Τράπεζες Σπόρων​—Αγώνας με Αντίπαλο το Χρόνο

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗ ΒΡΕΤΑΝΙΑ

Η ΖΩΗ μας εξαρτάται από τα φυτά. Από αυτά προέρχεται η τροφή και ο ρουχισμός μας. Μας παρέχουν καύσιμη ύλη, οικοδομικά υλικά και ζωοσωτήρια φάρμακα. Τα ζώα, τα πουλιά και τα έντομα εξαρτώνται επίσης από αυτά. Ωστόσο, σύμφωνα με μερικούς ερευνητές, το ένα τέταρτο των φυτών του κόσμου κινδυνεύουν να εξαφανιστούν μέσα στα επόμενα 50 χρόνια. Πρωτοπόρος στον αγώνα με αντίπαλο το χρόνο είναι η Τράπεζα Σπόρων της Χιλιετίας.

Το κτίριο αξίας 120 εκατομμυρίων δολαρίων (περ. 132 εκατ. ευρώ) που στεγάζει την τράπεζα, στη νότια Αγγλία, το οποίο έχει χαρακτηριστεί ως «Κιβωτός του Νώε για τα φυτά» και «ως ασφαλιστήριο συμβόλαιο για τον πλανήτη», θα διαφυλάξει εκατοντάδες εκατομμύρια σπόρους που θα συλλεχθούν από μερικά από τα πιο απειλούμενα είδη του κόσμου.

Τι Είναι η Τράπεζα Σπόρων;

Έχετε ποτέ καταθέσει τιμαλφή σε τραπεζική θυρίδα για να είναι ασφαλή μέχρις ότου τα χρειαστείτε ξανά; Η τράπεζα σπόρων προσφέρει μια παρόμοια υπηρεσία για τα φυτά. Είναι ένας εύκολος, οικονομικός τρόπος διατήρησης οποιουδήποτε σπορόφυτου, από το πιο μικροσκοπικό βότανο ως το ψηλότερο δέντρο. Μετά την αποθήκευση, οι σπόροι χρειάζονται ελάχιστη φροντίδα. Οι περισσότεροι δεν καταλαμβάνουν πολύ χώρο. Ένα μικροσκοπικό γυάλινο βάζο περιέχει ένα εκατομμύριο σπόρους ορχιδέας! Για πολλά άλλα είδη, σε ένα συνηθισμένο δοχείο χωράνε τόσοι σπόροι τους όσοι είναι οι κάτοικοι μιας πόλης. Έπειτα από ειδική επεξεργασία, αυτά τα υποψήφια νέα φυτά μπορούν να διατηρηθούν με ασφάλεια επί δεκαετίες ή ακόμη και αιώνες​—πολύ περισσότερο από όσο θα επιζούσαν στο φυσικό τους περιβάλλον.

Οι τράπεζες σπόρων δεν είναι κάτι καινούριο, αν και στο παρελθόν χρησιμοποιούνταν κυρίως για εμπορικές καλλιέργειες. Το 1974, επιστήμονες των Βασιλικών Βοτανικών Κήπων, στο Κιου του Λονδίνου, άρχισαν να μελετούν μεθόδους για να διατηρήσουν σπόρους από φυτά στις εγκαταστάσεις τους στο Γουέικχαρστ Πλέις, στα προάστια του Σάσεξ. Έχοντας αποθηκεύσει 4.000 διαφορετικά είδη από όλο τον κόσμο, κατάλαβαν ότι χρειάζονταν πολύ μεγαλύτερες εγκαταστάσεις για να αποτρέψουν την απώλεια της παγγήινης ποικιλίας των φυτών καθώς και του φυσικού τους περιβάλλοντος. Έτσι λοιπόν, το 1998, οι Κήποι του Κιου άρχισαν να χτίζουν μια μεγαλύτερη τράπεζα σπόρων στο Γουέικχαρστ Πλέις.

Επίτευξη των Στόχων

Ο πρώτος στόχος, ακόμη και πριν από την αποπεράτωση, ήταν η αποθήκευση των σπόρων όλων των δέντρων, των βάτων, των αγρωστωδών, των θάμνων και των αγριολούλουδων της Βρετανίας ως το έτος 2000. Από τα 1.440 ενδημικά είδη, τα 317 απειλούνται με εξαφάνιση. Οι Κήποι του Κιου είχαν ήδη αποθηκεύσει 579 είδη, και μια ομάδα αποτελούμενη από 250 και πλέον επαγγελματίες και ερασιτέχνες βοτανολόγους ερεύνησαν εξονυχιστικά όλη τη χώρα για να βρουν τα υπόλοιπα. Ενθουσιώδεις συλλέκτες αναρριχήθηκαν σε βουνά, κατέβηκαν βράχους και διέσχισαν παγωμένα νερά ψάχνοντας για δυσεύρετα φυτά. Εκτός από ελάχιστα σπάνια είδη, όλα τα υπόλοιπα βρέθηκαν εντός της καθορισμένης προθεσμίας.

Αρχίζοντας από το έτος 2000 και μέχρι το 2010, ο κύριος στόχος είναι να συλλεχθεί και να αποθηκευτεί το ένα δέκατο, δηλαδή πάνω από 24.000 είδη, των σπορόφυτων του κόσμου, ιδιαίτερα εκείνων που υπάρχουν στις άνυδρες χώρες. Μολονότι το ένα πέμπτο του παγκόσμιου ανθρώπινου πληθυσμού ζει σε αυτές τις ζεστές, άνυδρες περιοχές και εξαρτάται από τα φυτά για επιβίωση, τεράστιες εκτάσεις μετατρέπονται σε ερήμους κάθε χρόνο. Οι εκστρατείες για τη συλλογή σπόρων ξεκίνησαν σε μερικές χώρες στις αρχές του 1997 και, ως το Φεβρουάριο του 2001, οι κυνηγοί σπόρων του Κιου είχαν συλλέξει 300 εκατομμύρια σπόρους από 122 χώρες, με αποτέλεσμα να απομένουν για αποθήκευση σχεδόν 19.000 είδη.

Αποθήκευση των Σπόρων

Από παλιά, οι κηπουροί και οι αγρότες συνήθιζαν να συλλέγουν και να αποθηκεύουν σπόρους. Ωστόσο, οι σπόροι που υφίστανται επεξεργασία στην Τράπεζα Σπόρων της Χιλιετίας θα ζήσουν πολύ περισσότερο από τη φυσιολογική διάρκεια ζωής τους. Το μυστικό βρίσκεται στον τρόπο με τον οποίο ξηραίνονται και ψύχονται.

Όταν οι σπόροι συλλεχθούν σε επαρκείς αριθμούς και αποχωριστούν από πρόσθετα σώματα, τοποθετούνται σε χάρτινες ή υφασμάτινες συσκευασίες, ή ακόμη και σε πλαστικά μπουκάλια, για να ξηρανθούν προτού σταλούν στη Βρετανία. Συγχρόνως, οι συλλέκτες ξηραίνουν δείγματα των ίδιων των φυτών ώστε να μπορούν να αναγνωριστούν επίσημα στο Κιου, και καταγράφεται με τη βοήθεια δορυφόρων πλοήγησης η ακριβής τοποθεσία στην οποία βρέθηκαν.

Όταν φτάνουν στο Γουέικχαρστ Πλέις, οι σπόροι περνούν από δύο σημαντικά στάδια ξήρανσης στα οποία παρεμβάλλεται μια φάση καθαρισμού. Παραμένουν κάποιο χρονικό διάστημα σε δύο δωμάτια τα οποία έχουν διαδοχικά χαμηλότερη σχετική υγρασία και διαθέτουν ξηρότερη ατμόσφαιρα από τις περισσότερες ερήμους, με αποτέλεσμα να ελαττώνεται η περιεκτικότητά τους σε υγρασία από τουλάχιστον 50 τοις εκατό σε περίπου 5 τοις εκατό. Αυτό διασφαλίζει ότι δεν θα καταστραφούν όταν καταψυχθούν, και επιβραδύνει τις βιολογικές τους λειτουργίες φέρνοντάς τους σε μια κατάσταση λαθροβίωσης στην οποία μπορούν να παραμείνουν πολύ μεγάλο διάστημα. Προτού αποθηκευτούν οι σπόροι, μερικοί από αυτούς ακτινοσκοπούνται για να διαπιστωθεί αν είναι υγιείς ή αν έχουν πληγεί από έντομα. Ένα άλλο δείγμα εξετάζεται για να διαπιστωθεί αν θα βλαστήσουν. Στην πραγματικότητα, κάθε δέκα χρόνια οι επιστήμονες θα αναβιώνουν δείγματα για να διαπιστώνουν αν είναι ακόμη βιώσιμα. Αν βλαστήσουν λιγότερα από τα τρία τέταρτα εξ αυτών, θα χρειαστεί να συλλεχθούν καινούριοι σπόροι.

Η γνώση σχετικά με το πώς ανταποκρίνονται οι σπόροι στη μακροχρόνια αποθήκευση και η κατανόηση του πώς μπορούν να βλαστήσουν αργότερα αποτελούν βασικούς τομείς έρευνας. Τελικά, οι σπόροι συσκευάζονται σε αεροστεγή γυάλινα βάζα και μεταφέρονται σε έναν από τους δύο υπόγειους καταψύκτες μεγέθους δωματίου, σε μια μεγάλη τσιμεντένια αποθήκη. Εκεί, τοποθετημένοι εύτακτα σε ράφια, αρχίζουν το μακροχρόνιο ύπνο τους σε θερμοκρασία μείον είκοσι βαθμούς Κελσίου.

Είναι αποτελεσματική αυτή η διαδικασία; Ναι, είναι. Πριν από λίγα χρόνια, όταν δοκιμάστηκαν 3.000 σπόροι διαφορετικών φυτών που ήταν αποθηκευμένοι επί μία δεκαετία, το 94 τοις εκατό από αυτούς βλάστησαν.

Ορισμένα είδη παρουσιάζουν πρόβλημα. Οι σπόροι τους πεθαίνουν αν η περιεκτικότητά τους σε υγρασία πέσει πολύ χαμηλά. Μερικοί σπόροι βελανιδιάς (Quercus), κακαόδεντρου (Theobroma cacao) και καουτσουκόδεντρου (Hevea brasiliensis) είναι τέτοια παραδείγματα. Αλλά αν καταψυχθούν υγροί, αυτό τους καταστρέφει επειδή το νερό διογκώνεται και διαρρηγνύει τα κυτταρικά τοιχώματα όταν μετατρέπεται σε πάγο. Οι επιστήμονες ερευνούν διάφορες μεθόδους για να υπερπηδήσουν αυτό το εμπόδιο. Μια πιθανή λύση είναι να αφαιρέσουν το έμβρυο του σπόρου, να το ξηράνουν αμέσως και να το αποθηκεύσουν σε υγρό άζωτο σε εξαιρετικά χαμηλή θερμοκρασία.

Ποιοι Ωφελούνται;

Όπως μια χρηματική τράπεζα, η Τράπεζα Σπόρων της Χιλιετίας κάνει πληρωμές. Δείγματα σπόρων χρησιμοποιούνται για έρευνα. Το ένα τέταρτο των φαρμάκων προέρχονται από φυτά, αλλά τα τέσσερα πέμπτα της χλωρίδας του κόσμου δεν έχουν μελετηθεί ακόμη. Ποιες καινούριες θεραπείες πρόκειται να βρεθούν; Από ένα μεσογειακό είδος βίκου (Vicia faba) έχει προέλθει μια πηκτική πρωτεΐνη η οποία βοηθάει στην ανίχνευση σπάνιων διαταραχών του ανθρώπινου αίματος. Ίσως βρεθούν επίσης νέες τροφές, καύσιμα ή ίνες.

Επιστήμονες από άλλες χώρες φιλοξενούνται στην Τράπεζα ενόσω μαθαίνουν τεχνικές για την αποθήκευση και τη βλάστηση σπόρων ώστε να μπορέσουν να ιδρύσουν τράπεζες σπόρων στον τόπο τους. Κάθε χώρα που παρέχει σπόρους κρατάει μια σημαντική ποσότητα από αυτούς, και θα συμμετέχει εξίσου σε πιθανά οφέλη ή κέρδη από την έρευνα.

Καθώς χρησιμοποιούνται δείγματα σπόρων για την αποκατάσταση των υποβαθμισμένων εδαφών και την αύξηση των αποθεμάτων των ειδών που διατρέχουν μεγάλο κίνδυνο, υπάρχει η ελπίδα ότι αυτές οι τεχνικές διατήρησης θα βοηθήσουν ώστε να ανακοπεί ο γρήγορος ρυθμός με τον οποίο εξαφανίζεται η παγκόσμια χλωρίδα και οι πολλές μορφές ζωής που εξαρτώνται από αυτήν.

Πώς θα Κερδηθεί ο Αγώνας;

Κανένας δεν μπορεί να αμφισβητήσει τη σοβαρότητα της κατάστασης την οποία αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα. Ο Ρότζερ Σμιθ, επικεφαλής του τμήματος διατήρησης σπόρων στο Κιου, αναφέρει τρεις λόγους για τους οποίους εκπονήθηκε αυτό το πρόγραμμα: «Ο πρώτος είναι η άμεση χρήση. Γνωρίζουμε άραγε τόσο πολλά για το κάθε φυτό ώστε, αν εξαφανιστεί κάποιο, να γνωρίζουμε τι έχει χαθεί όσον αφορά τις δυνατότητές του να μας δώσει τροφή ή φάρμακα; Ο δεύτερος είναι ο ιστός της ζωής. Φανταστείτε ότι όλα τα είδη του κόσμου αποτελούν ένα δίχτυ, και ότι το κάθε είδος είναι μια θηλιά στο δίχτυ. Πόσες θηλιές μπορείτε να κόψετε προτού καταστραφεί το δίχτυ; Το ισχυρότερο επιχείρημα είναι η διαχείριση. Τι δικαίωμα έχει η σύγχρονη γενιά να στερήσει από τις μελλοντικές γενιές τις προοπτικές τους με το να μην τους κληροδοτήσει τα είδη που κληρονόμησε αυτή;»

Το μέλλον παρουσιάζει τεράστιες προκλήσεις. Ο συντονιστής του προγράμματος Στιβ Άλτον λέει: «Ακόμη και αν έχετε όλους τους σπόρους του κόσμου, αν δεν υπάρχει το φυσικό περιβάλλον στο οποίο να αναπτυχθούν αυτά τα φυτά, δεν έχει νόημα η αποθήκευσή τους». Είναι δυνατόν να σωθούν αυτά τα είδη που χάνονται καθώς και να διασφαλιστεί η υπεύθυνη φροντίδα του πλανήτη μας;

Η καθησυχαστική απάντηση είναι ναι. Ο Δημιουργός υπόσχεται: «Θα υπάρχει ο σπόρος της ειρήνης· το κλήμα θα δίνει τους καρπούς του και η γη θα δίνει τη σοδειά της και οι ουρανοί θα δίνουν τη δροσιά τους· και θα κάνω εκείνους που έχουν απομείνει από αυτόν το λαό να κληρονομήσουν όλα αυτά τα πράγματα».​—Ζαχαρίας 8:12.

[Πλαίσιο/Εικόνες στη σελίδα 25]

ΜΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΟΛΛΕΣ

Οι Κήποι του Κιου είναι μία μόνο από τις 1.300 τράπεζες σπόρων σε όλο τον κόσμο οι οποίες ασχολούνται εντατικά με τη διατήρηση σπόρων σε υπόγειους καταψύκτες. Ο Στιβ Α. Έμπερχαρτ, επικεφαλής του Εθνικού Εργαστηρίου Αποθήκευσης Σπόρων στο Κολοράντο, περιγράφει αυτές τις εγκαταστάσεις ως ένα τεράστιο θησαυροφυλάκιο φυτών.

[Εικόνες]

Τράπεζα Σπόρων της Χιλιετίας

[Πλαίσιο στη σελίδα 26]

ΑΝΤΛΗΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΓΟΝΙΔΙΑΚΟ ΑΠΟΘΕΜΑ

Μια σημαντική λειτουργία των τραπεζών σπόρων είναι η συλλογή διαφορετικών ποικιλιών μιας καλλιέργειας και των συγγενικών της ειδών. Στη συνέχεια, αυτή η συλλογή παρέχει ένα γενετικό απόθεμα από το οποίο μπορούν να αντλούν δείγματα οι ειδικοί όταν καταπολεμούν νέες ασθένειες ή ζιζάνια που πλήττουν την καλλιέργεια. Με επιλεκτική διασταύρωση των φυτών, οι επιστήμονες μπορούν να βελτιώσουν τη σοδειά, τη θρεπτική αξία των καλλιεργειών, καθώς και την αντίστασή τους σε ασθένειες και έντομα. Αυτό το γενετικό απόθεμα γίνεται ολοένα και πιο σημαντικό.

Παγκόσμια, πάνω από το 90 τοις εκατό των θερμιδικών αναγκών του ανθρώπου καλύπτονται τώρα από 103 είδη φυτών μόνο, ενώ πάνω από το πενήντα τοις εκατό της ενέργειας που λαβαίνουν οι άνθρωποι σε όλη την υδρόγειο προέρχεται από τρεις μεγάλες καλλιέργειες​—το ρύζι, το σιτάρι και το καλαμπόκι. Γιατί αποτελεί αυτό πρόβλημα;

Όταν μια διαδεδομένη καλλιέργεια παρουσιάζει γενετικές ομοιότητες, έχει και την ίδια ευπάθεια σε μία και μόνο ασθένεια ή έντομο. Το πιο γνωστό παράδειγμα κινδύνου από γενετική ομοιομορφία παρατηρήθηκε τη δεκαετία του 1840 στην Ιρλανδία. Τότε, οι πατατοκαλλιέργειες καταστράφηκαν από τον περονόσπορο της πατάτας (Phytophthora infestans). Αυτός ο μύκητας προκάλεσε τη Μεγάλη Πείνα, όπως αποκαλείται μερικές φορές, η οποία επέφερε το θάνατο 750.000 ανθρώπων.

[Πλαίσιο στη σελίδα 27]

Η ΠΟΙΚΙΛΟΜΟΡΦΙΑ ΔΕΧΕΤΑΙ ΕΠΙΘΕΣΗ

Ο Δρ Πίτερ Χ. Ρέιβεν προειδοποίησε τους εκπροσώπους που παρευρέθηκαν στο 16ο Διεθνές Συνέδριο Βοτανολογίας, το οποίο έγινε στις Ηνωμένες Πολιτείες: «Ακόμη και τα 100.000 από τα 300.000 είδη που υπολογίζεται ότι υπάρχουν συνολικά μπορεί να χαθούν, ή να οδεύουν προς εξαφάνιση, ως τα μέσα του [21ου] αιώνα». Μια έκθεση από την Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (FAO) δηλώνει ότι η απώλεια της ποικιλομορφίας στις εδώδιμες καλλιέργειές μας ήδη «έχει λάβει έκταση». Η μεγαλύτερη απειλή στην ποικιλομορφία των φυτών προέρχεται από μια απίθανη πηγή.

Η έκθεση της FAO σημείωνε: «Η κύρια τωρινή αιτία της απώλειας της γενετικής ποικιλομορφίας είναι η εξάπλωση της σύγχρονης, εμπορικής γεωργίας. Η κατά κύριο λόγο αθέλητη συνέπεια της εισαγωγής νέων καλλιεργούμενων ποικιλιών είναι η αντικατάσταση​—και η απώλεια—​των πολλών παραδοσιακών ποικιλιών του αγρότη».

Στην Κίνα, σχεδόν 10.000 ποικιλίες σιταριού χρησιμοποιούνταν το 1949. Σήμερα χρησιμοποιούνται λιγότερες από 1.000. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, εξαφανίστηκαν σχεδόν 6.000 ποικιλίες μήλων τα περασμένα 100 χρόνια και, όπως φαίνεται, έχουν εκλείψει το 95 τοις εκατό των ποικιλιών λάχανου καθώς και το 81 τοις εκατό των ποικιλιών ντομάτας.

Ο πόλεμος είναι μια άλλη αιτία που οδηγεί στην εξαφάνιση των ειδών όταν οι αγρότες αναγκάζονται να φύγουν από τη γη τους για πολλά χρόνια και οι τοπικές ποικιλίες των καλλιεργειών χάνονται. Το περιοδικό Ουνέσκο Κούριερ (UNESCO Courier) ανέφερε: «Οι πόλεμοι . . . έχουν επηρεάσει όλες τις χώρες στην παράκτια ζώνη της Δυτικής Αφρικής όπου υπήρχαν κατά την αρχαιότητα ορυζώνες. Αυτή η περιοχή είναι ένα βασικό κέντρο γενετικής ποικιλομορφίας για το αφρικανικό ρύζι (Oryza glaberrima), το οποίο . . . μπορεί τώρα να διασταυρωθεί με το ασιατικό ρύζι, μία από τις σημαντικότερες εδώδιμες καλλιέργειες του κόσμου. Θα υπάρχουν παγκόσμιες συνέπειες αν αυτή . . . η αφρικανική καλλιέργεια, που έχει μελετηθεί λίγο, αποτελέσει θύμα των τοπικών πολέμων».

Ασφαλέστερη από τις Τράπεζες Σπόρων

Ο Τζον Ταξίλ, ερευνητής του Ινστιτούτου Παγκόσμιας Επιφυλακής, προειδοποίησε: «Γινόμαστε όλο και πιο επιδέξιοι στη μεταφορά γονιδίων, αλλά μόνο η φύση μπορεί να τα δημιουργήσει. Αν ένα φυτό με κάποιο μοναδικό γενετικό χαρακτηριστικό εκλείψει, δεν υπάρχει τρόπος να το ξαναπάρουμε πίσω». Γι’ αυτόν το λόγο, εκατομμύρια δολάρια επενδύονται για τη φύλαξη σπόρων σε τράπεζες σπόρων.

Ωστόσο, ακόμη πιο ασφαλής είναι η υπόσχεση του Δημιουργού αυτών των μικροσκοπικών θαυμάτων, ο οποίος πριν από πολλά χρόνια έδωσε την εξής διαβεβαίωση: «Όλες τις ημέρες που παραμένει η γη, η σπορά και ο θερισμός . . . δεν θα πάψουν ποτέ».​—Γένεση 8:22.

[Εικόνα στη σελίδα 24]

Συλλογή σπόρων στην Μπουρκίνα Φάσο

[Εικόνα στη σελίδα 25]

Αποθήκευση σε θερμοκρασία υπό το μηδέν

[Εικόνα στη σελίδα 26]

Βοτανολόγος από την Κένυα μαθαίνει πώς να ελέγχει την περιεκτικότητα των σπόρων σε υγρασία

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 24]

Όλες οι φωτογραφίες στις σελίδες 24-27: Βασιλικοί Βοτανικοί Κήποι του Κιου