Η Φυγή των Ουγενότων προς την Ελευθερία

«Από το Βασιλιά και τη Βασίλισσα. . . . Δηλώνουμε με το παρόν Ότι όλοι οι Γάλλοι Προτεστάντες που θα αναζητήσουν Καταφύγιο και θα Μεταβούν στο Βασίλειό Μας, όχι μόνο θα έχουν τη Βασιλική Προστασία Μας . . . Αλλά επίσης θα Προσπαθήσουμε με κάθε λογικό Τρόπο και Μέσο να τους Υποστηρίξουμε, να τους Βοηθήσουμε και να τους Συνδράμουμε . . . ώστε η ζωή και η διαμονή τους σε αυτό το Βασίλειο να είναι ευχάριστη και άνετη».

ΑΥΤΟ είναι το περιεχόμενο της διακήρυξης που εξέδωσαν το 1689 ο Γουλιέλμος και η Μαρία, ο βασιλιάς και η βασίλισσα της Αγγλίας. Αλλά γιατί χρειάστηκε να αναζητήσουν καταφύγιο και προστασία μακριά από τη Γαλλία οι Γάλλοι Προτεστάντες, ή αλλιώς Ουγενότοι, όπως έγιναν γνωστοί; Γιατί θα πρέπει να ενδιαφέρει εμάς σήμερα η φυγή τους από τη Γαλλία πριν από 300 χρόνια περίπου;

Η Ευρώπη του δέκατου έκτου αιώνα μαστιζόταν από πολέμους και διαμάχες θρησκευτικής φύσης. Η Γαλλία, με τους Θρησκευτικούς της Πολέμους (1562-1598) ανάμεσα στους Καθολικούς και στους Προτεστάντες, δεν έμεινε ανέπαφη από αυτόν τον αναβρασμό. Ωστόσο, το 1598, ο Γάλλος Βασιλιάς Ερρίκος Δ΄ υπέγραψε ένα διάταγμα ανοχής, το Διάταγμα της Νάντης, το οποίο χορηγούσε στους Προτεστάντες Ουγενότους κάποια θρησκευτική ελευθερία. Αυτή η νομική αναγνώριση των δύο θρησκειών ήταν κάτι μοναδικό στην Ευρώπη. Για κάποιο διάστημα έθεσε τέρμα στις θρησκευτικές αναταραχές οι οποίες είχαν σημαδέψει τη Γαλλία του 16ου αιώνα επί 30 και πλέον χρόνια.

Μολονότι προοριζόταν να είναι «διαρκές και αμετάκλητο», το Διάταγμα της Νάντης ανακλήθηκε το 1685 από το Διάταγμα του Φοντενεμπλό. Ο Γάλλος φιλόσοφος Βολτέρος περιέγραψε αργότερα αυτή την ανάκληση ως «μια από τις μεγαλύτερες τραγωδίες της Γαλλίας». Βραχυπρόθεσμα, προκάλεσε τη φυγή περίπου 200.000 Ουγενότων σε άλλες χώρες. Εντούτοις, οι συνέπειες της ανάκλησης ήταν ακόμη πιο μεγάλες. Αλλά για ποιο λόγο ανακλήθηκε εκείνο το προηγούμενο διάταγμα υπέρ της ανεξιθρησκείας;

Αντιδράσεις Ευθύς Εξαρχής

Αν και το Διάταγμα της Νάντης ίσχυε επίσημα σχεδόν 90 χρόνια, μια ιστορικός αναφέρει ότι ήδη «έπνεε τα λοίσθια όταν δέχτηκε τη χαριστική βολή το 1685». Πράγματι, το διάταγμα δεν είχε οικοδομηθεί σε στερεά θεμέλια. Από την αρχή, συνέβαλε σε αυτό που έχει περιγραφτεί ως «ψυχρός πόλεμος» ανάμεσα στον Καθολικό κλήρο και σε αυτό που εκείνος αποκαλούσε «R.P.R.» (λεγόμενη Μεταρρυθμισμένη Θρησκεία). Από τότε που εκδόθηκε, το 1598, ως το 1630 περίπου, η αντίδραση στο Διάταγμα της Νάντης περιλάμβανε κυρίως δημόσιες συζητήσεις ανάμεσα σε Προτεστάντες και Καθολικούς καθώς και την έκδοση έργων θρησκευτικής λογοτεχνίας. Εντούτοις, η μισαλλοδοξία είχε πολλά πρόσωπα.

Έπειτα από τους πολέμους που διεξήγε η γαλλική κυβέρνηση με τους Προτεστάντες από το 1621 ως το 1629, προσπάθησε να τους εξαναγκάσει να επιστρέψουν στο Καθολικό ποίμνιο μέσω μιας σειράς κατασταλτικών μέτρων. Αυτή η παρενόχληση εντάθηκε υπό τη διακυβέρνηση του Λουδοβίκου ΙΔ΄, του «Βασιλιά Ήλιου». Η τακτική του διωγμού που ακολούθησε εκείνος οδήγησε στην ανάκληση του Διατάγματος της Νάντης.

Λήψη Αυστηρότερων Μέτρων

Ως μέρος των αυστηρότερων μέτρων, αφαιρέθηκαν σταδιακά τα πολιτικά δικαιώματα από τους Προτεστάντες. Μεταξύ των ετών 1657 και 1685 θεσπίστηκαν περίπου 300 διατάξεις εναντίον των Ουγενότων, συχνά κατόπιν εισήγησης του κλήρου. Αυτές οι διατάξεις έπλητταν κάθε πτυχή της ζωής τους. Λόγου χάρη, μια τεράστια ποικιλία επαγγελμάτων, όπως η ιατρική, η νομική, ακόμη και η μαιευτική, ήταν απαγορευμένη για τους Ουγενότους. Όσον αφορά τη μαιευτική, μια ιστορικός ανέφερε το εξής επιχείρημα: «Πώς ήταν δυνατόν να εμπιστευτεί κάποιος μια ζωή σε έναν αιρετικό ο οποίος είχε στόχο να καταστρέψει την ισχύουσα τάξη;»

Η λαβή της καταπίεσης έγινε ακόμη πιο σφιχτή το 1677. Αν έπιαναν κάποιον Ουγενότο ενώ προσπαθούσε να μεταστρέψει έναν Καθολικό, έπρεπε να πληρώσει πρόστιμο χίλιες γαλλικές λίρες. Κρατικοί πόροι που προέρχονταν από την εξαντλητική φορολογία χρησιμοποιούνταν προκειμένου να ασκηθεί επιρροή στους Ουγενότους ώστε να μεταστραφούν. Το 1675 ο Καθολικός κλήρος έδωσε 4,5 εκατομμύρια γαλλικές λίρες στον Βασιλιά Λουδοβίκο ΙΔ΄, λέγοντας: «Τώρα πρέπει να δείξετε ευγνωμοσύνη χρησιμοποιώντας την εξουσία σας για να εξαλείψετε πλήρως την αίρεση». Αυτή η στρατηγική της «εξαγοράς» προσηλύτων οδήγησε στο να μεταστραφούν στον Καθολικισμό περίπου 10.000 άνθρωποι μέσα σε τρία χρόνια.

Το 1663 κηρύχτηκε παράνομη η μεταστροφή στον Προτεσταντισμό. Επίσης, τέθηκαν περιορισμοί όσον αφορά το πού μπορούσαν να διαμένουν οι Ουγενότοι. Ένα παράδειγμα των ακραίων μέτρων είναι ότι τα παιδιά μπορούσαν σε ηλικία εφτά ετών να γίνουν Καθολικοί παρά τις επιθυμίες των γονέων τους. Οι Προτεστάντες γονείς ήταν υποχρεωμένοι να καλύπτουν οικονομικά την εκπαίδευση που λάβαιναν τα παιδιά τους από Ιησουίτες ή άλλους Καθολικούς εκπαιδευτές.

Ένα άλλο όπλο για την καταστολή των Ουγενότων ήταν η μυστική Κομπανί ντι Σεν-Σακρεμέν (Εταιρία της Θείας Ευχαριστίας). Αυτή ήταν μια Καθολική οργάνωση η οποία, όπως λέει η ιστορικός Ζανίν Γκαρισόν, αποτελούσε ένα «τεράστιο δίκτυο» που απλωνόταν σε ολόκληρη τη Γαλλία. Έχοντας διεισδύσει στα υψηλότερα στρώματα της κοινωνίας, δεν της έλειπαν ούτε οι οικονομικοί πόροι ούτε οι πληροφοριοδότες. Η Γκαρισόν εξηγεί ότι οι μέθοδοί της ήταν πολλές: «Από την πίεση ως την παρεμπόδιση, από τους ελιγμούς ως την ανοιχτή καταγγελία, η Κομπανί χρησιμοποιούσε κάθε μέσο για να εξασθενίσει την Προτεσταντική κοινότητα». Εντούτοις, οι περισσότεροι Ουγενότοι παρέμειναν στη Γαλλία στη διάρκεια αυτής της περιόδου διωγμού. Η ιστορικός Γκαρισόν παρατηρεί: «Είναι δύσκολο να καταλάβουμε γιατί δεν εγκατέλειψαν το Βασίλειο περισσότεροι Προτεστάντες καθώς η εχθρότητα προς αυτούς εντεινόταν σταδιακά». Εντούτοις, η φυγή προς την ελευθερία καταστάθηκε τελικά αναγκαία.

Επιστροφή στο Μηδέν

Η Ειρήνη της Νιμέγης (1678) και η Ανακωχή του Ράτισμπον (1684) απάλλαξαν τον Βασιλιά Λουδοβίκο ΙΔ΄ από τον πόλεμο στο εξωτερικό. Στην άλλη πλευρά της Μάγχης, στην Αγγλία, ένας Καθολικός έγινε βασιλιάς το Φεβρουάριο του 1685. Ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ μπόρεσε να επωφεληθεί από αυτή τη νέα κατάσταση. Λίγα χρόνια νωρίτερα, ο Καθολικός κλήρος στη Γαλλία είχε εκδώσει τη Διακήρυξη των Τεσσάρων Άρθρων, η οποία περιόριζε την παπική εξουσία. Ο Πάπας Ιννοκέντιος ΙΑ΄ «θεωρούσε την Εκκλησία της Γαλλίας σχεδόν σχισματική» τότε. Συνεπώς, ανακαλώντας το Διάταγμα της Νάντης, ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ μπορούσε να βελτιώσει τη σπιλωμένη υπόληψή του και να αποκαταστήσει τις σχέσεις του με τον πάπα.

Η τακτική του βασιλιά απέναντι στους Προτεστάντες έγινε απροκάλυπτα φανερή. Η μέθοδος της ηπιότητας (πειθώ και νομικά μέτρα) προφανώς δεν είχε φέρει αποτελέσματα. Από την άλλη μεριά, οι πρόσφατες εκστρατείες των δραγόνωνa είχαν επιτυχία. Έτσι, το 1685, ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ υπέγραψε το Διάταγμα του Φοντενεμπλό, ανακαλώντας το Διάταγμα της Νάντης. Ο βίαιος διωγμός που συνδέθηκε με αυτή την ανάκληση άφησε τους Ουγενότους σε ακόμη χειρότερη θέση από αυτή στην οποία βρίσκονταν πριν από το Διάταγμα της Νάντης. Τι θα έκαναν τώρα;

Να Κρυφτούν, να Πολεμήσουν ή να Διαφύγουν;

Μερικοί Ουγενότοι προτίμησαν να αποδίδουν λατρεία στα κρυφά. Εφόσον οι τόποι όπου συναθροίζονταν είχαν καταστραφεί και η δημόσια λατρεία τους είχε απαγορευτεί, κατέφυγαν στην “Εκκλησία της Ερήμου”, δηλαδή στη λατρεία υπό την επιφάνεια. Και αυτό παρά το γεγονός ότι οι άνθρωποι που διεξήγαν τέτοιες συναθροίσεις κινδύνευαν να καταδικαστούν σε θάνατο, σύμφωνα με ένα νόμο που θεσπίστηκε τον Ιούλιο του 1686. Μερικοί Ουγενότοι αποκήρυξαν την πίστη τους, σκεπτόμενοι ότι αργότερα θα μπορούσαν να μεταστραφούν και πάλι. Τέτοιοι προσήλυτοι ασκούσαν έναν επιφανειακό Καθολικισμό τον οποίο θα αντέγραφαν οι επόμενες γενιές.

Η κυβέρνηση προσπάθησε να εδραιώσει αυτές τις μεταστροφές. Για να βρουν εργασία, οι νέοι προσήλυτοι έπρεπε να προσκομίσουν ένα έγγραφο που να πιστοποιεί ότι είναι Καθολικοί, υπογεγραμμένο από τον ιερέα της ενορίας, ο οποίος παρατηρούσε κάθε πότε εκκλησιάζονταν. Αν τα παιδιά δεν είχαν βαφτιστεί και δεν είχαν ανατραφεί ως Καθολικοί, τότε μπορούσαν να τα απομακρύνουν από τους γονείς τους. Τα σχολεία έπρεπε να προωθούν την Καθολική εκπαίδευση. Καταβάλλονταν προσπάθειες ώστε να παραχθούν φιλοκαθολικά θρησκευτικά συγγράμματα για τους «ανθρώπους του Βιβλίου [της Βίβλου]», όπως αποκαλούνταν οι Προτεστάντες. Η κυβέρνηση τύπωσε πάνω από ένα εκατομμύριο βιβλία και τα έστειλε σε περιοχές όπου είχαν μεταστραφεί μεγάλοι αριθμοί. Τα μέτρα ήταν τόσο ακραία ώστε αν κάποιος ασθενής αρνούνταν την Καθολική μετάληψη και στη συνέχεια ανέρρωνε, καταδικαζόταν σε φυλάκιση ή στις γαλέρες για όλη του τη ζωή. Και όταν αργότερα πέθαινε, πετούσαν το σώμα του σαν να ήταν σκουπίδι και έκαναν κατάσχεση των υπαρχόντων του.

Μερικοί Ουγενότοι κατέφυγαν στην ένοπλη αντίσταση. Στην περιοχή του Σεβέν, πασίγνωστη για το θρησκευτικό της μένος, Ουγενότοι μαχητές που ονομάζονταν Καμιζάρ επαναστάτησαν το 1702. Απαντώντας στις ενέδρες και στις νυχτερινές επιθέσεις των Καμιζάρ, τα κυβερνητικά στρατεύματα έκαιγαν χωριά. Μολονότι κάποιο διάστημα συνεχίστηκαν σποραδικά οι επιθέσεις των Ουγενότων, ως το 1710 οι δυνάμεις του Βασιλιά Λουδοβίκου είχαν συντρίψει τους Καμιζάρ.

Μια άλλη αντίδραση των Ουγενότων ήταν να φύγουν από τη Γαλλία. Αυτή η μετανάστευση έχει χαρακτηριστεί πραγματική διασπορά. Οι περισσότεροι Ουγενότοι ήταν εντελώς άποροι όταν έφυγαν επειδή το κράτος είχε κάνει κατάσχεση των αποκτημάτων τους και ένα μέρος της περιουσίας τους είχε περιέλθει στην Καθολική Εκκλησία. Έτσι, δεν ήταν εύκολο να φύγουν. Η γαλλική κυβέρνηση αντέδρασε γρήγορα στα όσα συνέβαιναν, παρακολουθώντας τις οδούς διαφυγής και ερευνώντας τα πλοία. Οι πειρατές λεηλατούσαν τα πλοία που έφευγαν από τη Γαλλία, διότι αν συλλάμβαναν τους δραπέτες θα είχαν αμοιβή. Όσοι Ουγενότοι πιάνονταν ενώ προσπαθούσαν να διαφύγουν αντιμετώπιζαν σοβαρή τιμωρία. Κάτι που έκανε τα πράγματα δυσκολότερα ήταν ότι υπήρχαν κατάσκοποι οι οποίοι είχαν διεισδύσει στους Προτεσταντικούς κύκλους προσπαθώντας να ανακαλύψουν τα ονόματα εκείνων που σχεδίαζαν να διαφύγουν καθώς και την πορεία που θα ακολουθούσαν. Η υποκλοπή γραμμάτων, οι πλαστογραφίες και οι δολοπλοκίες ήταν στην ημερήσια διάταξη.

Ευπρόσδεκτοι Πρόσφυγες

Η φυγή των Ουγενότων από τη Γαλλία, καθώς και η υποδοχή την οποία έλαβαν στις χώρες που τους δέχτηκαν, έγινε γνωστή ως η Καταφυγή. Οι Ουγενότοι κατέφυγαν στην Ολλανδία, στην Ελβετία, στη Γερμανία και στην Αγγλία. Αργότερα μερικοί πήγαν στη Σκανδιναβία, στην Αμερική, στην Ιρλανδία, στις Δυτικές Ινδίες, στη Νότια Αφρική και στη Ρωσία.

Μερικές ευρωπαϊκές χώρες εξέδωσαν διατάγματα τα οποία ενθάρρυναν τους Ουγενότους να μεταναστεύσουν. Ανάμεσα στα κίνητρα που πρόσφεραν ήταν η ελεύθερη πολιτογράφηση, η απαλλαγή από φόρους και η ελεύθερη συμμετοχή σε συντεχνίες. Σύμφωνα με την ιστορικό Ελίζαμπεθ Λαμπρούς, οι Ουγενότοι ήταν ως επί το πλείστον «νεαροί άντρες . . . υπήκοοι εξαιρετικής ηθικής αξίας, με επιχειρηματικό πνεύμα και ενεργητικότητα». Έτσι, η Γαλλία, στον κολοφώνα της δύναμής της, έχασε ικανούς εργάτες σε μια σειρά από επαγγέλματα. Ναι, «αποκτήματα, πλούτη και τεχνογνωσία» μεταφέρθηκαν στο εξωτερικό. Θρησκευτικοί και πολιτικοί παράγοντες συνέβαλαν επίσης στην προσφορά καταφυγίου στους Ουγενότους. Αλλά ποιες ήταν οι μακροπρόθεσμες συνέπειες αυτής της μετανάστευσης;

Η ανάκληση του Διατάγματος της Νάντης και ο διωγμός που ακολούθησε προκάλεσαν αρνητικές αντιδράσεις διεθνώς. Ο Γουλιέλμος της Οράγγης μπόρεσε να εκμεταλλευτεί το αντιγαλλικό συναίσθημα προκειμένου να γίνει ηγεμόνας της Ολλανδίας. Με τη βοήθεια Ουγενότων αξιωματούχων, έγινε επίσης βασιλιάς της Μεγάλης Βρετανίας, αντικαθιστώντας τον Καθολικό Ιάκωβο Β΄. Ο ιστορικός Φιλίπ Ζουτάρ εξηγεί ότι «η τακτική του Λουδοβίκου ΙΔ΄ απέναντι στους Προτεστάντες ήταν μια από τις πρωταρχικές αιτίες για την ανατροπή του Ιακώβου Β΄ [και] το σχηματισμό του συνασπισμού του Άουγκσμπουργκ. . . . [Αυτά] τα γεγονότα σηματοδοτούν ένα σημείο καμπής στην ιστορία της Ευρώπης, οδηγώντας στην αντικατάσταση της γαλλικής ηγεμονίας από την αγγλική ηγεμονία».

Οι Ουγενότοι έπαιξαν σημαντικό πολιτιστικό ρόλο στην Ευρώπη. Χρησιμοποίησαν τη νεοαποκτημένη ελευθερία τους για να εκδώσουν έντυπα τα οποία συνέβαλαν στη διαμόρφωση της φιλοσοφίας του Διαφωτισμού και των ιδεών περί ανοχής. Λόγου χάρη, ένας Γάλλος Προτεστάντης μετέφρασε τα έργα του Άγγλου φιλόσοφου Τζον Λοκ, διαδίδοντας την ιδέα των φυσικών δικαιωμάτων. Άλλοι Προτεστάντες συγγραφείς τόνισαν τη σημασία της ελευθερίας συνείδησης. Αναπτύχθηκε η άποψη ότι η υπακοή στους ηγεμόνες είναι σχετική και θα μπορούσε να αγνοηθεί σε περίπτωση που παραβίαζαν το συμβόλαιο το οποίο υπήρχε ανάμεσα σε αυτούς και στο λαό. Έτσι, όπως εξηγεί ο ιστορικός Τσαρλς Ριντ, η ανάκληση του Διατάγματος της Νάντης ήταν «ένας από τους προφανείς παράγοντες που συνέβαλαν στη Γαλλική Επανάσταση».

Αντλήθηκαν Διδάγματα;

Λαβαίνοντας υπόψη τις επιζήμιες συνέπειες του διωγμού και την απώλεια τόσων πολύτιμων ανθρώπων που υπέστη το κράτος, ο Μαρκήσιος ντε Βομπάν, στρατιωτικός σύμβουλος του Βασιλιά Λουδοβίκου ΙΔ΄, παρότρυνε το βασιλιά να επαναφέρει το Διάταγμα της Νάντης, λέγοντας: «Η μεταστροφή των καρδιών ανήκει μόνο στον Θεό». Γιατί, λοιπόν, δεν άντλησε κάποιο δίδαγμα το Κράτος της Γαλλίας ώστε να ακυρώσει την απόφασή του; Ένας παράγοντας που σίγουρα συνέβαλε ήταν ότι ο βασιλιάς φοβόταν την εξασθένηση του κράτους. Επιπλέον, ήταν βολικό το να προωθηθεί η αναβίωση του Καθολικισμού και η μισαλλοδοξία της Γαλλίας του 17ου αιώνα.

Τα γεγονότα που συνδέονται με την ανάκληση έχουν κάνει μερικούς να ρωτήσουν: «Σε τι βαθμό μπορεί να επιτρέψει και να ανεχτεί μια κοινωνία τον πλουραλισμό;» Πράγματι, όπως έχουν επισημάνει οι ιστορικοί, δεν είναι δυνατόν να εξετάσει κάποιος την ιστορία των Ουγενότων χωρίς να σκεφτεί «τους μηχανισμούς της εξουσίας και τις διαστροφές τους». Σήμερα, στις κοινωνίες οι οποίες γίνονται ολοένα και πιο πολυφυλετικές καθώς και ποικιλόμορφες από θρησκευτική άποψη, η φυγή των Ουγενότων προς την ελευθερία αποτελεί μια οδυνηρή υπενθύμιση του τι συμβαίνει όταν η πολιτική που κατευθύνεται από την εκκλησία βάζει σε δεύτερη θέση τα καλύτερα συμφέροντα του λαού.

[Υποσημείωση]

[Πλαίσιο στη σελίδα 28]

Οι Εκστρατείες των Δραγόνων

Μεταστροφή Μέσω Τρομοκρατίας

Μερικοί θεωρούσαν τους δραγόνους «εξαιρετικούς ιεραποστόλους». Εντούτοις, αυτοί οι δραγόνοι προξενούσαν πανικό στους Ουγενότους και, σε μερικές περιπτώσεις, ολόκληρα χωριά μεταστρέφονταν στον Καθολικισμό στο άκουσμα του ερχομού τους. Ποιοι ήταν όμως αυτοί οι δραγόνοι;

Οι δραγόνοι ήταν βαριά οπλισμένοι στρατιώτες οι οποίοι εγκαθίσταντο κατόπιν εντολής στα σπίτια των Ουγενότων με σκοπό να τρομοκρατήσουν τους κατοίκους τους. Η χρησιμοποίηση των δραγόνων με αυτόν τον τρόπο ήταν γνωστή ως εκστρατείες δραγόνων. Για να αυξήσουν το βάρος που επωμίζονταν οι οικογένειες, ο αριθμός των στρατιωτών οι οποίοι αποστέλλονταν σε κάποιο σπίτι ήταν δυσανάλογος με τους πόρους της οικογένειας. Οι δραγόνοι είχαν το δικαίωμα να μεταχειρίζονται βάναυσα τις οικογένειες, να κάνουν τα μέλη της να υποφέρουν από έλλειψη ύπνου και να καταστρέφουν τα αποκτήματά τους. Αν οι κάτοικοι αποκήρυτταν την Προτεσταντική πίστη, τότε οι δραγόνοι έφευγαν.

Οι εκστρατείες των δραγόνων χρησιμοποιήθηκαν το 1681 για να πετύχουν τη μεταστροφή Προτεσταντών στο Πουατού της Δυτικής Γαλλίας, μια περιοχή με μεγάλο πληθυσμό Ουγενότων. Μέσα σε λίγους μήνες, μεταστράφηκαν από 30.000 ως 35.000 άνθρωποι. Το ίδιο μέσο χρησιμοποιήθηκε το 1685 σε άλλες περιοχές Ουγενότων. Μέσα σε λίγους μήνες, από 300.000 ως 400.000 άνθρωποι αποκήρυξαν την πίστη τους. Σύμφωνα με τον ιστορικό Ζαν Κενιάρ, η επιτυχία που σημείωσαν οι εκστρατείες των δραγόνων «έκανε την Ανάκληση [του Διατάγματος της Νάντης για ανεξιθρησκεία] αναπόφευκτη, επειδή τώρα αυτή φαινόταν κάτι το εφικτό».

[Ευχαριστίες]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris

[Εικόνα στη σελίδα 25]

Αυτή η διακήρυξη του 1689 πρόσφερε καταφύγιο στους Γάλλους Προτεστάντες που επιζητούσαν ανακούφιση από τη θρησκευτική καταπίεση

[Ευχαριστίες]

Άδεια από The Huguenot Library, Huguenot Society of Great Britain and Ireland, London

[Εικόνα στη σελίδα 26]

Η ανάκληση του Διατάγματος της Νάντης, 1685 (Αυτή είναι η πρώτη σελίδα της ανάκλησης)

[Ευχαριστίες]

Documents conservés au Centre Historique des Archives nationales à Paris

[Εικόνα στη σελίδα 26]

Πολλοί Προτεσταντικοί ναοί καταστράφηκαν

[Ευχαριστίες]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris