Χαρτογραφία—Κλειδί για να Γνωρίσετε τον Κόσμο

ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΤΗ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΟΝ ΚΑΝΑΔΑ

«Ο παράδεισος είναι κάπου στην Άπω Ανατολή. Η Ιερουσαλήμ είναι το κέντρο όλων των κρατών και των χωρών, και ο κόσμος είναι ένας επίπεδος δίσκος ο οποίος περιβάλλεται από ωκεανούς νερού. Έτσι έβλεπαν οι καλόγεροι—οι χαρτογράφοι του Μεσαίωνα—τον κόσμο στον οποίο ζούσαν».

ΑΥΤΑ τα λόγια χρησιμοποίησαν οι εκδότες του Μεγάλου Παγκόσμιου Άτλαντα του Ρίντερς Ντάιτζεστ (The Reader’s Digest Great World Atlas) στον πρόλογο της έκδοσής τους. Αυτή η θρησκευτική άποψη, η οποία δεν υποστηρίζεται από την Αγία Γραφή, εξηγεί εν μέρει γιατί η χαρτογραφία σημείωσε ελάχιστη πρόοδο στις αρχές του Μεσαίωνα.

Οι χάρτες είναι απαραίτητοι για να αποκτήσει κανείς κάποιες γεωγραφικές γνώσεις, οι οποίες είναι απαραίτητες για την κατανόηση του κόσμου που μας περιβάλλει. Ωστόσο, η γνώση πολλών γύρω από τη γεωγραφία δεν έχει προχωρήσει και πολύ σε σχέση με τους μεσαιωνικούς χρόνους. Πριν από εκατό χρόνια, ο συγγραφέας Μαρκ Τουέιν χρησιμοποίησε τον φανταστικό του ήρωα Χακ Φιν για να δείξει το πρόβλημα που υπήρχε στην εποχή του. Καθώς πετάνε με ένα αερόστατο, ο Χακ διαβεβαιώνει τον φίλο του Τομ Σόγιερ ότι δεν έχουν φτάσει ακόμη στην πολιτεία της Ιντιάνα επειδή η γη είναι ακόμη πράσινη. Ο Χακ είχε δει στο χάρτη ότι η Ιντιάνα είχε χρώμα ροζ.

Πιο πρόσφατα, ένας Αμερικανός καθηγητής γυμνασίου συνήθιζε να αρχίζει το μάθημα της γεωγραφίας ζητώντας από κάποιο μαθητή να του δείξει στον παγκόσμιο χάρτη τις Ηνωμένες Πολιτείες. Επί δέκα χρόνια, άρχιζε το μάθημά του με αυτόν τον τρόπο. Ανέφερε ότι ούτε μία φορά σε αυτά τα χρόνια δεν είχε καταφέρει ο πρώτος—ή έστω ο δεύτερος—μαθητής να του δείξει τις Ηνωμένες Πολιτείες! Ίσως να σας εκπλήσσει ακόμη περισσότερο το ότι, σύμφωνα με το περιοδικό Τάιμ (Time), «3 στους 10 Αμερικανούς δεν μπορούν να ξεχωρίσουν στο χάρτη το βορρά από το νότο».

Χρονικό της Χαρτογραφίας

Η χαρτογραφία είναι μία από τις πιο αρχαίες και πιο εκπληκτικές μορφές επικοινωνίας. Έχουν χαραχτεί χάρτες πάνω σε πέτρα και ξύλο· έχουν ζωγραφιστεί πάνω σε άμμο, χαρτί και περγαμηνές· έχουν απεικονιστεί πάνω σε δέρμα και ύφασμα· έχουν σχηματιστεί ακόμη και με το χέρι πάνω σε χιόνι.

Η Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια του Βιβλίου (The World Book Encyclopedia) χρονολογεί τον αρχαιότερο γνωστό χάρτη γύρω στο 2300 Π.Κ.Χ., περιγράφοντάς τον ως «μικρή πήλινη πινακίδα από τη Βαβυλωνία η οποία δείχνει προφανώς ένα κτήμα μέσα σε μια κοιλάδα περιστοιχισμένη από βουνά». Οι Βαβυλώνιοι χρησιμοποιούσαν πήλινες παραστάσεις για να απεικονίσουν επίσης τείχη πόλεων σε μια από τις πρώτες προσπάθειες πολεοδομικής ανάπτυξης που έγιναν ποτέ.

Ο Έλληνας γεωγράφος Πτολεμαίος της Αλεξάνδρειας που έζησε το δεύτερο αιώνα ήξερε ότι η γη είναι στρογγυλή, κάτι που αποκάλυψε και η Αγία Γραφή τον όγδοο αιώνα Π.Κ.Χ. λέγοντας ότι ο Θεός είναι «Αυτός που κατοικεί πάνω από τον κύκλο της γης». (Ησαΐας 40:22) Σύμφωνα με το περιοδικό Ισημερία (Equinox), τα σχέδια του Πτολεμαίου συγκαταλέγονται «στις πρώτες καταγραμμένες προσπάθειες που έγιναν στον τομέα της χαρτογράφησης του σχήματος του γνωστού κόσμου».

Λίγοι ήταν εκείνοι που γνώριζαν τους χάρτες του Πτολεμαίου πριν από την έκδοσή τους σε μορφή άτλαντα στα τέλη του 15ου αιώνα. Έκτοτε αυτοί οι χάρτες αποτέλεσαν την πηγή από την οποία αντλούσαν γεωγραφικά δεδομένα θαλασσοπόροι όπως ο Κολόμβος, ο Κάμποτ, ο Μαγγελάνος, ο Ντρέικ και ο Βεσπούτσι. Ακόμη και σήμερα, ο σχεδόν σφαιροειδής παγκόσμιος χάρτης του Πτολεμαίου μοιάζει με τους σύγχρονους χάρτες, μολονότι στο χάρτη του Πτολεμαίου το μέγεθος της Ευρασίας είναι υπερβολικά μεγάλο. Ο Παγκόσμιος Άτλας του Ρίντερς Ντάιτζεστ (Reader’s Digest Atlas of the World) παρατηρεί ότι αυτή η υπερβολή «έκανε τον Κολόμβο να υποτιμήσει την απόσταση που υπήρχε ως την Ασία όταν ξεκίνησε να διασχίσει τον Ατλαντικό, και έτσι δεν αντιλήφθηκε ότι είχε ανακαλύψει το Νέο Κόσμο που βρίσκεται ενδιάμεσα». Αυτός ο λεγόμενος Νέος Κόσμος, η Αμερική, που πήρε το όνομά του από τον Αμέριγκο Βεσπούτσι, προστέθηκε για πρώτη φορά σε παγκόσμιο χάρτη το 1507.

Τα επόμενα ταξίδια που έγιναν στην εποχή των ανακαλύψεων, μεταξύ του 1500 και του 1700, εφοδίασαν τους χαρτογράφους με ακριβέστερες πληροφορίες. Τα σχεδιαγράμματα και οι χάρτες τους έγιναν έγγραφα στρατηγικής σημασίας και έχουν χαρακτηριστεί «εργαλεία της κρατικής εξουσίας» και «όπλα πολέμου». Οι χαρτογράφοι ορκίζονταν να τηρήσουν μυστικότητα, εργάζονταν σε απομόνωση και προστάτευαν τους χάρτες τους μέχρι θανάτου. Αν επιβιβαζόταν κάποιος εχθρός σε ένα πλοίο, οι χάρτες, οι οποίοι φυλάσσονταν σε σάκο που περιείχε βάρη, ρίχνονταν στη θάλασσα. Επί μεγάλο χρονικό διάστημα, τα κράτη περιφρουρούσαν προσεκτικά τους επίσημους χάρτες τους, και σε περίοδο πολέμου ελάχιστοι μόνο μπορούσαν να τους δουν.

Καθώς ανακαλύπτονταν νέες χώρες, χρειαζόταν να επαναπροσδιοριστούν τα παλιά σύνορα. Ο Φλαμανδός γεωγράφος Γεράρδος Μερκάτορ (1512-1594) ανταποκρίθηκε σε αυτή την ανάγκη σχεδιάζοντας το πρώτο επιστημονικό βιβλίο με χάρτες. Στο βιβλίο του, ο Μερκάτορ χρησιμοποίησε τη μορφή του μυθολογικού γίγαντα Άτλαντα, ενός από τους Τιτάνες, και από τότε η λέξη «άτλας» κατέληξε να σημαίνει συλλογή χαρτών.

Η Σύγχρονη Χαρτογραφία

Καθώς αυξανόταν η γνώση στον τομέα της γεωγραφίας, η ποιότητα των χαρτών βελτιωνόταν. Οι καινούριες τεχνικές χαρτογράφησης έπαιξαν σημαντικό ρόλο σε αυτές τις εξελίξεις. Το περιοδικό Κανέιντιαν Τζεογκράφικ (Canadian Geographic) περιγράφει τον εξαιρετικά δύσκολο ρόλο των τοπογράφων στη διάρκεια των τελευταίων ετών του 19ου αιώνα και των πρώτων ετών του 20ού: «Και στη ζέστη και στο κρύο, με άλογα, κανό, σχεδίες και με τα πόδια, . . . τοπογραφούσαν πόλεις και αγροτικές κατοικίες, δάση και πεδιάδες, λασπωμένους δρόμους και έλη γεμάτα έντομα. Χρησιμοποιούσαν αλυσίδες για να μετρούν τις αποστάσεις και θεοδόλιχους για τις γωνίες. Όριζαν σημεία αναφοράς με βάση τα άστρα . . . και βυθομετρούσαν τα νερά των παράκτιων περιοχών».

Τον 20ό αιώνα, η χαρτογράφηση απογειώθηκε στην κυριολεξία. Αεροπλάνα εφοδιασμένα με κάμερες άρχισαν να βγάζουν αεροφωτογραφίες. Αργότερα, στη δεκαετία του 1950, οι δορυφόροι που βρίσκονταν σε τροχιά εισήγαγαν τη χαρτογράφηση στον αιώνα του διαστήματος. Στο τέλος της δεκαετίας του 1980, οι τοπογράφοι εδάφους μπορούσαν να καθορίσουν γεωγραφικές τοποθεσίες σε οποιοδήποτε μέρος της γης μέσα σε μια ώρα, χρησιμοποιώντας δέκτες του παγκόσμιου συστήματος εντοπισμού θέσης, κάτι που θα απαιτούσε ολόκληρους μήνες για να επιτευχθεί πριν από μερικά χρόνια.

Σήμερα, οι χαρτογράφοι σχεδιάζουν με ηλεκτρονικά μέσα. Ανανεώνουν τους χάρτες τους χρησιμοποιώντας όργανα που τοποθετούνται σε δορυφόρους και συμπληρώνονται από περίπλοκα όργανα εδάφους. Κομπιούτερ με ειδικά προγράμματα δίνουν τη δυνατότητα στους χαρτογράφους να αποθηκεύσουν τρισεκατομμύρια πληροφορίες, χαρτογραφικές καθώς και άλλου είδους. Έτσι, η παραγγελία για ένα χάρτη μπορεί να εκτελεστεί μέσα σε λίγα λεπτά, χωρίς να χρειάζεται χρονοβόρα χάραξη με το χέρι.

Με ένα γεωγραφικό σύστημα πληροφοριών (GIS), σχεδόν οποιαδήποτε πληροφορία μπορεί να επιτυπωθεί στους χάρτες. Ένα πρόγραμμα GIS μπορεί να παραγάγει το χάρτη ενός δρόμου μιας πόλης, απεικονίζοντάς τον όπως είναι εκείνο το λεπτό, για να διευκολύνεται η κυκλοφορία των αυτοκινήτων σε ώρες αιχμής. Μπορεί επίσης να εντοπίζει και να δίνει κατευθύνσεις σε φορτηγά μεταφορών που ταξιδεύουν κατά μήκος των εθνικών οδών και μπορεί να οργανώνει μέχρι και την παραγωγή άχυρου για τους κτηνοτρόφους.

Χάρτες—Αντανακλούν την Πραγματικότητα;

«Ο χάρτης μπορεί να λέει ψέματα, αλλά δεν αστειεύεται ποτέ», έγραψε ο ποιητής Χάουαρντ Μακ Κόρντιν. Παραδείγματος χάρη, όταν ένας χάρτης που έχει σχεδιαστεί με το χέρι πάνω σε ένα κομμάτι χαρτί δεν δείχνει τη σωστή λωρίδα εξόδου για τον προορισμό σας, αυτό δεν είναι κάτι το αστείο. Περιμένουμε να είναι όλοι οι χάρτες αληθινοί και να αντανακλούν την πραγματικότητα. Αλλά το γεγονός είναι ότι δεν ανταποκρίνονται όλοι στην αλήθεια ούτε αντανακλούν όλοι την πραγματικότητα.

Κάποιος αρχειοφύλακας πήρε έναν έγχρωμο κρεμαστό χάρτη του Κεμπέκ του Καναδά και αργότερα ανακάλυψε κάτι που φαινόταν να είναι σκανδαλώδες λάθος. «Όλο το Λαμπραντόρ αποτελούσε τμήμα του Κεμπέκ», εξήγησε. «Όταν επισήμανα το πρόβλημα σε κάποιο συνεργάτη, ξαφνιάστηκα όταν εκείνος είπε ότι προφανώς δεν επρόκειτο για παράβλεψη αλλά για ηθελημένη διαστρέβλωση». Φαίνεται ότι το Κεμπέκ ποτέ δεν έμεινε ικανοποιημένο από μια απόφαση του 1927 σχετικά με την τοποθέτηση των συνόρων μεταξύ Λαμπραντόρ και Κεμπέκ, και έτσι ο χάρτης δεν αντανακλούσε αυτή την ανεπιθύμητη πραγματικότητα.

Ο συνεργάτης του αρχειοφύλακα επισήμανε επιπρόσθετα παραδείγματα χαρτών οι οποίοι ήταν σκόπιμα παραπλανητικοί. Ο αρχειοφύλακας έγραψε αργότερα ένα άρθρο στο Κανέιντιαν Τζεογκράφικ με τίτλο «Χάρτες που Παραπλανούν», το οποίο τόνιζε ότι «η χαρτογραφία μπορεί εύκολα να χρησιμοποιηθεί ως μέσο για να υποστηριχτεί μια συγκεκριμένη άποψη». Έγραψε: «Είχα διδαχτεί ανέκαθεν ότι οι χάρτες αποτελούν πιστή απεικόνιση της πραγματικότητας και εντούτοις υπάρχουν χάρτες που είναι γεμάτοι ψέματα!»

Το 1991, η εφημερίδα Δε Γκλόουμπ εντ Μέιλ (The Globe and Mail) του Τορόντο ανέφερε ότι «μια αντιπροσωπεία Ιαπώνων αξιωματούχων, των οποίων η κυβέρνηση διεκδικεί την κατοχή των υπό σοβιετικό έλεγχο Κουρίλων Νήσων, ζήτησε από την [Εταιρία Νάσιοναλ Τζεογκράφικ] να ορίσει μια διαφορετική απόχρωση για την υπό αμφισβήτηση περιοχή». Γιατί ήθελαν αυτή την αλλαγή στο χρώμα; Ο αρχιχαρτογράφος της Νάσιοναλ Τζεογκράφικ, ο Τζον Γκάρβερ, εξήγησε: «Ήθελαν να αλλάξει το χρώμα και να γίνει πράσινο, επειδή η Ιαπωνία είναι πράσινη στο χάρτη».

Επομένως, τα χρώματα στους χάρτες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να γίνουν κάποιες συνδέσεις ή να τονιστεί ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικό. Παραδείγματος χάρη, το 1897, με την ανακάλυψη χρυσού σε έναν παραπόταμο του ποταμού Κλόνταϊκ, οι χάρτες αποδείχτηκαν ιδιαίτερα χρήσιμοι προωθώντας την εισροή 100.000 περίπου χρυσοθήρων. Οι κατασκευαστές χαρτών χρωμάτισαν την Αλάσκα και το Γιούκον με χρώμα βαθύ κίτρινο για να υποδηλώσουν ότι υπήρχε μεγάλη δυνατότητα επιτυχίας.

Άλλες απόψεις μπορεί να επηρεάσουν την εμφάνιση ενός χάρτη με πολύ πιο θεαματικό τρόπο. Παραδείγματος χάρη, το 1982 φτιάχτηκε ένας «Ανάποδος Χάρτης», ο οποίος είχε το Νότιο Ημισφαίριο στην επάνω πλευρά. Γιατί; Επειδή υπήρχε η άποψη ότι η επάνω θέση υποδηλώνει υπεροχή και αξιότητα και ότι ένας τέτοιος χάρτης θα είχε θετική επίδραση στις φτωχότερες χώρες του κόσμου που βρίσκονται στο Νότιο Ημισφαίριο.

Πρόκληση για τους Χαρτογράφους

Ακόμη και όταν ο χαρτογράφος θέλει να απεικονίσει την πραγματικότητα, η δημιουργία ενός χάρτη σε επίπεδη επιφάνεια παρουσιάζει πρόβλημα. Αυτό συμβαίνει επειδή η σχεδίαση της επιφάνειας μιας σφαίρας πάνω σε ένα επίπεδο καταλήγει σε διαστρέβλωση. Είναι σαν να προσπαθεί κανείς να κάνει επίπεδη τη φλούδα ενός ολόκληρου πορτοκαλιού. Τα σχήματα των ηπείρων μπορεί να είναι ακριβή, αλλά τα μεγέθη είναι δυσανάλογα. Γι’ αυτό, ο Τζον Γκάρβερ είπε: «Ο μοναδικός ακριβής χάρτης είναι η υδρόγειος σφαίρα». Αλλά εφόσον οι σφαίρες είναι δύσκολες στη μεταφορά τους, οι επίπεδοι, έγχρωμοι παγκόσμιοι χάρτες είναι ευπρόσδεκτοι και χρήσιμοι.

Το 1988, η Νάσιοναλ Τζεογκράφικ εξέδωσε έναν καινούριο παγκόσμιο χάρτη. Σε δημοσίευμά του για αυτό το γεγονός, το περιοδικό Τάιμ εξήγησε το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι χαρτογράφοι: «Οι αποτυπώσεις πάνω στους χάρτες δεν αντανακλούν συχνά τα πραγματικά σχήματα και τα σχετικά μεγέθη των ηπείρων και των θαλασσών». Μπορείτε να διακρίνετε εύκολα αυτό το γεγονός αν συγκρίνετε τον παγκόσμιο χάρτη που εκδόθηκε το 1988 από την Εταιρία Νάσιοναλ Τζεογκράφικ με παγκόσμιους χάρτες που είχαν παραχθεί από την ίδια εταιρία σε προηγούμενα χρόνια.

Σχολιάζοντας τις εξαιρετικά μεγάλες διαφορές που υπάρχουν σε αυτούς τους χάρτες, το Τάιμ είπε: «Στον καινούριο παγκόσμιο χάρτη τον οποίο στέλνει η [Εταιρία Νάσιοναλ Τζεογκράφικ] στα 11 εκατομμύρια μέλη της, η Σοβιετική Ένωση έχει χάσει 47 εκατομμύρια τ. χλμ.—πάνω από τα δύο τρίτα της περιοχής που εμφανιζόταν να καταλαμβάνει τα τελευταία πενήντα χρόνια στους χάρτες της Νάσιοναλ Τζεογκράφικ».

Από την εποχή του Πτολεμαίου, οι χαρτογράφοι προσπαθούν να λύσουν το πρόβλημα της αναπαράστασης των διαφόρων περιοχών του κόσμου στο σχετικό τους μέγεθος. Παραδείγματος χάρη, σε μια προβολή που χρησιμοποιούσε επί 66 χρόνια η Νάσιοναλ Τζεογκράφικ, το μέγεθος της Αλάσκας είναι πενταπλάσιο από το πραγματικό! Αυτά τα προβλήματα διαστρέβλωσης μπορούν να σας βοηθήσουν να καταλάβετε γιατί ο Άρθουρ Ρόμπινσον, ο οποίος θεωρείται από πολλούς ως ο πιο εξέχων χαρτογράφος των Η.Π.Α., είπε: «Η χαρτογράφηση είναι τέχνη όσο είναι και επιστήμη». Ο χάρτης που υιοθέτησε η Εταιρία Νάσιοναλ Τζεογκράφικ το 1988 ήταν, σύμφωνα με τον Γκάρβερ, «η καλύτερη διαθέσιμη εξισορρόπηση μεταξύ γεωγραφίας και αισθητικής».

Τι Επιφυλάσσει το Μέλλον;

Σαφώς, η χαρτογράφηση περιλαμβάνει πολύ περισσότερα πράγματα από όσα αντιλαμβάνονται πολλοί άνθρωποι. Όσο περισσότερη γνώση υπάρχει σχετικά με τη γη, τόσο ακριβέστεροι μπορούν να είναι οι χάρτες. Ωστόσο, αυτή η γνώση μπορεί να μη γίνεται διαθέσιμη εύκολα. Επομένως, όπως είπε πριν από χρόνια ο συγγραφέας Λόιντ Α. Μπράουν, «ωσότου όλοι οι άνθρωποι θα μπορούν να πλεύσουν προς τις γειτονικές ακτές χωρίς φόβο και θα μπορούν να φτάσουν οδικώς ή να πετάξουν με το αεροπλάνο σε οποιαδήποτε χώρα χωρίς να τους πυροβολήσει ή να τους σταματήσει κανείς, ο μεγάλος παγκόσμιος χάρτης τον οποίο οι άνθρωποι ονειρεύονται εδώ και αιώνες θα πρέπει να περιμένει. Κάποια μέρα ίσως τελειώσει».

Ευτυχώς, σύμφωνα με τις προφητείες της Αγίας Γραφής, ολόκληρη η υδρόγειος θα ενωθεί τελικά υπό τη διακυβέρνηση του διορισμένου από τον Θεό Βασιλιά, του Ιησού Χριστού. Σχετικά με αυτόν, μια προφητεία της Αγίας Γραφής διακηρύττει: «Θα έχει υπηκόους από θάλασσα σε θάλασσα και από τον Ποταμό ως τα πέρατα της γης». (Ψαλμός 72:8) Όταν εξαλειφθούν οι συνοριακές διαφορές και οι πολιτικές αντιπαλότητες και όταν δεν θα υπάρχουν πια οι αντιμαχόμενες εθνικές κυριαρχίες, τότε θα μπορεί να κατασκευαστεί ο τέλειος παγκόσμιος χάρτης.

[Εικόνα στη σελίδα 16, 17]

Ο Πτολεμαίος και ο παγκόσμιος χάρτης του

Γεράρδος Μερκάτορ

[Ευχαριστίες]

Πτολεμαίος και Μερκάτορ: Culver Pictures· ο παγκόσμιος χάρτης του Πτολεμαίου: Gianni Dagli Orti/Corbis· υδρόγειος: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.· φόντο στις σελίδες 16-19: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck