ, από το Καμερούν, περιέγραψε το ρόλο που έπαιζαν αυτά τα τύμπανα στους αγώνες πάλης. Καθώς δύο αντίπαλες ομάδες ετοιμάζονταν να συναντηθούν στην πλατεία του χωριού, οι πρωταθλητές χόρευαν στο ρυθμό των σχιστών τυμπάνων, ενώ τα τύμπανα τους εξυμνούσαν. Το τύμπανο της μιας πλευράς μπορεί να διακήρυττε: «Πρωταθλητή, έχεις βρει ποτέ ισάξιο ανταγωνιστή; Πες μας, ποιος είναι ικανός να σου παραβγεί; Ετούτοι οι κακόμοιροι . . . νομίζουν πως μπορούν να σε νικήσουν με αυτόν το φουκαρά που λεν πρωταθλητή . . . , αλλά κανένας δεν θα μπορέσει ποτέ να σε νικήσει». Οι μουσικοί του αντίπαλου στρατόπεδου καταλάβαιναν αυτά τα καλοπροαίρετα πειράγματα και συνέθεταν στα γρήγορα μια παροιμιώδη απάντηση: «Το πιθηκάκι . . . το πιθηκάκι . . . θέλει να ανεβεί στο δέντρο, μα όλοι λένε πως θα γκρεμιστεί. Το πιθηκάκι, όμως, είναι ξεροκέφαλο και δεν θα πέσει από το δέντρο, αλλά θα ανεβεί μέχρι την κορυφή, το μικρό το πιθηκάκι». Τα τύμπανα συνέχιζαν να ψυχαγωγούν σε όλη τη διάρκεια του αγώνα πάλης.

Τα Τύμπανα που Μιλάνε Καλύτερα από τα Άλλα

Τα πεπιεσμένα τύμπανα έχουν προχωρήσει ένα βήμα παραπέρα. Το τύμπανο που βλέπετε στη δεξιά πλευρά της εικόνας λέγεται ντουντούν, και είναι το φημισμένο τύμπανο που μιλάει, της φυλής Γιορούμπα, στη Νιγηρία. Αυτό το τύμπανο έχει σχήμα κλεψύδρας και δύο βάσεις φτιαγμένες από λεπτό, επεξεργασμένο δέρμα κατσίκας. Οι βάσεις συνδέονται με δερμάτινες λωρίδες. Όταν πιέζονται οι λωρίδες, η τάση που ασκείται στις μεμβράνες των βάσεων αυξάνεται και έτσι παράγονται νότες που καλύπτουν διάστημα μιας οκτάβας ή και περισσότερων. Χρησιμοποιώντας ένα κυρτό ραβδί και αλλάζοντας το τονικό ύψος και το μέτρο των ήχων, ένας επιδέξιος τυμπανιστής μπορεί να μιμηθεί τις αυξομειώσεις που χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη φωνή. Οι τυμπανιστές μπορούν με αυτόν τον τρόπο να «συζητούν» με άλλους τυμπανιστές οι οποίοι είναι σε θέση να ερμηνεύουν και να παίζουν τη γλώσσα του τυμπάνου.

Το Μάιο του 1976, οι μουσικοί που είχε στην αυλή του κάποιος αρχηγός των Γιορούμπα παρουσίασαν την αξιοσημείωτη ικανότητα που έχουν οι τυμπανιστές να επικοινωνούν με τη χρήση τυμπάνων. Εθελοντές από το ακροατήριο ψιθύριζαν ορισμένες οδηγίες στον αρχιτυμπανιστή ο οποίος, με τη σειρά του, τις μετέδιδε με τη βοήθεια του τυμπάνου σε έναν άλλο μουσικό ο οποίος βρισκόταν έξω από το χώρο της αυλής. Ανταποκρινόμενος στις οδηγίες που του δίνονταν μέσω του τυμπάνου, ο μουσικός πήγαινε από το ένα μέρος στο άλλο και εκτελούσε ό,τι του ζητούσαν να κάνει.

Δεν είναι εύκολο να μάθει κάποιος να στέλνει μηνύματα με το τύμπανο. Ο συγγραφέας Ι. Λαόγιε παρατήρησε: «Η τυμπανοκρουσία στους Γιορούμπα είναι μια πολύπλοκη και δύσκολη τέχνη η οποία απαιτεί πολλά χρόνια μελέτης. Δεν αρκεί να έχει ο τυμπανιστής μεγάλη δεξιοτεχνία στα χέρια καθώς και αίσθηση του ρυθμού, αλλά πρέπει επίσης να θυμάται καλά ορισμένα ποιητικά έργα και την ιστορία της πόλης».

Στις πρόσφατες δεκαετίες τα αφρικανικά τύμπανα δεν μιλάνε τόσο όσο στο παρελθόν, αν και διατηρούν ακόμα ένα σπουδαίο ρόλο στη μουσική. Το βιβλίο Μουσικά Όργανα της Αφρικής αναφέρει: «Το να μάθει κάποιος να μεταδίδει μηνύματα με το τύμπανο είναι φοβερά δύσκολο· έτσι, αυτή η τέχνη εξαφανίζεται γοργά από την Αφρική». Ο Ρόμπερτ Νίκολς, ειδικός στα μέσα ενημέρωσης, προσθέτει: «Τα τεράστια τύμπανα του παρελθόντος, των οποίων οι ήχοι διένυαν ολόκληρα χιλιόμετρα και η μοναδική λειτουργία τους ήταν να μεταβιβάζουν μηνύματα, είναι καταδικασμένα να εξαφανιστούν». Οι περισσότεροι άνθρωποι στις μέρες μας το βρίσκουν πιο εύκολο να σηκώσουν το ακουστικό του τηλεφώνου.

[Εικόνα στη σελίδα 23]

Σχιστό τύμπανο

[Εικόνα στη σελίδα 23]

Τύμπανο που μιλάει, της φυλής Γιορούμπα