Το Έδικτο της Νάντης—Ένας Καταστατικός Χάρτης που Προωθούσε την Ανοχή;

«ΑΥΤΟ με σταυρώνει», φώναξε με απόγνωση ο Πάπας Κλήμης Η΄ το 1598, όταν έμαθε ότι ο Ερρίκος Δ΄, ο βασιλιάς της Γαλλίας, είχε υπογράψει το Έδικτο της Νάντης. Τετρακόσια χρόνια μετά, το έδικτο αυτό δεν προκαλεί δυσανασχέτηση και αντιπαράθεση, αλλά αντίθετα τιμάται ως πράξη ανοχής και ως ένα από τα σημαντικά βήματα που έγιναν προκειμένου να είναι εγγυημένα τα θρησκευτικά δικαιώματα όλων. Τι ήταν το Έδικτο της Νάντης; Ήταν πράγματι ένας καταστατικός χάρτης που προωθούσε την ανοχή; Και τι μπορούμε να μάθουμε από αυτό σήμερα;

Η Ευρώπη Σπαράσσεται από Πολέμους

Η Ευρώπη του 16ου αιώνα χαρακτηριζόταν από μισαλλοδοξία και αιματηρούς θρησκευτικούς πολέμους. «Ποτέ πριν από το 16ο αιώνα δεν είχαν γελοιοποιήσει τόσο πολύ οι ακόλουθοι του Χριστού τη διδασκαλία του: “Αγαπάτε αλλήλους”», παρατηρεί ένας ιστορικός. Ορισμένες χώρες, όπως η Ισπανία και η Αγγλία, καταδίωκαν ανελέητα τις θρησκευτικές μειονότητες. Άλλες, όπως η Γερμανία, είχαν υιοθετήσει την αρχή «Κούιους ρέγκιο, έιους ρελίγκιο», πράγμα που σήμαινε ότι όποιος κυβερνούσε μια περιοχή καθόριζε και τη θρησκεία της. Όσοι διαφωνούσαν με τη θρησκευτική επιλογή του κυβερνήτη εξαναγκάζονταν να φύγουν από εκείνον τον τόπο. Ο πόλεμος αποτρεπόταν με το να κρατούνται τα θρησκεύματα μακριά το ένα από το άλλο, ενώ γινόταν ελάχιστη, αν όχι καμιά, προσπάθεια συνύπαρξης διαφορετικών θρησκευμάτων.

Η Γαλλία διάλεξε έναν άλλο δρόμο. Από γεωγραφική άποψη, βρισκόταν ανάμεσα στη βόρεια Ευρώπη, η οποία κατοικούνταν κατά κύριο λόγο από Προτεστάντες, και στη νότια Ευρώπη, όπου επικρατούσαν οι Καθολικοί. Στα μέσα του 16ου αιώνα, οι Προτεστάντες είχαν εξελιχθεί σε σημαντική μειονότητα σε αυτή την Καθολική χώρα. Διαδοχικοί θρησκευτικοί πόλεμοι επέτειναν αυτόν το διχασμό.a Πολυάριθμες συνθήκες ειρήνης, ή “Διατάγματα Ειρήνευσης” όπως ονομάζονταν, δεν κατάφεραν να επιτύχουν την ειρηνική συνύπαρξη διαφορετικών θρησκευμάτων. Γιατί διάλεξε η Γαλλία το δρόμο της ανοχής αντί να μιμηθεί τους Ευρωπαίους γείτονές της;

Ειρηνική Πολιτική

Παρά την εκτεταμένη μισαλλοδοξία, καλλιεργήθηκε η ιδέα ότι η ειρήνη και η έλλειψη θρησκευτικής ενότητας δεν ήταν κατ’ ανάγκη ασύμβατες. Σε γενικές γραμμές, εκείνον τον καιρό, το ζήτημα της θρησκευτικής πίστης ήταν αναπόσπαστα συνδεδεμένο με την αφοσίωση στο Κράτος. Ήταν δυνατόν να είναι κάποιος Γάλλος και να μην ανήκει στην Καθολική Εκκλησία; Προφανώς, μερικοί πίστευαν ότι ήταν. Το 1562, ο Μισέλ ντε Λ’ Οπιτάλ, ένας Γάλλος πολιτικός, έγραψε: «Ακόμη και ο αφορισμένος δεν παύει να είναι πολίτης». Μια ομάδα Καθολικών, οι οποίοι ήταν γνωστοί ως Λε Πολιτίκ (Οι Πολιτικοί), εξέφραζαν παρόμοιο σκεπτικό.

Οι ανεπιτυχείς συνθήκες ειρήνης που υπογράφηκαν στη Γαλλία περιφρούρησαν κάποιες από αυτές τις καινούριες ιδέες. Προώθησαν επίσης την αντίληψη ότι για να χτιστεί το μέλλον έπρεπε να λησμονηθεί το παρελθόν. Παραδείγματος χάρη, το Έδικτο της Βουλώνης, που υπογράφηκε το 1573, έλεγε: «Όλα όσα συνέβησαν . . . ας πεθάνουν και ας σβήσουν σαν να μην έγιναν».

Η Γαλλία είχε πολλά να ξεχάσει. Προτού γίνει βασιλιάς ο Ερρίκος Δ΄ το 1589, η μακροβιότερη συνθήκη ειρήνης είχε διαρκέσει μόνο οχτώ χρόνια. Η Γαλλία υπέφερε και από οικονομική και από κοινωνική άποψη. Υπήρχε επιτακτική ανάγκη να επικρατήσει εσωτερική σταθερότητα. Ο Ερρίκος Δ΄ δεν είχε άγνοια ούτε της θρησκείας ούτε της πολιτικής. Σε αρκετές περιπτώσεις είχε μεταπηδήσει από τον Προτεσταντισμό στον Καθολικισμό και αντίστροφα. Αφού διασφάλισε την ειρήνη με τους Ισπανούς το 1597 και τελικά κατέστειλε τις εσωτερικές συγκρούσεις το 1598, ήταν σε θέση να επιβάλει μια συμφωνία ειρήνης τόσο στους Προτεστάντες όσο και στους Καθολικούς. Το 1598, αφού η Γαλλία είχε υποστεί 30 και πλέον χρόνια θρησκευτικού πολέμου, ο Βασιλιάς Ερρίκος Δ΄ υπέγραψε το Έδικτο της Νάντης.

«Μια Διακήρυξη Δικαιωμάτων αλά Γαλλικά»

Το Έδικτο της Νάντης που υπέγραψε ο Ερρίκος ήταν σύνθεση τεσσάρων βασικών κειμένων, περιλαμβανομένου του κυρίως κειμένου, που αποτελούνταν από 92 ή 95 άρθρα, και των 56 μυστικών, ή «ειδικών», άρθρων τα οποία αφορούσαν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των Προτεσταντών. Η κύρια δομή της συμφωνίας βασιζόταν σε προηγούμενες συνθήκες ειρήνης, από τις οποίες είχαν ληφθεί τα δύο τρίτα των άρθρων. Αλλά αντίθετα με τις προηγούμενες συμφωνίες, η προετοιμασία αυτού του έδικτου κράτησε πολύ καιρό. Το ασυνήθιστα μεγάλο κείμενό του μπορεί να δικαιολογηθεί από το γεγονός ότι εξέταζε τα προβλήματα με κάθε λεπτομέρεια, πράγμα που το έκανε να φαίνεται σαν συμφωνία μεταξύ απλών πολιτών. Ποια ήταν μερικά από τα δικαιώματα που χορηγούσε;

Το έδικτο παραχωρούσε στους Γάλλους Προτεστάντες απόλυτη ελευθερία συνείδησης. Αναγνωρίζονταν επίσης ως σεβαστή μειονότητα με δικαιώματα και προνόμια. Μάλιστα, ένα από τα μυστικά άρθρα τούς εξασφάλιζε προστασία από την Ιερά Εξέταση όταν ταξίδευαν στο εξωτερικό. Επιπρόσθετα, παραχωρούνταν στους Προτεστάντες τα ίδια πολιτικά δικαιώματα με τους Καθολικούς και έτσι αυτοί μπορούσαν να κατέχουν δημόσιες θέσεις. Ήταν, όμως, πράγματι το έδικτο ένας καταστατικός χάρτης που προωθούσε την ανοχή;

Πόση Ανοχή Προωθούσε το Έδικτο;

Σε σύγκριση με τη μεταχείριση που είχαν οι θρησκευτικές μειονότητες σε άλλες χώρες, το Έδικτο της Νάντης ήταν «ένα έγγραφο σπάνιας πολιτικής σοφίας», λέει η ιστορικός Ελιζαμπέτ Λαμπρούς. Η απώτερη επιθυμία του Ερρίκου ήταν να δει τους Προτεστάντες να επιστρέφουν στο Καθολικό ποίμνιο. Στο μεταξύ, η συνύπαρξη διαφορετικών θρησκευμάτων ήταν ένας συμβιβασμός—ο μόνος τρόπος «με τον οποίο μπορούν να προσεύχονται και να λατρεύουν τον Θεό όλοι οι υπήκοοί μας», είπε ο Ερρίκος.

Στην πραγματικότητα, το έδικτο ευνοούσε τον Καθολικισμό, τον οποίο ανακήρυσσε επικρατούσα θρησκεία και προέβλεπε την αποκατάστασή του σε όλο το βασίλειο. Οι Προτεστάντες ήταν αναγκασμένοι να πληρώνουν την Καθολική δεκάτη, καθώς και να σέβονται τις Καθολικές γιορτές και τους περιορισμούς που ίσχυαν σχετικά με το γάμο. Η ελευθερία λατρείας για τους Προτεστάντες περιοριζόταν σε συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές. Το έδικτο ασχολούνταν μόνο με τη συνύπαρξη Προτεσταντών και Καθολικών. Δεν έκανε λόγο για άλλες θρησκευτικές μειονότητες. Οι Μουσουλμάνοι, λόγου χάρη, εκδιώχθηκαν από τη Γαλλία το 1610. Παρά την περιορισμένη αντίληψή του περί ανοχής, γιατί τιμάται το έδικτο σήμερα;

Σοβαρές Συνέπειες

Τα χρονικά εκείνης της εποχής αναφέρουν λίγα πράγματα σχετικά με το έδικτο. Οι ιστορικοί το αποκαλούν «ανύπαρκτο γεγονός». Τώρα, όμως, θεωρείται αριστούργημα πολιτικής διπλωματίας. Το έδικτο χαρακτήριζε τον Προτεσταντισμό θρησκεία, και όχι αίρεση. Η αναγνώριση της ύπαρξης και άλλης θρησκείας εκτός από τον Καθολικισμό άνοιξε το δρόμο για το θρησκευτικό πλουραλισμό. Σύμφωνα με κάποιον ιστορικό, αυτό «είχε ως αποτέλεσμα να εξαγνιστούν τα πάθη των Γάλλων από το φανατισμό ο οποίος κατέτρωγε τους Προτεστάντες στον ίδιο βαθμό με τους Καθολικούς». Το έδικτο αναγνώριζε ότι η θρησκεία δεν ήταν ο καθοριστικός παράγοντας όσον αφορά την αφοσίωση στο Κράτος ή την εθνική ταυτότητα. Επιπλέον, το κριτήριο για την ανάληψη νομικής δράσης εναντίον κάποιου θα ήταν οι εγκληματικές του ενέργειες και όχι οι θρησκευτικές του πεποιθήσεις. Αυτές οι ιδέες αντανακλούσαν ακόμη μεγαλύτερες αλλαγές.

Το κύριο μέλημα του Βασιλιά Ερρίκου, όταν υπέγραψε το έδικτο, ήταν η εθνική ενότητα. Για να διασφαλιστεί αυτή, το έδικτο διαχώριζε την εθνική από τη θρησκευτική ενότητα. «Έδωσε το έναυσμα για μια πορεία εκκοσμίκευσης . . . , αναγνώρισης του γεγονότος ότι το έθνος και το δόγμα δεν ήταν πλέον συνώνυμα», παρατηρεί ένας ιστορικός. Αν και η Καθολική Εκκλησία διατήρησε κάποιο βαθμό εξουσίας, η εξουσία του Κράτους ενισχύθηκε πολύ. Ο μονάρχης θα έπαιζε το ρόλο του ρυθμιστή σε περιπτώσεις αντιπαραθέσεων. Το γεγονός ότι θα δίνονταν πολιτικές ή νομικές λύσεις σε θρησκευτικά προβλήματα σήμαινε πως η πολιτική ήταν ισχυρότερη από τη θρησκεία. Γι’ αυτόν το λόγο, ένας ιστορικός αποκαλεί το έδικτο «θρίαμβο της πολιτικής εξουσίας επί του ρόλου της Εκκλησίας». Κάποιος άλλος λέει ότι αυτό «σηματοδότησε μια αποφασιστική στιγμή στην εμφάνιση του σύγχρονου Κράτους».

Εφαρμογή Σήμερα

Κάποιες από τις αρχές που έθεσε το Έδικτο της Νάντης υιοθετήθηκαν αργότερα από άλλες κυβερνήσεις. Με τον καιρό, πολλές χώρες επαναπροσδιόρισαν τη σχέση θρησκείας και πολιτικής, τοποθετώντας την εξουσία του Κράτους σε νέα θέση. Στη Γαλλία, η λύση που επιλέχθηκε τελικά (το 1905) ήταν ο πλήρης διαχωρισμός Εκκλησίας και Κράτους. Σύμφωνα με τον Ζαν Μπομπερό, ένα διακεκριμένο καθηγητή ιστορίας και κοινωνιολογίας, αυτή η διευθέτηση συνιστά «την καλύτερη προστασία των μειονοτήτων» μέσα σε ένα κλίμα αυξανόμενης μισαλλοδοξίας. Άλλες χώρες, ενώ εξακολουθούν να έχουν μια επίσημη θρησκεία, έχουν επιλέξει να παρέχουν εγγύηση για την ανεξιθρησκεία και να διασφαλίζουν ίση μεταχείριση για όλους στο σύνταγμά τους.

Εντούτοις, πολλοί σήμερα έχουν την άποψη ότι μπορεί να γίνει περαιτέρω πρόοδος για την προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας. «Το Έδικτο της Νάντης τιμάται μια φορά κάθε αιώνα και παραβιάζεται τον υπόλοιπο καιρό», υπογραμμίζει με θλίψη ο δημοσιογράφος Αλέν Ντιαμέλ. Ορισμένοι πληροφορημένοι σχολιαστές, για παράδειγμα, επισημαίνουν πόση μισαλλοδοξία εκδηλώνεται όταν αποκλείονται οι άλλοι, με το να προσδίδεται αυθαίρετα σε όλες τις μειονοτικές θρησκείες ο χαρακτηρισμός «αιρέσεις». Πριν από 400 χρόνια οι άνθρωποι έπρεπε πράγματι να μάθουν ένα ζωτικό μάθημα: πώς να συμβιώνουν με ειρήνη και χωρίς προκαταλήψεις. Αλλά αυτό το μάθημα εξακολουθεί να έχει εφαρμογή και σήμερα.

Τι Διακυβεύεται

Η ελευθερία λατρείας είναι ανύπαρκτη όταν οι αρχές ευνοούν αυθαίρετα μερικές θρησκείες και όχι τις άλλες. Στη Γαλλία, ορισμένες υπηρεσίες αναγνωρίζουν τους Μάρτυρες του Ιεχωβά ως θρησκεία, ενώ άλλες δεν τους αναγνωρίζουν. Κατά παράδοξο τρόπο, ένα κοσμικό Κράτος καθορίζει τι είναι θρησκεία και τι δεν είναι. Αυτή η πορεία ξεκινάει με διακρίσεις και καταλήγει στο διωγμό. Επιπλέον, «είναι πιθανό να θέσει επίσης ένα προηγούμενο το οποίο μπορεί να επεκταθεί σε διάφορες χώρες και διάφορα θρησκευτικά σωματεία», λέει ο ευρωβουλευτής Ράιμο Ιλασκίβι. Γι’ αυτόν το λόγο, ο λέκτορας της νομικής Ζαν-Μαρκ Φλοράν καταλήγει: «Είναι άσχημο πλήγμα για τη Γαλλία και την άσκηση των ελευθεριών. Ως Καθολικός, εγώ ανησυχώ πολύ». Ωστόσο, η ιστορία μπορεί να δώσει μαθήματα σε εκείνους που είναι πρόθυμοι να μάθουν.

Σε μια πρόσφατη διάσκεψη της Εκπαιδευτικής, Επιστημονικής και Πολιτιστικής Οργάνωσης των Ηνωμένων Εθνών, κάποιος ομιλητής υποστήριξε ότι «ένας από τους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να τιμήσουμε το Έδικτο της Νάντης είναι το να κάνουμε σκέψεις γύρω από τη θέση των θρησκειών στην εποχή μας». Πράγματι, ο καλύτερος τρόπος με τον οποίο μπορεί να αποδοθεί τιμή στο Έδικτο της Νάντης είναι το να διασφαλιστεί ότι η αληθινή ελευθερία λατρείας προστατεύεται για όλους!

[Υποσημειώσεις]

[Πλαίσιο/Εικόνες στη σελίδα 20, 21]

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ ΣΗΜΕΡΑ

Τα μαθήματα του παρελθόντος μερικές φορές ξεχνιούνται. Επιχειρηματολογώντας υπέρ του Έδικτου της Νάντης, ο Ερρίκος Δ΄ δήλωσε: «Δεν πρέπει πλέον να γίνεται διάκριση μεταξύ Καθολικού και Ουγενότου». Ο Ζαν-Μαρκ Φλοράν, λέκτορας της νομικής στο Πανεπιστήμιο XII του Παρισιού, εξηγεί στη γαλλική εφημερίδα Λε Φιγκαρό (Le Figaro) ότι στη Γαλλία, από το 1905, «ο νόμος τοποθετεί όλες τις θρησκείες, τα δόγματα και τις αιρέσεις σε ίση θέση». Οι διακρίσεις και οι προκαταλήψεις πρέπει να αποτελούν πράγματα του παρελθόντος.

Η ειρωνεία είναι πως το 1998, το έτος κατά το οποίο συμπληρώνονται τέσσερις αιώνες από την υπογραφή του Έδικτου της Νάντης, το μάθημα από αυτό το έδικτο—ότι η ανεξιθρησκεία και η ίση μεταχείριση πρέπει να είναι εγγυημένες για όλους τους πολίτες—προφανώς έχει ξεχαστεί. Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά, η τρίτη σε μέγεθος Χριστιανική θρησκευτική κοινότητα στη Γαλλία, ασκούν τη λατρεία τους εκεί επί εκατό χρόνια σχεδόν. Εντούτοις, μια έκθεση του γαλλικού κοινοβουλίου αρνήθηκε ότι οι Μάρτυρες του Ιεχωβά είναι νόμιμη θρησκεία. Ως αποτέλεσμα, ορισμένες γαλλικές αρχές κάνουν συστηματικά διακρίσεις σε βάρος των Μαρτύρων του Ιεχωβά όσον αφορά τις ελευθερίες τους. Για παράδειγμα, σε υποθέσεις επιμέλειας παιδιών, οι Γάλλοι δικαστές συχνά αμφισβητούν το αν πρέπει να επιτρέπεται σε γονείς που είναι Μάρτυρες του Ιεχωβά να διατηρούν την επιμέλεια των παιδιών τους. Αυτές οι αμφισβητήσεις εγείρονται απλώς και μόνο εξαιτίας των θρησκευτικών πεποιθήσεων των γονέων. Επίσης, επειδή είναι Μάρτυρες του Ιεχωβά, ορισμένοι ανάδοχοι γονείς κινδυνεύουν όλο και περισσότερο να χάσουν τα παιδιά που έχουν υπό την κηδεμονία τους.

Το τελευταίο διάστημα, οι γαλλικές αρχές απειλούν να επιβάλουν έναν αυθαίρετο φόρο στις συνεισφορές που κάνουν οι Μάρτυρες του Ιεχωβά για τις εκκλησίες τους. Σύμφωνα με τη μη κυβερνητική οργάνωση Ανθρώπινα Δικαιώματα Χωρίς Σύνορα, αυτό αποτελεί «επικίνδυνο προηγούμενο» το οποίο παραβιάζει τις αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Πράγματι, η Ευρωπαϊκή Ένωση εγγυάται τη θρησκευτική ελευθερία. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο έχει αναγνωρίσει επανειλημμένα τους Μάρτυρες του Ιεχωβά ως «γνωστή θρησκεία», πράγμα που κάνει ακόμη πιο δύσκολο το να κατανοήσει κανείς την ενέργεια ορισμένων γαλλικών αρχών.

Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά είναι δραστήριοι στη Γαλλία επί εκατό χρόνια σχεδόν

Πάνω δεξιά: Πολλές οικογένειες στη Γαλλία είναι Μάρτυρες του Ιεχωβά επί αρκετές γενιές

Πάνω αριστερά: Εκκλησία Ρουμπέ, 1913

Κάτω αριστερά: Μάρτυρες στη βόρεια Γαλλία, 1922

[Εικόνα στη σελίδα 19]

Ερρίκος Δ΄, βασιλιάς της Γαλλίας

[Ευχαριστίες]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris