Θρίαμβος και Τραγωδία

«Η ιστορία της φυματίωσης τα τελευταία 30 χρόνια είναι μια ιστορία θριάμβου και τραγωδίας—του θριάμβου των επιστημόνων οι οποίοι προμήθευσαν τα μέσα για να τεθεί υπό έλεγχο και τελικά να εξαλειφθεί η ασθένεια, και της τραγωδίας που προκλήθηκε από τη γενική αποτυχία να εκμεταλλευτούμε τις ανακαλύψεις τους».—Τζ. Ρ. Μπίγκναλ, 1982.

Η ΦΥΜΑΤΙΩΣΗ σκοτώνει από τα πολύ παλιά χρόνια. Βασάνιζε τους Ίνκα του Περού πολύ προτού οι Ευρωπαίοι καταπλεύσουν στη Νότια Αμερική. Έπληττε τους Αιγυπτίους την εποχή που οι φαραώ κυβερνούσαν με μεγαλοπρέπεια. Αρχαία συγγράμματα φανερώνουν ότι η φυματίωση πρόσβαλλε κατά την αρχαιότητα πλούσιους και φτωχούς στη Βαβυλώνα, στην Ελλάδα και στην Κίνα.

Από το 18ο αιώνα μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, η φυματίωση ήταν η κύρια αιτία θανάτου στο Δυτικό κόσμο. Τελικά, το 1882, ο Γερμανός γιατρός Ρόμπερτ Κοχ ανακοίνωσε επίσημα την ανακάλυψη του βάκιλου ο οποίος ευθύνεται για την ασθένεια. Δεκατρία χρόνια αργότερα ο Βίλχελμ Ρέντγκεν ανακάλυψε τις ακτίνες Χ, κάνοντας έτσι δυνατή την εξέταση των πνευμόνων ζωντανών ατόμων για την ύπαρξη φυματικών αλλοιώσεων. Στη συνέχεια, το 1921, Γάλλοι επιστήμονες δημιούργησαν ένα εμβόλιο κατά της φυματίωσης. Το εμβόλιο BCG (Βάκιλος Καλμέτ-Γκερέν) πήρε το όνομα των επιστημόνων που το εφηύραν και παραμένει το μόνο διαθέσιμο εμβόλιο εναντίον αυτής της ασθένειας. Παρ’ όλα αυτά, η φυματίωση συνέχισε να αφαιρεί πολλές ανθρώπινες ζωές.

Επιτέλους, Θεραπεία!

Οι γιατροί έστελναν τους φυματικούς σε σανατόρια. Αυτά τα νοσοκομεία συνήθως ήταν χτισμένα σε βουνά, όπου οι ασθενείς μπορούσαν να αναπαύονται και να αναπνέουν καθαρό αέρα. Κατόπιν, το 1944, γιατροί στις Ηνωμένες Πολιτείες ανακάλυψαν τη στρεπτομυκίνη, το πρώτο αντιβιοτικό που διαπιστώθηκε ότι ήταν αποτελεσματικό κατά της φυματίωσης. Σύντομα αναπτύχθηκαν και άλλα αντιφυματικά φάρμακα. Επιτέλους, οι φυματικοί ασθενείς μπορούσαν να θεραπευτούν, ακόμα και στα σπίτια τους.

Καθώς η αναλογία κρουσμάτων μειωνόταν κατακόρυφα, το μέλλον διαγραφόταν ρόδινο. Τα σανατόρια έκλεισαν, και τα κεφάλαια με τα οποία χρηματοδοτούνταν οι έρευνες για τη φυματίωση εξαντλήθηκαν. Τα προγράμματα πρόληψης εγκαταλείφθηκαν, ενώ οι επιστήμονες και οι γιατροί αναζητούσαν καινούριες ιατρικές προκλήσεις.

Μολονότι η φυματίωση εξακολουθούσε να αφαιρεί πολλές ζωές στον αναπτυσσόμενο κόσμο, σίγουρα τα πράγματα θα βελτιώνονταν. Η φυματίωση ήταν πλέον παρελθόν. Έτσι νόμιζαν οι άνθρωποι, αλλά έκαναν λάθος.

Θανατηφόρα Επάνοδος

Στα μέσα της δεκαετίας του 1980, η φυματίωση άρχισε την τρομακτική και θανατηφόρα επάνοδό της. Κατόπιν, τον Απρίλιο του 1993, η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (WHO) δήλωσε επίσημα ότι η φυματίωση αποτελεί «παγκόσμια κατάσταση έκτακτης ανάγκης», προσθέτοντας ότι «η ασθένεια θα αφαιρέσει πάνω από 30 εκατομμύρια ζωές στα επόμενα δέκα χρόνια αν δεν γίνουν άμεσες ενέργειες για να αναχαιτιστεί η εξάπλωσή της». Αυτή ήταν η πρώτη δήλωση τέτοιου είδους στην ιστορία της WHO.

Από τότε, καμιά “άμεση ενέργεια” δεν έχει περιορίσει την εξάπλωση της ασθένειας. Στην πραγματικότητα, η κατάσταση έχει χειροτερέψει. Πρόσφατα, η WHO ανέφερε ότι περισσότεροι άνθρωποι χάθηκαν εξαιτίας της φυματίωσης το 1995 παρά σε οποιοδήποτε άλλο έτος στην ιστορία. Η WHO επίσης προειδοποίησε ότι μέχρι και μισό δισεκατομμύριο άνθρωποι μπορεί να νοσήσουν από φυματίωση στα επόμενα 50 χρόνια. Ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι θα πέφτουν θύματα μιας συχνά ανίατης μορφής φυματίωσης, η οποία είναι ανθεκτική σε πολλά φάρμακα.

Τι Ευθύνεται για τη Θανατηφόρα Επάνοδο;

Μια αιτία είναι ότι, στη διάρκεια των τελευταίων 20 ετών, τα προγράμματα ελέγχου της φυματίωσης χαλάρωσαν ή σταμάτησαν εντελώς σε πολλά μέρη του κόσμου. Αυτό οδήγησε σε καθυστερήσεις όσον αφορά τη διάγνωση καθώς και τη θεραπεία των ασθενών. Αυτό, με τη σειρά του, κατέληξε σε περισσότερους θανάτους και στην εξάπλωση της ασθένειας.

Μια άλλη αιτία για την επανεμφάνιση της φυματίωσης είναι ο αυξανόμενος αριθμός φτωχών υποσιτιζόμενων ανθρώπων, οι οποίοι ζουν σε συνωστισμένες πόλεις, κυρίως στις μεγαλουπόλεις του αναπτυσσόμενου κόσμου. Ενώ η φυματίωση δεν περιορίζεται στους φτωχούς πληθυσμούς—οποιοσδήποτε μπορεί να προσβληθεί από φυματίωση—εκεί όπου οι άνθρωποι ζουν υπό ανθυγιεινές συνθήκες και σε συνωστισμένους χώρους διευκολύνεται η μετάδοση της ασθένειας από άτομο σε άτομο. Επίσης, αυξάνονται οι πιθανότητες να είναι το ανοσολογικό σύστημα των ανθρώπων τόσο εξασθενημένο ώστε να μην μπορεί να αντισταθεί στην ασθένεια.

Ιός HIV και Φυματίωση—Διττό Πρόβλημα

Ένα μεγάλο πρόβλημα είναι ότι η φυματίωση έχει συνάψει μια θανατηφόρα συμμαχία με τον HIV, τον ιό του AIDS. Από τους ένα εκατομμύριο ανθρώπους οι οποίοι όπως υπολογίζεται πέθαναν από αιτίες που σχετίζονται με το AIDS στη διάρκεια του 1995, πιθανώς το ένα τρίτο πέθανε από φυματίωση. Αυτό συμβαίνει επειδή ο ιός HIV εξασθενίζει την ικανότητα του σώματος να αντιστέκεται στη φυματίωση.

Οι περισσότεροι άνθρωποι που έχουν προσβληθεί από φυματίωση ποτέ δεν φτάνουν στο σημείο να νοσήσουν από την ασθένεια. Γιατί; Επειδή οι βάκιλοι της φυματίωσης φυλακίζονται μέσα σε κύτταρα που ονομάζονται μακροφάγα. Εκεί, κλειδώνονται από το ανοσολογικό σύστημα του ατόμου, ειδικά από τα Τ λεμφοκύτταρα, ή απλώς Τ κύτταρα.

Οι βάκιλοι της φυματίωσης μοιάζουν με κόμπρες που είναι καλά κλεισμένες μέσα σε καλάθια των οποίων τα καπάκια κλείνουν ερμητικά. Τα καλάθια είναι τα μακροφάγα και τα καπάκια είναι τα Τ κύτταρα. Ωστόσο, όταν εμφανίζεται ο ιός του AIDS, πετάει τα καπάκια από τα καλάθια. Όταν συμβεί αυτό, οι βάκιλοι δραπετεύουν και είναι ελεύθεροι να λεηλατήσουν οποιοδήποτε μέρος του σώματος.

Γι’ αυτό όσοι πάσχουν από AIDS έχουν πολύ περισσότερες πιθανότητες να εκδηλώσουν ενεργό φυματίωση από ό,τι οι άνθρωποι που έχουν υγιές ανοσολογικό σύστημα. «Οι άνθρωποι που έχουν τον ιό HIV είναι εξαιρετικά ευάλωτοι», είπε ένας φυματιολόγος στη Σκωτία. «Δυο ασθενείς με HIV κάθονταν στο διάδρομο κάποιας κλινικής του Λονδίνου και κόλλησαν την αρρώστια όταν πέρασε δίπλα τους κάποιος φυματικός πάνω σε ένα φορείο».

Έτσι, το AIDS έχει συντελέσει στην εξάπλωση της επιδημίας της φυματίωσης. Σύμφωνα με έναν υπολογισμό, μέχρι το έτος 2000, η επιδημία του AIDS θα έχει προξενήσει 1,4 εκατομμύρια κρούσματα φυματίωσης τα οποία δεν θα είχαν εμφανιστεί διαφορετικά. Ένας σημαντικός παράγοντας στην αύξηση της φυματίωσης είναι ότι τα θύματα του AIDS όχι μόνο είναι πολύ ευάλωτα στην ασθένεια αλλά μπορούν επίσης να τη μεταδώσουν και σε άλλους ανθρώπους, περιλαμβανομένων και εκείνων που δεν έχουν AIDS.

Φυματίωση Ανθεκτική σε Πολλά Φάρμακα

Ένας τελικός παράγοντας ο οποίος δυσχεραίνει ακόμα περισσότερο τη μάχη κατά της φυματίωσης είναι η εμφάνιση στελεχών φυματίωσης τα οποία είναι ανθεκτικά στα φάρμακα. Αυτά τα σούπερ-στελέχη απειλούν να ξανακάνουν την ασθένεια ανίατη, όπως ήταν και την εποχή πριν από τα αντιβιοτικά.

Η ειρωνεία είναι ότι η κακή τήρηση του προγράμματος χορήγησης αντιφυματικών φαρμάκων είναι η κύρια αιτία για την εμφάνιση φυματίωσης ανθεκτικής σε πολλά φάρμακα. Η αποτελεσματική θεραπεία της φυματίωσης διαρκεί τουλάχιστον έξι μήνες και απαιτεί να παίρνουν οι ασθενείς τέσσερα φάρμακα με αλάνθαστη τακτικότητα. Ο ασθενής ίσως χρειάζεται να καταπίνει μέχρι και δώδεκα χάπια τη μέρα. Αν οι ασθενείς δεν παίρνουν τα φάρμακα τακτικά ή αν δεν ολοκληρώσουν τη θεραπεία, αναπτύσσονται στελέχη της φυματίωσης τα οποία είναι δύσκολο ή αδύνατον να εξαλειφθούν. Μερικά στελέχη είναι ανθεκτικά μέχρι και σε εφτά από τα συνηθισμένα αντιφυματικά φάρμακα.

Η θεραπεία ασθενών που πάσχουν από φυματίωση ανθεκτική σε πολλά φάρμακα δεν είναι μόνο δύσκολη, αλλά και ακριβή. Το κόστος μπορεί να είναι σχεδόν εκατονταπλάσιο από το κόστος της νοσηλείας άλλων φυματικών. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, το ιατρικό κόστος για τη θεραπεία μίας και μόνο περίπτωσης μπορεί να ξεπεράσει τα 250.000 δολάρια (περ. 67,5 εκατ. δρχ.)!

Η WHO υπολογίζει ότι γύρω στα 100 εκατομμύρια άνθρωποι παγκόσμια ίσως μολυνθούν από στελέχη φυματίωσης ανθεκτικά στα φάρμακα, μερικά από τα οποία δεν μπορούν να νικηθούν με κανένα γνωστό αντιφυματικό φάρμακο. Αυτά τα θανατηφόρα στελέχη είναι εξίσου μεταδοτικά με τα πιο συνηθισμένα στελέχη.

Πρόληψη και Θεραπεία

Τι γίνεται για να αντιμετωπιστεί αυτή η παγκόσμια κατάσταση έκτακτης ανάγκης; Ο καλύτερος τρόπος για τον έλεγχο της ασθένειας είναι να αναγνωρίζονται και να θεραπεύονται οι μολυσματικές περιπτώσεις σε αρχικό στάδιο. Αυτό όχι μόνο βοηθάει εκείνους που είναι ήδη άρρωστοι αλλά επίσης σταματάει τη μετάδοση της ασθένειας σε άλλους.

Όταν δεν εφαρμοστεί θεραπευτική αγωγή, η φυματίωση σκοτώνει τα μισά και πλέον θύματά της. Ωστόσο, όταν εφαρμοστεί η κατάλληλη αγωγή, μπορεί να θεραπευτεί σχεδόν κάθε περίπτωση φυματίωσης, αρκεί να μην προκαλείται από κάποιο στέλεχος ανθεκτικό σε ένα ευρύ φάσμα φαρμάκων.

Όπως έχουμε δει, η αποτελεσματική θεραπεία απαιτεί να ολοκληρώνουν οι ασθενείς τη φαρμακευτική αγωγή. Πολλές φορές, δεν το κάνουν αυτό. Γιατί; Επειδή ο βήχας, ο πυρετός και τα άλλα συμπτώματα συνήθως εξαφανίζονται λίγες εβδομάδες μετά την έναρξη της θεραπευτικής αγωγής. Έτσι, πολλοί ασθενείς συμπεραίνουν ότι έχουν θεραπευτεί και σταματούν να παίρνουν τα φάρμακα.

Για να αντιμετωπίσει αυτό το πρόβλημα, η WHO προωθεί ένα πρόγραμμα που ονομάζεται DOTS και σημαίνει «άμεση παρατήρηση της θεραπείας, βραχυπρόθεσμη αγωγή». Όπως καταλαβαίνουμε από το όνομα, οι νοσηλευτές παρακολουθούν και βεβαιώνονται ότι οι ασθενείς τους καταπίνουν κάθε δόση των φαρμάκων, τουλάχιστον για τους πρώτους δύο μήνες της θεραπείας. Εντούτοις, αυτό δεν είναι πάντοτε εύκολο επειδή πολλοί από εκείνους που πάσχουν από φυματίωση ζουν στο περιθώριο της κοινωνίας. Εφόσον η ζωή τους είναι συχνά γεμάτη αναταραχή και προβλήματα—μερικοί μάλιστα είναι άστεγοι—μπορεί να είναι εξαιρετικά δύσκολο να παρακολουθεί κάποιος σε τακτική βάση αν παίρνουν τα φάρμακά τους.

Υπάρχουν, λοιπόν, κάποιες προοπτικές να νικηθεί οριστικά αυτή η μάστιγα της ανθρωπότητας;

[Πλαίσιο στη σελίδα 5]

Πληροφορίες για τη Φυματίωση

Περιγραφή: Η φυματίωση είναι μια ασθένεια η οποία συνήθως προσβάλλει και σταδιακά καταστρέφει τους πνεύμονες, αλλά μπορεί να εξαπλωθεί και σε άλλες περιοχές του σώματος, συγκεκριμένα στον εγκέφαλο, στα νεφρά και στα κόκαλα.

Συμπτώματα: Η πνευμονική φυματίωση μπορεί να προξενήσει βήχα, απώλεια βάρους και όρεξης, έντονες νυχτερινές εφιδρώσεις, αδυναμία, δύσπνοια και πόνους στο θώρακα.

Πώς γίνεται η διάγνωση: Ένα δερματικό τεστ με ένεση φυματίνης μπορεί να δείξει αν κάποιο άτομο έχει έρθει σε επαφή με το βάκιλο. Μια ακτινογραφία θώρακα μπορεί να αποκαλύψει βλάβη στους πνεύμονες, πράγμα που ίσως δείχνει ότι υπάρχει ενεργός φυματίωση. Μια εργαστηριακή εξέταση πτυέλων του ασθενούς είναι ο πιο αξιόπιστος τρόπος για την ανίχνευση των βάκιλων της φυματίωσης.

Ποιοι πρέπει να υποβληθούν σε εξετάσεις: Εκείνοι που είτε έχουν συμπτώματα φυματίωσης είτε είχαν στενή, επανειλημμένη επαφή με κάποιο φυματικό—ιδιαίτερα σε δωμάτια με κακό εξαερισμό.

Εμβολιασμός: Υπάρχει μόνο ένα εμβόλιο—γνωστό ως BCG. Προλαμβάνει την εμφάνιση οξείας φυματίωσης στα παιδιά αλλά δεν είναι αποτελεσματικό για εφήβους και ενηλίκους. Στην καλύτερη περίπτωση, το εμβόλιο εξασφαλίζει προστασία για 15 χρόνια περίπου. Το εμβόλιο BCG προστατεύει μόνο εκείνους που δεν έχουν προσβληθεί· δεν ωφελεί τους ανθρώπους οι οποίοι έχουν ήδη προσβληθεί.

[Πλαίσιο στη σελίδα 6]

Φυματίωση και Μόδα

Όσο παράξενο και αν φαίνεται, στη διάρκεια του 19ου αιώνα η φυματίωση είχε εξιδανικευτεί, εφόσον οι άνθρωποι πίστευαν ότι τα συμπτώματα της ασθένειας αποκάλυπταν ευαίσθητες, καλλιτεχνικές τάσεις.

Ο Γάλλος θεατρικός συγγραφέας και μυθιστοριογράφος Αλέξανδρος Δουμάς μίλησε για τις αρχές της δεκαετίας του 1820 στα Απομνημονεύματα (Mémoires) που έγραψε: «Ήταν πολύ της μόδας να έχει κανείς ενοχλήσεις στο θώρακα· όλοι ήταν φθισικοί, ειδικά οι ποιητές· ήταν κοινωνικά αποδεκτό να πεθαίνει κάποιος προτού φτάσει στα τριάντα».

Ο Άγγλος ποιητής Λόρδος Βύρων λέγεται ότι είπε: «Θα ήθελα να πεθάνω από φθίση [φυματίωση] . . . επειδή όλες οι κυρίες θα λένε: “Κοιτάξτε τον καημένο τον Βύρωνα, πόσο ελκυστικός φαίνεται την ώρα που πεθαίνει!”»

Ο Αμερικανός συγγραφέας Χένρι Ντέιβιντ Θόρο, ο οποίος πιθανώς πέθανε από φυματίωση, έγραψε: «Η εξασθένηση και η αρρώστια πολλές φορές είναι όμορφες, σαν . . . την πυρετώδη έξαψη της φθίσης».

Σχολιάζοντας αυτή τη γοητεία που ασκούσε η φυματίωση, ένα άρθρο στο Περιοδικό του Αμερικανικού Ιατρικού Συλλόγου (The Journal of the American Medical Association) δήλωσε: «Αυτό το παράδοξο πάθος με την ασθένεια αλλοίωσε τα γούστα στη μόδα· οι γυναίκες ήθελαν να έχουν μια χλωμή και εύθραυστη όψη, χρησιμοποιούσαν λευκό μέικ απ και προτιμούσαν τα λεπτά φορέματα από μουσελίνα—το αποτέλεσμα ήταν παρόμοιο με εκείνο που επιδιώκουν τα σημερινά μοντέλα τα οποία φαίνεται να πάσχουν από νευρική ανορεξία».

[Πλαίσιο στη σελίδα 7]

Είναι Εύκολο να Κολλήσει Κάποιος Φυματίωση;

«Δεν μπορούμε να κρυφτούμε πουθενά από τα βακτήρια της φυματίωσης», προειδοποιεί ο Δρ Άρατα Κότσι, διευθυντής του Παγκόσμιου Προγράμματος της WHO για τη Φυματίωση. «Οποιοσδήποτε μπορεί να κολλήσει φυματίωση απλώς εισπνέοντας ένα μικρόβιο της φυματίωσης το οποίο έχει εκτοξευτεί στον αέρα με το βήχα ή με το φτάρνισμα. Αυτά τα μικρόβια μπορούν να αιωρούνται στον αέρα για ώρες· ακόμα και χρόνια. Κινδυνεύουμε όλοι».

Ωστόσο, προτού κάποιο άτομο νοσήσει από φυματίωση, πρέπει να συμβούν δύο πράγματα. Πρώτον, πρέπει να έχει μολυνθεί από βακτήρια της φυματίωσης. Δεύτερον, η μόλυνση πρέπει να εξελιχθεί σε ασθένεια.

Αν και είναι δυνατόν να μολυνθείτε έπειτα από σύντομη επαφή με κάποιο άτομο που μπορεί να τη μεταδώσει, η φυματίωση είναι πολύ πιθανότερο να μεταδοθεί μέσω επανειλημμένης επαφής, όπως αυτή που υπάρχει ανάμεσα στα μέλη των οικογενειών που ζουν σε συνωστισμένους χώρους.

Οι βάκιλοι που εισπνέει το άτομο το οποίο μολύνεται πολλαπλασιάζονται στο θώρακα. Ωστόσο, οι 9 στους 10 ανθρώπους έχουν ανοσολογικό σύστημα το οποίο αναχαιτίζει την εξάπλωση της μόλυνσης, και το μολυσμένο άτομο δεν νοσεί. Μερικές φορές, όμως, ο βάκιλος που βρίσκεται σε λανθάνουσα κατάσταση μπορεί να ενεργοποιηθεί αν το ανοσολογικό σύστημα εξασθενήσει αρκετά εξαιτίας του ιού HIV, του διαβήτη, της χημειοθεραπείας για την αντιμετώπιση του καρκίνου ή άλλων λόγων.

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 4]

New Jersey Medical School —National Tuberculosis Center

[Εικόνα στη σελίδα 7]

Οι βάκιλοι της φυματίωσης που απελευθερώνονται εξαιτίας του ιού του AIDS μοιάζουν με κόμπρες που απελευθερώθηκαν από τα καλάθια τους