Η Αντίληψη Εισχωρεί στον Ιουδαϊσμό, στο Χριστιανισμό και στον Ισλαμισμό

«Η θρησκεία είναι, μεταξύ άλλων, ένας τρόπος για να δεχτούν οι άνθρωποι το γεγονός ότι κάποια μέρα πρέπει να πεθάνουν—είτε μέσω της υπόσχεσης για μια καλύτερη ζωή πέρα από τον τάφο είτε με την αναγέννηση είτε και με τα δύο».—ΓΚΕΡΑΡΝΤ ΧΕΡΜ, ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ.

1. Σε ποια βασική δοξασία βασίζουν οι περισσότερες θρησκείες την υπόσχεσή τους για ζωή μετά το θάνατο;

ΟΤΑΝ οι θρησκείες υπόσχονται μετά θάνατο ζωή, σχεδόν όλες βασίζονται στη δοξασία ότι ο άνθρωπος έχει ψυχή η οποία είναι αθάνατη και ότι μετά το θάνατο αυτή μεταβαίνει σε ένα άλλο βασίλειο ή μετεμψυχώνεται σε κάποιο άλλο πλάσμα. Όπως επισημάνθηκε στην προηγούμενη ενότητα, η πίστη στην αθανασία του ανθρώπου αποτέλεσε αναπόσπαστο μέρος των Ανατολικών θρησκειών εξαρχής. Τι μπορούμε να πούμε, όμως, για τον Ιουδαϊσμό, το Χριστιανισμό και τον Ισλαμισμό; Πώς έγινε αυτή η διδασκαλία βασική δοξασία αυτών των πίστεων;

Ο Ιουδαϊσμός Ασπάζεται Ελληνικές Ιδέες

2, 3. Σύμφωνα με την Εγκυκλοπαίδεια Τζουντάικα, δίδασκαν τα ιερά Εβραϊκά συγγράμματα την αθανασία της ψυχής;

² Οι ρίζες του Ιουδαϊσμού ανάγονται στην εποχή του Αβραάμ, πριν από 4.000 χρόνια περίπου. Η συγγραφή των ιερών Εβραϊκών συγγραμμάτων άρχισε το 16ο αιώνα Π.Κ.Χ. και είχε ήδη ολοκληρωθεί μέχρι την εποχή που ο Σωκράτης και ο Πλάτων διατύπωσαν τη θεωρία περί αθανασίας της ψυχής. Μήπως δίδασκαν αυτές οι Γραφές την αθανασία της ψυχής;

³ Η Εγκυκλοπαίδεια Τζουντάικα (Encyclopaedia Judaica) απαντάει: «Η σαφής και σταθερή πίστη στην αθανασία της ψυχής δεν άρχισε να εδραιώνεται παρά μόνο στη μεταβιβλική περίοδο . . . και τελικά έγινε μια από τις ακρογωνιαίες πέτρες της Ιουδαϊκής και της Χριστιανικής πίστης». Αναφέρει επίσης: «Στη βιβλική περίοδο, η προσωπικότητα εξεταζόταν ως κάτι το ενιαίο. Επομένως, δεν υπήρχε ευδιάκριτος διαχωρισμός ψυχής και σώματος». Οι πρώτοι Ιουδαίοι πίστευαν στην ανάσταση των νεκρών, και «αυτό είναι κάτι ξεχωριστό από την πίστη στην . . . αθανασία της ψυχής», επισημαίνει η ίδια εγκυκλοπαίδεια.

4-6. Πώς έγινε το δόγμα περί αθανασίας της ψυχής «μια από τις ακρογωνιαίες πέτρες» του Ιουδαϊσμού;

⁴ Πώς, λοιπόν, έγινε αυτό το δόγμα «μια από τις ακρογωνιαίες πέτρες» του Ιουδαϊσμού; Η ιστορία δίνει την απάντηση. Το 332 Π.Κ.Χ. ο Μέγας Αλέξανδρος κατέλαβε μεγάλο μέρος της Μέσης Ανατολής στη διάρκεια μιας αστραπιαίας εκστρατείας. Όταν έφτασε στην Ιερουσαλήμ, οι Ιουδαίοι τον υποδέχτηκαν με ανοιχτές αγκάλες. Σύμφωνα με τον ιστορικό του πρώτου αιώνα Φλάβιο Ιώσηπο, του έδειξαν ακόμη και την προφητεία από το βιβλίο του Δανιήλ που είχε γραφτεί πάνω από 200 χρόνια προηγουμένως, η οποία περιέγραφε με σαφήνεια τις κατακτήσεις του Αλέξανδρου στο ρόλο του «βασιλιά της Ελλάδας». (Δανιήλ 8:5-8, 21) Οι διάδοχοι του Αλέξανδρου συνέχισαν τα εξελληνιστικά του σχέδια, διαποτίζοντας όλες τις κτήσεις της αυτοκρατορίας με την ελληνική γλώσσα, τον ελληνικό πολιτισμό και την ελληνική φιλοσοφία. Αυτό κατέληξε αναπόφευκτα στην ανάμειξη του ελληνικού και του Ιουδαϊκού πολιτισμού.

⁵ Στην αρχή του τρίτου αιώνα Π.Κ.Χ., ξεκίνησε η πρώτη μετάφραση των Εβραϊκών Γραφών στην ελληνική, η οποία ονομάστηκε Μετάφραση των Εβδομήκοντα. Μέσω αυτής, πολλοί Εθνικοί έδειξαν σεβασμό για τη θρησκεία των Ιουδαίων και εξοικειώθηκαν με αυτήν· μερικοί μάλιστα την ασπάστηκαν. Από την άλλη μεριά, οι Ιουδαίοι άρχισαν να ασχολούνται με τον ελληνικό στοχασμό και μερικοί έγιναν φιλόσοφοι, κάτι που ήταν εντελώς καινούριο για τους Ιουδαίους. Ο Φίλων ο Αλεξανδρεύς, ο οποίος έζησε τον πρώτο αιώνα Κ.Χ., ήταν ένας τέτοιος Ιουδαίος φιλόσοφος.

⁶ Ο Φίλων εκτιμούσε πολύ τον Πλάτωνα και επιχείρησε να εξηγήσει τον Ιουδαϊσμό με όρους της ελληνικής φιλοσοφίας. «Δημιουργώντας ένα μοναδικό συνδυασμό πλατωνικής φιλοσοφίας και βιβλικής παράδοσης», λέει το βιβλίο Ουρανός—Μια Ιστορία (Heaven—A History), «ο Φίλων χάραξε το δρόμο για τους μετέπειτα Χριστιανούς [καθώς και τους Ιουδαίους] στοχαστές». Τι πίστευε, λοιπόν, ο Φίλων για την ψυχή; Το βιβλίο συνεχίζει: «Κατά τη δική του άποψη, ο θάνατος αποκαθιστά την ψυχή στην αρχική της κατάσταση, σε αυτήν που βρισκόταν πριν από τη γέννηση. Εφόσον η ψυχή ανήκει στον πνευματικό κόσμο, η ζωή στο σώμα δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα σύντομο, συχνά ατυχές, επεισόδιο». Άλλοι Ιουδαίοι στοχαστές που πίστευαν στην αθανασία της ψυχής ήταν ο Ισαάκ Ισραέλι—ο γνωστός Ιουδαίος γιατρός του 10ου αιώνα—και ο Μόζες Μέντελσον, ένας Γερμανοεβραίος φιλόσοφος του 18ου αιώνα.

7, 8. (α) Πώς περιγράφει το Ταλμούδ την ψυχή; (β) Τι λένε μεταγενέστερα Ιουδαϊκά μυστικιστικά συγγράμματα για την ψυχή;

⁷ Ένα βιβλίο που έχει επίσης επηρεάσει εξαιρετικά τον Ιουδαϊκό στοχασμό και τρόπο ζωής είναι το Ταλμούδ—μια γραπτή περίληψη του λεγόμενου προφορικού νόμου με μεταγενέστερα σχολιολόγια και ερμηνείες αυτού του νόμου—το οποίο συνέταξαν ραβίνοι από το δεύτερο αιώνα Κ.Χ. ως το Μεσαίωνα. «Οι ραβίνοι του Ταλμούδ», λέει η Εγκυκλοπαίδεια Τζουντάικα, «πίστευαν στη συνεχιζόμενη ύπαρξη της ψυχής μετά το θάνατο». Μάλιστα, το Ταλμούδ αναφέρει ότι οι νεκροί έρχονται σε επαφή με τους ζωντανούς. «Ίσως εξαιτίας της επιρροής του πλατωνισμού», λέει η Εγκυκλοπαίδεια της Θρησκείας και της Ηθικής (Encyclopædia of Religion and Ethics), «[οι ραβίνοι] πίστευαν ότι οι ψυχές προϋπήρχαν».

⁸ Μεταγενέστερα Ιουδαϊκά μυστικιστικά συγγράμματα που αποτελούν την Καββάλα προχωρούν ακόμη και στη διδασκαλία της μετενσάρκωσης. Αναφορικά με αυτή τη δοξασία, Η Νέα Στερεότυπη Ιουδαϊκή Εγκυκλοπαίδεια (The New Standard Jewish Encyclopedia) δηλώνει: «Η αντίληψη αυτή φαίνεται πως προέρχεται από την Ινδία. . . . Στην Καββάλα, εμφανίζεται πρώτα στο βιβλίο Μπαχίρ και κατόπιν, από το Ζοχάρ και έπειτα, ήταν κοινώς αποδεκτή από τους μυστικιστές και έπαιζε σπουδαίο ρόλο στις δοξασίες και στα συγγράμματα του Χασιδισμού». Στο Ισραήλ σήμερα, η μετενσάρκωση είναι ευρέως αποδεκτή ως Ιουδαϊκή διδασκαλία.

9. Ποια θέση διακρατούν τα περισσότερα ρεύματα του Ιουδαϊσμού σήμερα όσον αφορά την αθανασία της ψυχής;

⁹ Επομένως, η αντίληψη περί αθανασίας της ψυχής εισχώρησε στον Ιουδαϊσμό μέσω της επιρροής της ελληνικής φιλοσοφίας, και η ιδέα αυτή είναι αποδεκτή σήμερα από τα περισσότερα ρεύματά του. Τι μπορεί να λεχθεί σχετικά με την εισχώρηση αυτής της διδασκαλίας στο Χριστιανισμό;

Ο Χριστιανισμός Υιοθετεί τις Ιδέες του Πλάτωνα

10. Σε ποιο συμπέρασμα κατέληξε ένας διακεκριμένος Ισπανός μελετητής όσον αφορά την πίστη του Ιησού στην αθανασία της ψυχής;

¹⁰ Η γνήσια Χριστιανοσύνη ξεκίνησε με τον Χριστό Ιησού. Ο Μιγκέλ δε Ουναμούνο, ένας διακεκριμένος Ισπανός μελετητής του 20ού αιώνα, έγραψε για τον Ιησού: «Αυτός πίστευε στην ανάσταση του σώματος, σύμφωνα με τα Ιουδαϊκά πρότυπα, και όχι στην αθανασία της ψυχής, σύμφωνα με τα [ελληνικά] πλατωνικά πρότυπα. . . . Οι αποδείξεις για αυτό φαίνονται σε οποιοδήποτε ειλικρινές ερμηνευτικό βιβλίο». Ολοκληρώνοντας, είπε: «Η αθανασία της ψυχής . . . είναι ένα ειδωλολατρικό φιλοσοφικό δόγμα».

11. Πότε άρχισε η ελληνική φιλοσοφία να εισχωρεί στη Χριστιανοσύνη;

¹¹ Πότε και πώς εισχώρησε στη Χριστιανοσύνη αυτό το «ειδωλολατρικό φιλοσοφικό δόγμα»; Η Νέα Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (The New Encyclopædia Britannica) λέει: «Από τα μέσα του 2ου αιώνα μ.Χ., οι Χριστιανοί που είχαν κάποιες γνώσεις της ελληνικής φιλοσοφίας άρχισαν να αισθάνονται την ανάγκη να εκφράσουν την πίστη τους χρησιμοποιώντας την ορολογία της, τόσο για τη δική τους διανοητική ικανοποίηση όσο και για να προσηλυτίσουν μορφωμένους ειδωλολάτρες. Η φιλοσοφία που τους ταίριαζε περισσότερο ήταν ο πλατωνισμός».

12-14. Ποιο ρόλο έπαιξε ο Ωριγένης και ο Αυγουστίνος στη συγχώνευση της πλατωνικής φιλοσοφίας με τη Χριστιανοσύνη;

¹² Δύο τέτοιοι φιλόσοφοι της αρχικής εκείνης περιόδου επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό τα δόγματα του Χριστιανισμού. Ο ένας ήταν ο Ωριγένης της Αλεξάνδρειας (περ. 185-254 Κ.Χ.) και ο άλλος ήταν ο Αυγουστίνος της Ιππώνας (354-430 Κ.Χ.). Σχετικά με αυτούς, η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια (New Catholic Encyclopedia) αναφέρει: «Μόνο με τον Ωριγένη στην Ανατολή και τον Αγ. Αυγουστίνο στη Δύση αναγνωρίστηκε η ψυχή ως πνευματική ουσία και διατυπώθηκε φιλοσοφική άποψη όσον αφορά τη φύση της». Σε ποια βάση στήριξαν ο Ωριγένης και ο Αυγουστίνος τις ιδέες τους για την ψυχή;

¹³ Ο Ωριγένης ήταν μαθητής του Κλήμεντα του Αλεξανδρέα, ο οποίος ήταν «ο πρώτος από τους Πατέρες που δανείστηκε ξεκάθαρα από τις ελληνικές παραδόσεις για την ψυχή», λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια. Οι αντιλήψεις του Πλάτωνα γύρω από την ψυχή πρέπει να επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό τον Ωριγένη. «[Ο Ωριγένης] ενσωμάτωσε στα Χριστιανικά δόγματα όλο το φάσμα της διδασκαλίας περί αθανασίας της ψυχής, παίρνοντάς το από τον Πλάτωνα», επισήμανε ο θεολόγος Βέρνερ Γιέγκερ στο έντυπο Θεολογική Επιθεώρηση του Χάρβαρντ (The Harvard Theological Review).

¹⁴ Μερικοί οπαδοί του Χριστιανισμού θεωρούν ότι ο Αυγουστίνος ήταν ο μεγαλύτερος στοχαστής της αρχαιότητας. Προτού μεταστραφεί στη «Χριστιανοσύνη» σε ηλικία 33 ετών, ο Αυγουστίνος ενδιαφερόταν έντονα για τη φιλοσοφία και είχε γίνει νεοπλατωνιστής.a Μετά τη μεταστροφή του, παρέμεινε νεοπλατωνικός στις απόψεις του. «Η διάνοιά του ήταν η χοάνη στην οποία η θρησκεία της Καινής Διαθήκης συγχωνεύτηκε απόλυτα με την πλατωνική παράδοση της ελληνικής φιλοσοφίας», λέει Η Νέα Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα. Η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια παραδέχεται ότι «το δόγμα [για την ψυχή]», το οποίο διαμόρφωσε ο Αυγουστίνος και «το οποίο είχε καθιερωθεί πλέον στη Δύση μέχρι τα τέλη του 12ου αιώνα, όφειλε πολλά . . . στο νεοπλατωνισμό».

15, 16. Μήπως το ενδιαφέρον που εκδηλώθηκε το 13ο αιώνα για τις διδασκαλίες του Αριστοτέλη άλλαξε τη στάση της εκκλησίας απέναντι στη διδασκαλία περί αθανασίας της ψυχής;

¹⁵ Το 13ο αιώνα, οι διδασκαλίες του Αριστοτέλη έγιναν δημοφιλέστερες στην Ευρώπη, κυρίως λόγω του ότι υπήρχαν διαθέσιμα στη λατινική τα έργα Αράβων μελετητών οι οποίοι είχαν σχολιάσει εκτενώς τα συγγράμματα του Αριστοτέλη. Ένας Καθολικός μελετητής που ονομαζόταν Θωμάς ο Ακινάτης εντυπωσιάστηκε πάρα πολύ από την αριστοτέλεια σκέψη. Εξαιτίας των συγγραμμάτων του Ακινάτη, οι απόψεις του Αριστοτέλη άσκησαν μεγαλύτερη επιρροή στις διδασκαλίες της εκκλησίας από εκείνες του Πλάτωνα. Αυτή η τάση, όμως, δεν επηρέασε τη διδασκαλία σχετικά με την αθανασία της ψυχής.

¹⁶ Ο Αριστοτέλης δίδαξε ότι η ψυχή ήταν αναπόσπαστο μέρος του σώματος και ότι δεν συνέχιζε να υπάρχει μετά το θάνατο· αν υπήρχε κάτι το αιώνιο μέσα στον άνθρωπο, αυτό ήταν η ανεικονική, απρόσωπη νόηση. Αυτή η θεώρηση της ψυχής δεν βρισκόταν σε αρμονία με τη δοξασία της εκκλησίας, σύμφωνα με την οποία οι ψυχές των ατόμων ζούσαν μετά το θάνατο. Γι’ αυτό, ο Ακινάτης τροποποίησε την άποψη που είχε ο Αριστοτέλης για την ψυχή, υποστηρίζοντας ότι η αθανασία της ψυχής είναι δυνατόν να αποδειχτεί μέσω της λογικής. Έτσι, η πίστη της εκκλησίας στην αθανασία της ψυχής παρέμεινε άθικτη.

17, 18. (α) Μήπως παρουσίασε κάποια αλλαγή στη διδασκαλία για την ψυχή η Μεταρρύθμιση του 16ου αιώνα; (β) Ποια θέση διακρατούν τα περισσότερα θρησκεύματα του Χριστιανισμού ως προς την αθανασία της ψυχής;

¹⁷ Το 14ο και το 15ο αιώνα, στην αρχή της Αναγέννησης, αναζωπυρώθηκε το ενδιαφέρον για τον Πλάτωνα. Μάλιστα, η πασίγνωστη οικογένεια των Μεδίκων στην Ιταλία συνέβαλε στην ίδρυση μιας ακαδημίας στη Φλωρεντία για να προωθήσει τη μελέτη της φιλοσοφίας του Πλάτωνα. Το 16ο και το 17ο αιώνα, ελαττώθηκε το ενδιαφέρον για τον Αριστοτέλη. Επίσης, η Μεταρρύθμιση του 16ου αιώνα δεν παρουσίασε κάποια αλλαγή στη διδασκαλία για την ψυχή. Μολονότι οι Προτεστάντες Μεταρρυθμιστές διαφώνησαν με τη διδασκαλία του καθαρτηρίου, δέχτηκαν την αντίληψη της αιώνιας τιμωρίας ή ανταμοιβής.

¹⁸ Έτσι, η διδασκαλία περί αθανασίας της ψυχής επικρατεί στα περισσότερα θρησκεύματα του Χριστιανισμού. Παρατηρώντας το αυτό, ένας Αμερικανός μελετητής έγραψε: «Είναι γεγονός ότι, για την πλειονότητα της φυλής μας, θρησκεία σημαίνει αθανασία, και τίποτα παραπάνω. Ο Θεός είναι εκείνος που παράγει την αθανασία».

Η Αθανασία και ο Ισλαμισμός

19. Πότε ιδρύθηκε ο Ισλαμισμός, και από ποιον;

¹⁹ Η αρχή του Ισλαμισμού τοποθετείται στην εποχή που ο Μωάμεθ κλήθηκε να γίνει προφήτης σε ηλικία περίπου 40 ετών. Σε γενικές γραμμές, οι Μουσουλμάνοι πιστεύουν ότι οι αποκαλύψεις τού δόθηκαν σε μια περίοδο 20 ως 23 χρόνων περίπου, από το 610 Κ.Χ. ως το θάνατό του το 632 Κ.Χ. Αυτές οι αποκαλύψεις έχουν καταγραφεί στο Κοράνιο, το ιερό βιβλίο των Μουσουλμάνων. Μέχρι να έρθει σε ύπαρξη ο Ισλαμισμός, η πλατωνική ιδέα περί ψυχής είχε ήδη διεισδύσει στον Ιουδαϊσμό και στο Χριστιανισμό.

20, 21. Τι πιστεύουν οι Μουσουλμάνοι για το Υπερπέραν;

²⁰ Οι Μουσουλμάνοι πιστεύουν ότι η πίστη τους αποτελεί το αποκορύφωμα των αποκαλύψεων που δόθηκαν στους πιστούς Εβραίους και Χριστιανούς των παλιών χρόνων. Το Κοράνιο παραθέτει τόσο από τις Εβραϊκές όσο και από τις Ελληνικές Γραφές. Αλλά το Κοράνιο αποκλίνει από αυτά τα συγγράμματα όσον αφορά τη διδασκαλία περί αθανασίας της ψυχής. Διδάσκει ότι ο άνθρωπος έχει ψυχή η οποία συνεχίζει να ζει μετά το θάνατο. Μιλάει επίσης για την ανάσταση των νεκρών, για μια μέρα κρίσης και για τον τελικό προορισμό της ψυχής—ζωή σε έναν ουράνιο, παραδεισένιο κήπο ή τιμωρία σε μια πύρινη κόλαση.

²¹ Οι Μουσουλμάνοι υποστηρίζουν ότι η ψυχή του νεκρού πηγαίνει στο Μπαρζάχ, που σημαίνει «Χώρισμα», «το μέρος ή την κατάσταση όπου παραμένουν οι άνθρωποι μετά το θάνατο και πριν από την Κρίση». (Σούρα 23:99, 100, Το Άγιο Κοράνιο [The Holy Qur-an], υποσημείωση) Η ψυχή βρίσκεται εκεί σε συνειδητή κατάσταση και υφίσταται αυτό που αποκαλείται «Τιμωρία του Τάφου» αν το άτομο ήταν ασεβές ή απολαμβάνει ευτυχία αν ήταν πιστό. Αλλά και οι πιστοί επίσης πρέπει να υποστούν κάποια βασανιστήρια, επειδή και αυτοί διέπραξαν μερικές αμαρτίες ενόσω ζούσαν. Τη μέρα της κρίσης, ο καθένας έρχεται αντιμέτωπος με το αιώνιο πεπρωμένο του, και έτσι τερματίζεται αυτή η ενδιάμεση κατάσταση.

22. Ποιες διιστάμενες θεωρίες παρουσίασαν ορισμένοι Άραβες φιλόσοφοι όσον αφορά τον προορισμό της ψυχής;

²² Η αντίληψη περί αθανασίας της ψυχής εμφανίστηκε στον Ιουδαϊσμό και στο Χριστιανισμό εξαιτίας της πλατωνικής επιρροής, αλλά στον Ισλαμισμό ενσωματώθηκε ευθύς εξαρχής. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι Άραβες μελετητές δεν προσπάθησαν να συνδυάσουν τις Ισλαμικές διδασκαλίες με την ελληνική φιλοσοφία. Μάλιστα, ο αραβικός κόσμος επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από το έργο του Αριστοτέλη. Επίσης, διακεκριμένοι Άραβες μελετητές, όπως ο Αβικέννας και ο Αβερόης, ανέπτυξαν και επέκτειναν την αριστοτέλεια σκέψη. Ωστόσο, οι προσπάθειές τους να εναρμονίσουν την ελληνική σκέψη με τη Μουσουλμανική διδασκαλία για την ψυχή κατέληξαν σε διιστάμενες θεωρίες. Για παράδειγμα, ο Αβικέννας δήλωσε ότι η ατομική ψυχή είναι αθάνατη. Από την άλλη πλευρά, ο Αβερόης διαφώνησε με αυτή την άποψη. Ανεξάρτητα από αυτές τις αντιλήψεις, οι Μουσουλμάνοι εξακολουθούν να πιστεύουν στην αθανασία της ψυχής.

23. Ποια θέση διακρατεί ο Ιουδαϊσμός, ο Χριστιανισμός και ο Ισλαμισμός στο ζήτημα της αθανασίας της ψυχής;

²³ Είναι, λοιπόν, φανερό ότι ο Ιουδαϊσμός, ο Χριστιανισμός και ο Ισλαμισμός διδάσκουν όλοι το δόγμα περί αθανασίας της ψυχής.

[Υποσημείωση]

[Εικόνα στη σελίδα 14]

Η κατάκτηση από τον Μέγα Αλέξανδρο οδήγησε στην ανάμειξη του ελληνικού και του Ιουδαϊκού πολιτισμού

[Εικόνες στη σελίδα 15]

Ο Ωριγένης, επάνω, και ο Αυγουστίνος προσπάθησαν να συγχωνεύσουν την πλατωνική φιλοσοφία με τη Χριστιανοσύνη

[Εικόνες στη σελίδα 16]

Ο Αβικέννας, επάνω, δήλωσε ότι η ατομική ψυχή είναι αθάνατη. Ο Αβερόης διαφώνησε με αυτή την άποψη