Γιατί μας Επηρεάζει η Μουσική

Η ΜΟΥΣΙΚΗ και η γλώσσα είναι αποκλειστικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Θα ήταν δύσκολο να φανταστούμε έναν κόσμο από τον οποίο θα έλειπε έστω και ένα από αυτά. «Τόσο η γλώσσα όσο και η μουσική αποτελούν όπως φαίνεται πανανθρώπινα χαρακτηριστικά», λέει το βιβλίο Η Μουσική Διάνοια (The Musical Mind). Αποτελούν εκφράσεις της ανάγκης μας για επικοινωνία. Έτσι μπορεί να λεχθεί ότι, όπως συμβαίνει και με τη γλώσσα, όταν η μουσική «μιλάει», τα συναισθήματά μας «ακούνε».

Γιατί και πώς μιλάει η μουσική στα συναισθήματά μας; Για να απαντήσουμε σε αυτό, πρέπει να εξετάσουμε: (1) τα μουσικά στοιχεία και τον τρόπο με τον οποίο τα επεξεργάζεται η διάνοιά μας· (2) τη συναισθηματική μας φύση και το πολιτιστικό μας υπόβαθρο, τα οποία επηρεάζουν την αντίδρασή μας στη μουσική· και (3) τη γλώσσα, η οποία μπορεί επίσης να επηρεάσει την αντίδρασή μας.

Τα Μουσικά Στοιχεία

Τα χαρακτηριστικά της μουσικής συχνά ονομάζονται «μουσικά στοιχεία». Αυτά τα στοιχεία περιλαμβάνουν τον τόνο, ή αλλιώς τη χροιά, ενός μουσικού οργάνου. Για παράδειγμα, το γαλλικό κόρνο έχει περιγραφεί ως «πομπώδες» ή βαρύ, και ο ήχος του ως εντελώς διαφορετικός από εκείνον της «αγέρωχης» τρομπέτας. Μολονότι και τα δύο αυτά μουσικά όργανα ανήκουν στην ίδια ομάδα, δηλαδή στην οικογένεια των πνευστών, το καθένα παράγει αρμονικούς ήχους διαφορετικής έντασης. Αυτό είναι που δίνει σε κάθε όργανο τη μοναδική «φωνή» του. Οι συνθέτες χρησιμοποιούν αυτά τα χαρακτηριστικά για να δημιουργήσουν διάφορα ηχητικά αποτελέσματα με σκοπό να διεγείρουν τα συναισθήματα του ακροατή.

Πιθανώς ένα από τα πρώτα στοιχεία με τα οποία εξοικειωνόμαστε είναι ο ρυθμός—ίσως ενώ είμαστε ακόμα στην κοιλιά της μητέρας μας και ακούμε την καρδιά της να χτυπάει. Έχει λεχθεί ότι η αντίδρασή μας στο μουσικό ρυθμό ίσως επηρεάζεται υποσυνείδητα από τους χτύπους της καρδιάς μας ή ακόμα και από την αναπνοή μας. Συνεπώς, ίσως δεν είναι σύμπτωση το ότι οι περισσότεροι άνθρωποι φαίνεται να προτιμούν μουσικούς ρυθμούς με ταχύτητα εκτέλεσης 70 ως 100 χτύπους το λεπτό—ίδια με τη μέση καρδιακή συχνότητα ενός υγιούς ενηλίκου. Τουλάχιστον αυτό αφήνει να εννοηθεί το περιοδικό Αντιληπτικές και Κινητικές Ικανότητες (Perceptual and Motor Skills).

Η μεγάλη μουσική ποικιλία που μπορούν να δημιουργήσουν αυτά τα στοιχεία γίνεται φανερή όταν εξετάσουμε αρκετά μουσικά όργανα, καθώς και τους ήχους και τις μελωδίες που παράγουν αυτά. Ο συγκινητικός ήχος του φαγκότο στο δεύτερο μέρος του κοντσέρτου του Μότσαρτ για φαγκότο ίσως ξυπνάει βαθιά συναισθήματα. Ο λυπητερός ήχος του ιαπωνικού αυλού σακουχάτσι μπορεί να αγγίξει απαλά την καρδιά. Ο τραχύς ήχος που βγάζει το τενόρο σαξόφωνο κάνει μια μελωδία μπλουζ να πλανιέται στο μυαλό πολλών ανθρώπων. Ο βαθύς ήχος της τούμπας σε μια γερμανική ορχήστρα συνήθως διεγείρει αισθήματα ξέφρενου ενθουσιασμού. Ο ζωηρός ήχος του βιολιού σε κάποιο βαλς του Στράους δημιουργεί σε πολλούς ακροατές την επιθυμία να σηκωθούν και να χορέψουν. Αυτού του είδους οι επιδράσεις δημιουργούνται επειδή «η μουσική μιλάει σε ολόκληρο το είναι του ανθρώπου», σύμφωνα με τον Κλάιβ Ε. Ρόμπινς, του Κέντρου Μουσικοθεραπείας Νόρντοφ-Ρόμπινς στη Νέα Υόρκη.

Αρμονία, Διαφωνία και Μελωδία

Η αρμονία παράγει ευχάριστους ήχους, ενώ η διαφωνία παράγει τραχείς ήχους. Ωστόσο, γνωρίζετε ότι αυτά τα στοιχεία αλληλοσυμπληρώνονται σε μερικά μουσικά είδη; Ένα μουσικό κομμάτι που ακούγεται αρμονικό είναι πιθανό να έχει περισσότερες διαφωνίες από όσες θα φανταζόσασταν. Η διαρκής εναλλαγή αρμονίας και διαφωνίας παρέχει μια κυμαινόμενη, αν και σε γενικές γραμμές ανεπαίσθητη, άνοδο της έντασης, η οποία βρίσκει διέξοδο στα συναισθήματά μας. Αυτό το απαλό συναισθηματικό λίκνισμα είναι καταπραϋντικό, ενώ μια μουσική που αποτελείται μόνο από διαφωνίες μπορεί να είναι εκνευριστική και να προξενεί δυσάρεστα συναισθήματα—παρόμοια με αυτά που δημιουργούνται όταν ξύνουμε τα νύχια μας πάνω σε μια λεία επιφάνεια ή στο μαυροπίνακα. Από την άλλη μεριά, αν η μουσική βασίζεται μόνο σε αρμονίες, μπορεί να είναι βαρετή.

Μελωδία είναι η διαδοχή αρμονικά συνδυασμένων μουσικών φθόγγων. Σύμφωνα με μερικούς λόγιους, αυτός ο όρος προέρχεται από τη λέξη μέλος, που σημαίνει «τραγούδι». Η λέξη «μελωδία» συνδέεται με τη γλυκιά μουσική ή με οποιονδήποτε γλυκό ήχο.

Ωστόσο, δεν δημιουργεί κάθε διαδοχή ήχων μια γλυκιά μελωδία. Για παράδειγμα, τα μεγάλα διαστήματα που υπάρχουν συχνά μεταξύ διαδοχικών φθόγγων μπορεί να κάνουν μια μελωδία δραματική αλλά όχι γλυκιά. Αντίθετα, οι φθόγγοι που ρέουν ο ένας μετά τον άλλον, έχοντας λίγα μεγάλα διαστήματα ανάμεσά τους, μπορούν να δημιουργήσουν μια ευχάριστη μελωδία. Ο διαφορετικός συνδυασμός φθόγγων και διαστημάτων κάνει μια μελωδία λυπητερή ή χαρούμενη. Όπως συμβαίνει και με την αρμονία, μια μελωδία δημιουργεί τη δική της ένταση και τη δική της διέξοδο, επηρεάζοντας τα συναισθήματά μας με την αύξηση ή τη μείωση του ύψους της—δηλαδή το πόσο ψηλοί ή χαμηλοί είναι οι φθόγγοι.

Ο συνδυασμός όλων αυτών των στοιχείων δημιουργεί ισχυρές δυνάμεις οι οποίες μπορούν να διεγείρουν ή να κατευνάσουν τα συναισθήματά μας. Αυτό οφείλεται στους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους αντιλαμβάνεται και επεξεργάζεται τη μουσική ο εγκέφαλός μας.

Η Μουσική και ο Εγκέφαλος

Μερικοί υποστηρίζουν ότι η γλώσσα και η λογική είναι κυρίως λειτουργίες της αριστερής πλευράς του εγκεφάλου, ενώ η επεξεργασία της μουσικής γίνεται στη δεξιά πλευρά του, η οποία σχετίζεται κυρίως με τα αισθήματα και τα συναισθήματα. Ανεξάρτητα από το αν ισχύει αυτό ή όχι, είναι σαφές ότι η μουσική δημιουργεί αυθόρμητες αντιδράσεις στους ακροατές. Το περιοδικό Αντιληπτικές και Κινητικές Ικανότητες το περιγράφει αυτό ως εξής: «Η μουσική έχει τη δύναμη να προξενεί αισθήματα και συγκινήσεις με γρήγορο και αποτελεσματικό τρόπο. Αυτό που σε ένα βιβλίο θα χρειαζόταν πολλές προτάσεις για να περιγραφεί . . . , στη μουσική μπορεί συνήθως να μεταδοθεί μόνο με ένα μέτρο ή μια συγχορδία».

Όσον αφορά δε την αλληλεπίδραση όρασης και ακοής, καθώς και τις αντιδράσεις σε καθεμιά από αυτές, το βιβλίο Μουσική και Διάνοια (Music and the Mind) κάνει την εξής ενδιαφέρουσα παρατήρηση: «Υπάρχει στενότερη σχέση ανάμεσα στην ακοή και στη συναισθηματική διέγερση παρά ανάμεσα στην όραση και στη συναισθηματική διέγερση. . . . Η θέα ενός τραυματισμένου ζώου, ή ενός ατόμου που υποφέρει, παραμένοντας σιωπηλό μπορεί να δημιουργεί μικρή συναισθηματική αντίδραση στον παρατηρητή. Αλλά αν αυτά αρχίσουν να κραυγάζουν, ο θεατής συνήθως επηρεάζεται βαθιά».

Η Μουσική, οι Στίχοι και Εσείς

Κάποιοι ειδικοί υποστηρίζουν ότι ένα συγκεκριμένο μουσικό κομμάτι επηρεάζει με παρόμοιο τρόπο όλους τους ακροατές. Ωστόσο, άλλοι λένε ότι ο τρόπος με τον οποίο αντιδρά κάποιος σε μια μελωδία ή σε ένα τραγούδι αντανακλά την παρούσα διανοητική του κατάσταση ή κάποια παλιά του εμπειρία. Για παράδειγμα, σκεφτείτε έναν άνθρωπο ο οποίος έχει χάσει κάποιο αγαπημένο του πρόσωπο και ακούει ένα συγκεκριμένο ύμνο, ίσως σε έναν τόπο λατρείας. Ο ύμνος μπορεί να φέρει αναμνήσεις στο νου εκείνου που πενθεί και να τον στενοχωρήσει ή ακόμα να τον κάνει να κλάψει. Άλλοι οι οποίοι δεν βρίσκονται σε αυτή την κατάσταση ίσως ψέλνουν τον ίδιο ύμνο με χαρούμενη καρδιά.

Επίσης θυμηθείτε πώς περιγράψαμε παραπάνω το γαλλικό κόρνο και την τρομπέτα. Ίσως να μη συμφωνείτε ότι το γαλλικό κόρνο έχει πομπώδη ήχο. Για εσάς ο ήχος του μπορεί να είναι κεφάτος ή εύθυμος, ενώ η τρομπέτα μπορεί να σας ακούγεται πιο αισθαντική. Μέσα στον καθένα μας υπάρχει μια μοναδική πηγή αισθημάτων που μπορούν να έρθουν στην επιφάνεια χάρη στη μουσική—γι’ αυτό ο καθένας μας αντιδρά με το δικό του τρόπο.

Με τη βοήθεια της μουσικής, οι λέξεις ή οι ιδέες συνδέονται με τα συναισθήματα. Γι’ αυτό, ελάχιστες τηλεοπτικές ή ραδιοφωνικές διαφημίσεις παρουσιάζονται χωρίς μουσική. Συχνά τα λόγια δεν έχουν ιδιαίτερο νόημα. Εντούτοις, όταν χρησιμοποιείται η σωστή μουσική υπόκρουση, η διαφήμιση επηρεάζει τα συναισθήματα του ακροατή. Πόσο αληθεύει ότι ο στόχος των περισσότερων διαφημίσεων είναι να κάνουν τους ανθρώπους να αγοράζουν με βάση το συναίσθημα και όχι τη λογική!

Ενώ οι διαφημίσεις μπορεί να έχουν ανεπιθύμητη επίδραση στις τσέπες του κοινού, υπάρχει μια πολύ πιο σοβαρή αρνητική πλευρά στη δύναμη των στίχων και της μουσικής. Το Περιοδικό των Νέων και των Εφήβων (Journal of Youth and Adolescence) υποστηρίζει ότι με τη συνεχή επανάληψη κάποιων στίχων, οι στιχουργοί διδάσκουν τους εφήβους να περιφρονούν τη γνώμη των άλλων και να εμμένουν στις απόψεις τους. Σύμφωνα με μια άλλη πηγή, τα μηνύματα που μεταδίδουν «οι αμφιλεγόμενοι στίχοι της ραπ . . . , οι οποίοι είναι πιο τολμηροί από εκείνους της χέβι μέταλ», μπορούν να διεισδύσουν στην ψυχοσύνθεση του ακροατή και να καταλήξουν σε αντικοινωνική συμπεριφορά.

Θα μπορούσε κάποιο άτομο να αποφύγει τις αρνητικές αντιδράσεις με το να ακούει απλώς τη μουσική και να αγνοεί τους στίχους; Θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι σε πολλά τραγούδια της χέβι μέταλ και της ραπ δεν είναι εύκολο να ακούσει κανείς τα λόγια. Στην πραγματικότητα, συχνά γίνονται σχεδόν ακατάληπτα καθώς ακούγονται σε συνδυασμό με τον εξαιρετικά δυνατό ήχο της μουσικής. Εντούτοις, ανεξάρτητα από το αν καταλαβαίνει κάποιος τα λόγια ή όχι, το μήνυμα εξακολουθεί να υπάρχει στον παλλόμενο ρυθμό και στην επαναλαμβανόμενη μελωδία!

Πώς συμβαίνει αυτό; Μερικές φορές, οι τίτλοι και μόνο αρκούν για να δημιουργηθούν κάποιες εικόνες. Επίσης, συχνά το είδος της μουσικής είναι από μόνο του το μήνυμα. Ποιο μήνυμα μεταδίδεται; Ένα νεανικό περιοδικό λέει: «Φαίνεται ότι είναι μια ψευδαίσθηση δύναμης, δυνατοτήτων και σεξουαλικών κατακτήσεων». Κάποιο άλλο περιοδικό λέει: «Τα βασικά θέματα . . . είναι ο ακραίος στασιασμός, η βία, η κατάχρηση ουσιών, η αχαλίνωτη σεξουαλική συμπεριφορά, η διαστροφή και ο Σατανισμός».

Ορισμένοι νέοι ισχυρίζονται ότι, αν και αυτό ίσως είναι αλήθεια, εκείνοι δεν επηρεάζονται αρνητικά. Υποστηρίζουν ότι η συγκεκριμένη μουσική είναι ωφέλιμη επειδή τους βοηθάει να καταλάβουν τον εαυτό τους. Αλλά τους βοηθάει πραγματικά; Το Περιοδικό των Νέων και των Εφήβων παρατηρεί: «Ο θυμός, τα αντιδραστικά θέματα και η δύναμη της μουσικής χέβι μέταλ, πράγματα με τα οποία ταυτίζονται ορισμένα αγόρια, ίσως να είναι ιδιαίτερα ελκυστικά για τους “κακούς μαθητές” όταν βρίσκονται στο τέλος άλλης μιας σχολικής μέρας κατά την οποία άκουγαν διαρκώς ότι είναι αποτυχημένοι». Και στη συνέχεια προσθέτει: «Η ειρωνεία, ή το παράξενο, είναι ότι οι έφηβοι αναζητούν μια πιο σταθερή και αυθεντική προσωπική ταυτότητα χρησιμοποιώντας ένα κοινότατο μέσο. Αντί να αναζητούν πραγματικά ξεχωριστές εμπειρίες όταν είναι μόνοι, οι έφηβοι καταφεύγουν σε προκατασκευασμένα πρότυπα που τους παρέχει ένα κερδοσκοπικό κατεστημένο». Με άλλα λόγια, κάποιος άλλος υπαγορεύει σε αυτούς τους νέους ανθρώπους τι να σκέφτονται και πώς να νιώθουν.

Ας ρίξουμε μια ματιά στις συναυλίες ροκ. Πώς επηρεάζονται τα πλήθη που τις παρακολουθούν; Το βιβλίο Μουσική και Διάνοια απαντάει: «Αναμφίβολα, διεγείροντας τα συναισθήματα του όχλου και διασφαλίζοντας ότι αυτά τα συναισθήματα κορυφώνονται ταυτόχρονα και όχι ξεχωριστά, η μουσική μπορεί να προκαλέσει μεγάλη απώλεια της κρίσης και τυφλή υποταγή στα αισθήματα της στιγμής, πράγμα που αποτελεί επικίνδυνο χαρακτηριστικό της συμπεριφοράς του όχλου». Μερικές από τις σκηνές του άγριου ξεφαντώματος που παρατηρείται στις συναυλίες ροκ αποδεικνύουν πόσο αληθινή είναι αυτή η δήλωση.

Συνεπώς, για να μη μολυνθεί η διάνοιά μας και η καρδιά μας, πρέπει να είμαστε πολύ εκλεκτικοί στην επιλογή της μουσικής. Πώς μπορούμε να το πετύχουμε αυτό; Το τελικό μας άρθρο θα δώσει απάντηση σε αυτή την ερώτηση.

[Εικόνα στη σελίδα 7]

Η μουσική συχνά δημιουργεί στους ακροατές την επιθυμία να χορέψουν