Έφεσος​—Η Μεγάλη Πόλις της Ασίας

ΓΕΜΑΤΗ από πληθυσμό τουλάχιστον ενός τετάρτου του εκατομμυρίου, η Έφεσος ήταν μια από τις πιο εξέχουσες πόλεις της Ασίας στους αρχαίους χρόνους. Από απόψεως σπουδαιότητος ήταν στην ίδια γραμμή με την Αντιόχεια της Συρίας και την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Το εμπόριο και η θρησκεία ήσαν οι κύριοι παράγοντες που συντελούσαν στην εξοχότητά της.

Έχοντας ένα ωραίο λιμάνι που αποτελούσε μια ευλογία γι’ αυτή και απλωμένη στη μια και την άλλη πλευρά της κυρίας εμπορικής οδού που άρχιζε από τη Ρώμη και έβαινε προς την ανατολή, η Έφεσος ήταν πάντοτε πολυάσχολη λόγω εμπορικής δραστηριότητος. Από την πόλι ξεκινούσαν δύο μεγάλοι δρόμοι με κατεύθυνσι προς τα ανατολικά, απ’ αυτούς δε ο ένας περνούσε δια μέσου της Γαλατίας προς τα βορειοανατολικά και ο άλλος περνούσε δια μέσου του Ικονίου και των Ορέων του Ταύρου για να συνδεθή με τους δρόμους που ωδηγούσαν στην Αντιόχεια της Συρίας και στον Ευφράτη Ποταμό. Επίσης συνεδέετο με μια παραλιακή οδό που κατηυθύνετο βορείως προς τη Σμύρνη και νοτίως προς τη Μίλητο. Με το θαλάσσιο εμπόριο η πόλις συνεδέετο με τη Ρώμη στη Δύσι, και μ’ αυτές τις χερσαίες οδούς συνεδέετο με μια μεγάλη περιοχή της Ασίας καθώς και με τη μακρινή Μεσοποταμία.

Ευρίσκετο τρία μίλια μακριά από το Αιγαίον Πέλαγος, στις όχθες του Ποταμού Καΰστρου, το δε ωραίο της λιμάνι την έκανε να είναι το κυριώτερο κέντρο εμπορίου της Ασίας επί πολλούς αιώνες. Αλλ’ αυτό το ζωτικό εμπορικό στοιχείο βαθμιαίως εξασθενούσε ενόσω η ιλύς που μετεφέρετο από τον ποταμό άρχισε να γεμίζη το λιμάνι της. Από τον πρώτον ακόμη αιώνα αυτό είχε αρχίσει να γίνεται πρόβλημα. Δια μέσου των αιώνων έχει συσσωρευθή υλικό προσχώσεως. σε τέτοια ποσότητα ώστε η Έφεσος σήμερα είναι επτά μίλια μακριά από τη θάλασσα. Η απώλεια του θαλασσίου της εμπορίου ένεκα της προσχώσεως του λιμανιού της συνετέλεσε στο να γίνη μια νεκρή πόλι, ένας σωρός ερειπίων.

Ο πολύς πληθυσμός της Εφέσου και το μεγάλο ρεύμα των ταξιδιωτών, που περνούσαν δια μέσου αυτής, την έκαναν μια εξαίρετη θέσι για τη διάδοσι της δυναμικής θρησκείας της Χριστιανοσύνης. Ο Παύλος, ένας απόστολος του Ιησού Χριστού, ανεγνώρισε το γεγονός αυτό και ως εκ τούτου έδωσε στην πόλι περισσότερη προσωπική προσοχή από οποιαδήποτε άλλη πόλι στις αποστολικές του περιοδείες. Έμεινε σ’ αυτή επί τρία χρόνια κηρύττοντας και διδάσκοντας τις ζωοπάροχες αλήθειες του λόγου του Θεού. Μπορούσε να κηρύξη εδώ σε ανθρώπους διαφόρων πολιτισμών διότι στην πόλι αυτή, που ήταν για την Ασία ό,τι η Ρώμη ήταν για τη Δύσι, Ιουδαίοι, Έλληνες, Ρωμαίοι και Ανατολίτες ανεμιγνύοντο μαζί.

Εκτός του ότι ήταν το κυριώτερο εμπορικό κέντρο της Ασίας, η Έφεσος ήταν ένα ονομαστό θρησκευτικό κέντρο. Τόσο φημισμένη ήταν για τις μαγικές της τέχνες, ώστε Έλληνες και Ρωμαίοι συγγραφείς ανεφέροντο σε μαγικές εθιμοτυπίες και μαγικά άσματα με τον χαρακτηρισμό «Εφέσια συγγράμματα». Ο μεγαλοπρεπής ναός της Αρτέμιδος, που ίστατο στην είσοδο του λιμένος της, ήταν ονομαστός στον αρχαίο κόσμο, θεωρούμενος από τους ανθρώπους της εποχής εκείνης ως ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου. Η Έφεσος ωνομάζετο «Φρουρός του Ναού της Αρτέμιδος», όχι μόνο λόγω του μεγαλειώδους αυτού ναού, αλλά κυρίως λόγω του ζήλου των Εφεσίων για τη λατρεία της. Αυτοί οι θρησκευτικοί παράγοντες συνετέλεσαν στη σπουδαιότητα της πόλεως και στην ικανότητά της να ελκύη προς αυτήν ταξιδιώτες από πολλά μέρη του αρχαίου κόσμου.

Ο ναός της Αρτέμιδος ήταν ένα επιβλητικό κτίριο κατασκευασμένο από ξύλο κέδρου και κυπαρίσσου, από λευκό μάρμαρο και από χρυσάφι. Επιδέξιοι τεχνίτες κι εργάτες εκοπίασαν επάνω σ’ αυτόν επί 220 χρόνια. Τόσο ιερός ήταν, ώστε μπορούσαν να εναποτεθούν μέσα σ’ αυτόν θησαυροί χωρίς κανένα φόβο κλοπής. Ο τοπικός πληθυσμός καθώς και άνθρωποι από άλλα μέρη, περιλαμβανομένων και βασιλέων, τον χρησιμοποιούσαν, τρόπον τινά, ως Τράπεζα για τη διαφύλαξι των πολυτίμων πραγμάτων τους. Χρυσά δώρα και αργυρά αγάλματα της θεάς επηύξαναν τον μεγάλο πλούτο που περιείχε ο ναός.

Μια επιγραφή, που βρέθηκε κατά τη διάρκεια της ανασκαφής της Εφέσου από τους αρχαιολόγους, αφηγείται με ποιον τρόπο ένας άνθρωπος ονόματι Βίβιος Σαλουτάρις έκαμε μια δωρεά από είκοσι εννέα αργυρά και χρυσά αγάλματα προς τη θεά. Η πορεία της πομπής καθώς περιγράφεται στην επιγραφή εβοήθησε τους αρχαιολόγους να προσδιορίσουν την τοποθεσία του ναού. Όταν απεκαλύφθη ο βωμός στις αρχές του εικοστού αιώνος, ανευρέθη μια μεγάλη συλλογή αγαλμάτων της θεάς κατασκευασμένων από χαλκό, χρυσό, άργυρο και ελεφαντοστούν. Έχοντας υπ’ όψι τέτοιες δωρεές, μπορούμε να εκτιμήσωμε το γιατί οι Εφέσιοι τεχνίτες εταράχθησαν πολύ, όταν είδαν τη Χριστιανοσύνη να ευδοκιμή στην Έφεσο. Σχετικά με τα αισθήματά τους τα εδάφια Πράξεις 19:24-28 λέγουν:

«Διότι αργυροκόπος τις ονόματι Δημήτριος, κατασκευάζων ναούς αργυρούς της Αρτέμιδος, επροξένει εις τους τεχνίτας ουκ ολίγον κέρδος· τους οποίους συναθροίσας, και τους εργαζομένους τα τοιαύτα, είπεν, Άνδρες, εξεύρετε ότι εκ ταύτης της εργασίας προέρχεται η ευπορία ημών· και θεωρείτε και ακούετε, ότι πολύν λαόν ου μόνον της Εφέσου, αλλά σχεδόν πάσης της Ασίας ο Παύλος ούτος έπεισε και μετέβαλε, λέγων ότι δεν είναι θεοί οι δια χειρών κατασκευαζόμενοι. Και ου μόνον η τέχνη ημών αύτη κινδυνεύει να εξουδενωθή, αλλά και το ιερόν της μεγάλης θεάς Αρτέμιδος να λογισθή εις ουδέν, και μέλλει μάλιστα να καταστραφή η μεγαλειότης αυτής, την οποίαν όλη η Ασία και η οικουμένη σέβεται. Ακούσαντες δε, και εμπλησθέντες θυμού, έκραζον λέγοντες, Μεγάλη η Άρτεμις των Εφεσίων.»

Ένα άλλο ενδιαφέρον χαρακτηριστικό σχετικά με τον ναό της Αρτέμιδος ήταν το δικαίωμα του θυσιαστηρίου παραχωρημένο στους εγκληματίες που κατέφευγαν εκεί. Μπορούσαν να εύρουν προστασία από το να συλληφθούν, σε περιοχή που εξετείνετο γύρω από τον ναό σε ακτίνα 600 ποδών. Η συνήθεια να έχουν μια περιοχή γύρω από τους ναούς ως άσυλο για εγκληματίες ήταν κοινό έθιμο όσον αφορά ωρισμένους ειδωλολατρικούς Ελληνικούς ναούς.

Αντιλαμβανόμενοι την εμπορική και θρησκευτική σπουδαιότητα της Εφέσου, μπορούμε καλύτερα να εκτιμήσωμε γιατί ο απόστολος Παύλος εδαπάνησε τόσον πολύ χρόνο εκεί. Μια δυνατή, ανθηρή Χριστιανική εκκλησία μπορούσε να έχη πολύ καλά αποτελέσματα σ’ αυτό το σταυροδρόμι του αρχαίου κόσμου. Το γεμάτο ζήλο κήρυγμα στο κεντρικό αυτό σημείο θα έφερνε το συνεχές ρεύμα των ταξιδιωτών, που περνούσαν από την Έφεσο, σ’ επαφή με τη Χριστιανική αλήθεια και θα την διέδιδε σε άλλα μέρη.

Σήμερα η Έφεσος είναι ένας σωρός ερειπίων, μια πόλις νεκρή από μακρούς χρόνους. Λείψανα του φημισμένου της ναού, του μεγάλου της σταδίου, του θεάτρου της και της αγοράς της είναι δυνατόν να τα δουν οι ταξιδιώτες, αλλά τους είναι δύσκολο να συμπεράνουν απ’ ό,τι βλέπουν ότι η πόλις αυτή ήταν κάποτε η μεγαλύτερη ίσως μητρόπολις της Ασίας.

[Εικόνα στη σελίδα 284]

Ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο