Ξεσπάει το Κύμα της Μεταρρύθμισης

«ΞΑΦΝΟΥ άκουσα και μια βουή, σαν μπουμπουνητό, να χιμάει κατά πάνω μας. Όλοι μας . . . αρχίσαμε να τρέχουμε φρενιασμένα για το λόφο που ήταν εκεί κοντά. Τα αφρισμένα νερά μάς πρόφτασαν. Πρώτη φορά στη ζωή μας κολυμπήσαμε έτσι. Αν και κατάπιαμε μπόλικο θαλασσινό νερό . . . , τα καταφέραμε».

Έτσι αφηγήθηκε ένας Φιλιππινέζος το τρομακτικό περιστατικό που άλλαξε δραστικά τη ζωή του. Ίσως να μη σας έχει πλήξει ποτέ κάποια φυσική καταστροφή—είτε από νερό είτε από οτιδήποτε άλλο. Ωστόσο, μια ματιά στην ιστορία αποκαλύπτει ότι εκατομμύρια ζωές άλλαξαν από κατακλυσμούς του ενός ή του άλλου είδους.

Και η θρησκεία επίσης έχει παραστεί μάρτυρας σε πάμπολλες φοβερές αναταραχές που αναστάτωσαν την τύχη αναρίθμητων ανθρώπων. Αναμείχτηκαν σε αναταραχές Ινδουιστές, Βουδιστές, Μουσουλμάνοι, Ιουδαίοι και Χριστιανοί. Έχει επηρεαστεί η δική σας ζωή από τέτοιου είδους ταραχές; Είναι σχεδόν βέβαιο πως κάτι τέτοιο έχει συμβεί, οπουδήποτε και αν ζείτε. Ας το δείξουμε αυτό παραστατικά κάνοντας ένα ταξίδι στο χρόνο, γυρίζοντας περίπου 400 χρόνια πίσω, στον 16ο αιώνα. Το επίκεντρο της προσοχής μας είναι πρώτα απ’ όλα η Ευρώπη, μια Ευρώπη που έβραζε τότε από σχίσματα, μοιάζοντας με δίνη που αποκτά όλο και μεγαλύτερη ταχύτητα.

Αρχίζει η Φουσκονεριά

Ολόκληρους αιώνες, αιώνες που οδήγησαν σ’ αυτό που αποκαλούμε Μεταρρύθμιση, η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και οι Ευρωπαίοι μονάρχες αντιμάχονταν ποιος θα εξουσιάσει τον άλλον καθώς και τον πληθυσμό. Μια ομάδα ανθρώπων στη γηραιά ήπειρο ύψωσαν τη φωνή τους για να αντιταχτούν σ’ ό,τι θεωρούσαν καταχρήσεις της εκκλησίας.

Τι καταχρήσεις έβλεπαν; Πλεονεξία, σκανδαλώδη ανηθικότητα και παρέμβαση στην πολιτική. Ο κοινός λαός ήταν αγανακτισμένος με άντρες και γυναίκες που ενώ διεκδικούσαν ειδικά προνόμια προβάλλοντας τους όρκους «πτωχείας και αγνότητος» τους οποίους είχαν κάνει, ταυτόχρονα προσέβαλλαν το νόμο με το να είναι απροκάλυπτα διεφθαρμένοι και ανήθικοι. Οι ευγενείς της Αγγλίας ήταν εξοργισμένοι με τη μάλλον ιδιάζουσα κατάσταση που επικρατούσε, να πρέπει δηλαδή να πληρώνουν φόρο υποτελείας σε έναν πάπα που ήταν τότε κάτοικος και σύμμαχος της Γαλλίας, η οποία ήταν εχθρός της Αγγλίας στον πόλεμο.

Η διαφθορά είχε διαποτίσει την Καθολική Εκκλησία από την κορυφή ως τα νύχια. Η ιστορικός Μπάρμπαρα Γ. Τάκμαν γράφει στο βιβλίο της The March of Folly (Η Πορεία του Παραλογισμού) ότι οι έξι πάπες που κατείχαν την εξουσία από το 1471 και ύστερα, συνέχισαν «καθ’ υπερβολή τη δωροληψία, τον αμοραλισμό, τη φιλαργυρία και την υπερβολικά ολέθρια επιδίωξη πολιτικής ισχύος». Η Μπάρμπαρα Τάκμαν περιγράφει στη συνέχεια πώς ο πάπας Σίξτος Δ΄, προκειμένου να εξυψώσει και να πλουτίσει τη μέχρι τότε φτωχή οικογένειά του, διόρισε πέντε ανιψιούς του και ένα μικρανιψιό του καρδινάλιους, έναν άλλον μικρανιψιό του επίσκοπο και πάντρεψε έξι συγγενείς του με μέλη βασιλικών οικογενειών. Ο Αλέξανδρος ΣΤ΄ είχε αρκετές ερωμένες και εφτά παιδιά όταν έγινε πάπας. Στην προσπάθειά του να εκλεγεί πάσει θυσία στο αξίωμα αυτό, δωροδόκησε τους δυο κύριους αντιπάλους του, έδωσε μάλιστα στον έναν «πολύτιμα μέταλλα βάρους τεσσάρων φορτίων ημιόνου», γράφει η Μπάρμπαρα Τάκμαν. Αργότερα παράθεσε ένα συμπόσιο στο Βατικανό που έμεινε «θρυλικό στα χρονικά της πορνογραφίας». Το ίδιο έργο αναφέρει στη συνέχεια πώς ο φημισμένος γλύπτης Μιχαήλ Άγγελος πήρε εντολή να φιλοτεχνήσει άγαλμα με τη μορφή του πάπα Ιούλιου Β΄. Όταν ο καλλιτέχνης ρώτησε τον πάπα αν θα ήθελε το γλυπτό ομοίωμά του να κρατάει ένα βιβλίο, ο πολεμιστής πάπας απάντησε: «Βάλε ένα σπαθί εκεί πέρα. Δεν έχω ιδέα από γράμματα».

Ρήγμα στο Φράγμα

Ο μέσος Ευρωπαίος διατηρούσε την επιθυμία για πνευματική καθοδήγηση. Οι άνθρωποι των κατώτερων κοινωνικών τάξεων, παρατηρώντας ότι οι διάφορες θέσεις ισχύος παράπαιαν σε ένα παραλήρημα αυτοϊκανοποίησης, στράφηκαν σε μια εναλλακτική πηγή εξουσίας, την οποία θεωρούσαν ανώτερη από οποιαδήποτε άλλη—την Αγία Γραφή. Σύμφωνα με τον συγγραφέα Τζόελ Χέρστφιλντ, η Μεταρρύθμιση ήταν «κατά βάθος κρίση εξουσίας». Στην Ιταλία, ιεροκήρυκες και μοναχοί, νιώθοντας φρίκη με τη διαφθορά που υπήρχε στην εκκλησία, άρχισαν να δηλώνουν δημόσια ότι υπήρχε ανάγκη για μεταρρύθμιση. Αλλά στη Γερμανία το κύμα της δυσαρέσκειας φούσκωνε πιο απειλητικό από οπουδήποτε αλλού.

Στους ειδωλολατρικούς χρόνους οι γερμανικές φυλές είχαν μια παράδοση που έλεγε ότι η τιμωρία εγκλημάτων μπορούσε να αρθεί με την πληρωμή κάποιου χρηματικού ποσού. Με την επέκταση της ρωμαιοκαθολικής πίστης, το έθιμο αυτό βρήκε θέση στους κόλπους της εκκλησίας με τη μορφή των αφέσεων. Οι αφέσεις έδιναν τη δυνατότητα στον αμαρτωλό να αγοράσει από τον πάπα την αξία των καλών έργων νεκρών «αγίων» και να τη χρησιμοποιήσει για την άρση προσωρινών τιμωριών οι οποίες του είχαν επιβληθεί για αμαρτήματα που είχε διαπράξει. Ο πάπας Λέων Ι΄, λόγω των οικονομικών δυσχερειών που τις προκάλεσαν οι πόλεμοι εναντίον της Γαλλίας και τα εκτεταμένα οικοδομικά έργα στη Ρώμη, ενέκρινε την πώληση αφέσεων που να προσφέρουν πλήρη απαλλαγή από προσωρινές ποινές για αμαρτήματα. Ένας αγανακτισμένος Μαρτίνος Λούθηρος εξέθεσε στις ξακουστές πλέον 95 θέσεις του τις ψεύτικες διδασκαλίες της εκκλησίας. Το κίνημα για μεταρρύθμιση, το οποίο είχε αρχίσει σαν μικρό ρυάκι μερικές γενιές πριν, έγινε ορμητικός χείμαρρος καθώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι το υποστήριζαν.

Τον 16ο αιώνα, γύρω από άτομα όπως ο Λούθηρος στη Γερμανία, ο Ζβίγγλιος και ο Καλβίνος στην Ελβετία και ο Κνοξ στη Σκωτία, συσπειρώθηκαν πολλοί που διέκριναν την ευκαιρία για εξαγνισμό της χριστιανοσύνης και επιστροφή στις αρχικές αξίες και κανόνες της Αγίας Γραφής. Στη Γερμανία επινοήθηκε ένας όρος για να περιγράψει όσους αρνιούνταν να αναγνωρίσουν περιορισμούς στην πίστη που έθεταν Ρωμαιοκαθολικοί άρχοντες, και οι οποίοι δήλωναν υποταγή στον Θεό υπεράνω όλων. Ο όρος αυτός αργότερα έφτασε να περιλαμβάνει όλους όσους συναίνεσαν στο κίνημα της Μεταρρύθμισης. Ο όρος ήταν «Προτεστάντες» ή αλλιώς «Διαμαρτυρόμενοι».

Ο προτεσταντισμός σάρωσε την Ευρώπη με αστραπιαία ταχύτητα, αναπλάθοντας το θρησκευτικό τοπίο, σκιαγραφώντας νέα θεολογικά σύνορα. Η Γερμανία και η Ελβετία άνοιξαν το δρόμο, και γρήγορα ακολούθησαν η Σκωτία, η Σουηδία, η Νορβηγία και η Δανία. Σημειώθηκαν μεταρρυθμιστικά κινήματα στην Αυστρία, στη Βοημία, στην Πολωνία, στην Τρανσυλβανία, στις Κάτω Χώρες και στη Γαλλία.

Στην Αγγλία η δυσαρέσκεια υπόβοσκε ένα και πλέον αιώνα, από τις μέρες του Τζων Ουίκλιφ και των Λολλάρδων. Όταν, όμως, τελικά έλαβε χώρα το σχίσμα από την Καθολική Εκκλησία, οι λόγοι ήταν περισσότερο εγκόσμιοι. Ο βασιλιάς θεώρησε καλό να αλλάξει, όχι τη θρησκεία του, αλλά τη σύζυγό του. Το 1534 ο Ερρίκος Η΄ ανακήρυξε τον εαυτό του κεφαλή της νέας Εκκλησίας της Αγγλίας. Τα κίνητρά του διέφεραν από εκείνα των Ευρωπαίων αντιφρονούντων, αλλά η ενέργειά του έκανε να ξεχυθεί στη Βρετανία το κύμα της θρησκευτικής αλλαγής. Σε ολόκληρη την Ευρώπη το κύμα αυτό σύντομα βάφτηκε κόκκινο από το αίμα των χιλιάδων που θυσιάστηκαν στο βωμό της θρησκευτικής πόλωσης.

Εκεί όπου επικράτησε η τάση για μεταρρύθμιση, η εκκλησιαστική περιουσία προσέλκυσε την προσοχή. Μέσα σε τέσσερα μόνο χρόνια, το Στέμμα της Αγγλίας δήμευσε 560 μοναστήρια, μερικά από τα οποία είχαν τεράστια εισοδήματα. Σε άλλες χώρες τα εκκλησιαστικά κτήματα περιήλθαν στα χέρια βασιλέων καθώς και λαϊκών. Όταν μάλιστα λαφυραγωγήθηκε η ίδια η Ρώμη, η σκληρότητα ξεπέρασε κάθε όριο. «Οι θηριωδίες των αιμοδιψών επιτιθέμενων ‘ράγιζαν ακόμη και πέτρες’», γράφει περιγραφικά η Μπάρμπαρα Τάκμαν. «Κραυγές και βογγητά υψώνονταν από κάθε γειτονιά· ο Τίβερης κατέβαζε νεκρά κορμιά». Οι μειονότητες, τόσο οι καθολικές όσο και οι προτεσταντικές δέχτηκαν κτηνώδη διωγμό. Στη Βοημία, οι Διαμαρτυρόμενοι έχασαν τις περιουσίες τους, ενώ στην Ιρλανδία το ίδιο πάθαιναν οι Καθολικοί. Οι Γάλλοι Διαμαρτυρόμενοι, γνωστοί ως Ουγενότοι, καταδιώκονταν, πράγμα που συνέβαινε και στους Σκώτους Πρεσβυτεριανούς και στους Άγγλους Πουριτανούς. Ήταν σαν να είχε τεθεί σε κίνηση μια αλόγιστη μηχανή σφαγής που την κρατούσε καλολαδωμένη η θρησκεία. Δεν θα σταματούσαν ποτέ οι ωμότητες;

Η εκκλησία δεν είχε να προσφέρει κλάδο ελαίας. Ωστόσο, οι μονάρχες, κουρασμένοι από την αφαίμαξη του εμφύλιου πολέμου, σύναψαν συμφωνίες που επισημοποίησαν τα σύνορα μεταξύ των αντίθετων πίστεων. Η Ειρήνη του Άουγκσμπουργκ το 1555 και η Ειρήνη της Βεστφαλίας το 1648 ταύτισαν τα θρησκευτικά με τα εθνικά σύνορα, δίνοντας το δικαίωμα στον άρχοντα της κάθε περιοχής να ορίζει ποια πίστη θα ασπάζονταν οι υπήκοοί του. Μ’ αυτόν τον τρόπο η Ευρώπη έβαλε πλώρη για μια νέα εποχή, μια εποχή που θα διαρκούσε περίπου 300 χρόνια. Χρειάστηκε να τελειώσει ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος για να επανακαθορίσουν πλήρως οι τότε νικηφόροι Σύμμαχοι τις δυνάμεις επιρροής στην Ευρώπη.

Η βαθιά επιθυμία για θρησκευτική ελευθερία και μεταρρύθμιση είχε καταπονήσει το φράγμα των εκκλησιαστικών περιορισμών. Μετά από αιώνες ανένδοτων καταναγκασμών, ξέσπασε τελικά το κύμα, κατακλύζοντας τις κοιλάδες της Ευρώπης, αφήνοντας καταστραμμένο το τοπίο στο πέρασμά του. Όταν το κύμα καταλάγιασε, στις προτεσταντικές χώρες η καθοδήγηση σε θέματα πίστης είχε σαρωθεί από τα χέρια του κλήρου και είχε προσαράξει στις ακτές της κοσμικής εξουσίας. Ακόμη και τότε, όμως, η Ευρώπη ήταν βουτηγμένη στη θρησκευτική αδιαλλαξία, και οι πρόσφυγες έφευγαν από τη μια χώρα στην άλλη. Η γηραιά ήπειρος δεν μπορούσε πλέον να συγκρατήσει την πλημμυρίδα. Σύντομα, τα νερά άρχισαν να ξεχύνονται στο εξωτερικό. Ο 17ος αιώνας πρόσφερε μια διέξοδο για την υπερχείλιση: τον αποικισμό του Νέου Κόσμου.

Η Πλημμυρίδα Διοχετεύεται στο Εξωτερικό

«Μια πρωταρχική αιτία για την πρώτη μετανάστευση στην Αμερική», γράφει ο Α. Π. Στώουκς στο Church and State in the United States (Εκκλησία και Κράτος στις Ηνωμένες Πολιτείες), «ήταν η επιθυμία για θρησκευτική ελευθερία». Ο κόσμος είχε κουραστεί από τις ταλαιπωρίες. Βαπτιστές, Κουάκεροι, Ρωμαιοκαθολικοί, Ουγενότοι, Πουριτανοί, Μεννονίτες και άλλοι ήταν όλοι τους πρόθυμοι να υποστούν τις δυσκολίες του ταξιδιού και να τραβήξουν για το άγνωστο. Ο Στώουκς παραθέτει τα λόγια κάποιου: «Λαχταρούσα μια χώρα όπου θα μπορούσα να λατρεύω ελεύθερα τον Θεό σύμφωνα με όσα μου δίδαξε η Βίβλος». Μπορούμε να κρίνουμε το μέγεθος της αδιαλλαξίας που άφηναν πίσω τους οι μετανάστες αν αναλογιστούμε τι ταλαιπωρίες ήταν πρόθυμοι να υποστούν. Σύμφωνα με τον ιστορικό Ντέιβιντ Χώουκ στο Colonial Experience (Εμπειρίες Αποικισμού), έπειτα μια σπαραξικάρδια αναχώρηση από την πατρική τους γη, πιθανόν να περνούσαν «δυο, τρεις ή τέσσερις μήνες αγωνιώντας κάθε μέρα μήπως τους καταπιούν τα κύματα και μήπως βρουν στο δρόμο τους αδίσταχτους πειρατές». Στη συνέχεια, ο ανεμοδαρμένος ταξιδιώτης «αποβιβαζόταν ανάμεσα σε απολίτιστους Ινδιάνους, περιβόητους για τη σκληρότητά τους και μόνο . . . [και παρέμενε] σε κατάσταση λιμοκτονίας για μεγάλο χρονικό διάστημα».

Ο κόσμος επιδίωκε ελευθερία, οι αποικιοκρατικές δυνάμεις πλούτο. Ανεξάρτητα από το ποια ήταν τα κίνητρα, οι άποικοι πήραν μαζί τους τη θρησκεία τους. Η Γερμανία, η Ολλανδία και η Βρετανία έκαναν τη Βόρεια Αμερική προπύργιο του προτεσταντισμού. Η βρετανική κυβέρνηση ειδικότερα ήθελε «να μην επιτρέψει στον ρωμαιοκαθολικισμό . . . να βρεθεί σε πλεονεκτική θέση στη Βόρεια Αμερική». Ο Καναδάς βρέθηκε κάτω από την επιρροή και της Γαλλίας και της Βρετανίας. Η γαλλική κυβέρνηση εφάρμοσε πολιτική «διατήρησης της ρωμαιοκαθολικής πίστης στη Νέα Γαλλία» μέχρι του σημείου να αρνηθεί να δεχτεί Ουγενότους ως μετανάστες στο Κεμπέκ. Η Νότια Αφρική και τμήματα της Δυτικής Αφρικής περιήλθαν κάτω από προτεσταντική επιρροή. Η επιρροή αυτή αυξήθηκε με το πέρασμα του χρόνου καθώς η Αυστραλία, η Νέα Ζηλανδία και πολλά νησιά του Ειρηνικού προσχωρούσαν στην προτεσταντική παράταξη.

Η Ισπανία και η Πορτογαλία εκκαθολίκιζαν ήδη τη Νότια και Κεντρική Αμερική. Η Γαλλία και η Πορτογαλία ύψωσαν τη σημαία του καθολικισμού στην Κεντρική Αφρική. Στην Ινδία, η Γκόα ήταν κάτω από πορτογαλική επιρροή, έτσι ρίζωσε κι εκεί ο καθολικισμός.

Η Εταιρία του Ιησού (Ιησουίτες) σχηματίστηκε τον 16ο αιώνα για να προωθήσει την καθολική υπόθεση. Στα μέσα του 18ου αιώνα, υπήρχαν πάνω από 22.000 Ιησουίτες που εργάζονταν σε όλα τα πλάτη και μήκη της υφηλίου, και εδραίωσαν μάλιστα την καθολική επιρροή στην Κίνα και στην Ιαπωνία.

Το Νέο Πανόραμα

Τα αποδεσμευμένα νερά έχουν τρομαχτική δύναμη, κάτι που πιστοποίησε με τα λόγια του και ο άνθρωπος που αναφέρθηκε στην αρχή του άρθρου. Ισοπεδώνουν το υπάρχον τοπίο, λαξεύουν καινούριες κοιλάδες και ρεματιές, συνθλίβουν εμπόδια στο διάβα τους. Ένας ανταριασμένος χείμαρρος δεν διαφεντεύεται, κανένας δεν μπορεί να τον ελέγξει ή να τον κατευθύνει. Αυτό ακριβώς συνέβη και με την πλημμύρα της Μεταρρύθμισης.

«Αυτό που συνέβη . . . επομένως, δεν ήταν τόσο ο θρίαμβος μιας νέας σχισματικής πίστης», δηλώνει ο Τζ. Ρ. Έλτον στο Reformation Crisis (Η Μεταρρυθμιστική Κρίση), «όσο η γενική και σταδιακή αποδοχή ενός διαιρεμένου χριστιανισμού, κάτι που κανένας δεν είχε επιθυμήσει». Ο χριστιανικός κόσμος ήταν χωρισμένος, ναυαγισμένος, εξαντλημένος. Η υποταγή συνδέθηκε περισσότερο με τους τοπικούς μονάρχες και τις μικρότερες εθνικές εκκλησίες. Η από μακρού καθιερωμένη κυριαρχία της Ρώμης είχε υπονομευτεί. Ο εθνικισμός ρίζωσε στα μουσκεμένα χώματα του προτεσταντισμού. Η Βρετανία και οι Ηνωμένες Πολιτείες, που βρίσκονταν σταθερά στα χέρια προτεσταντών κοσμικών ηγετών, σχημάτισαν μαζί την έβδομη παγκόσμια δύναμη της Βιβλικής ιστορίας, παίρνοντας το πηδάλιο τον 18ο αιώνα.

Δυστυχώς, το κίνημα της Μεταρρύθμισης δεν πέτυχε εκείνο ακριβώς που προσδοκούνταν να κατορθώσει. Ποιο ήταν αυτό; Με το πέρασμα του χρόνου τα βασικά δόγματα των προτεσταντικών εκκλησιών, είτε αυτές ήταν εθνικές εκκλησίες είτε οτιδήποτε άλλο, έφτασαν να εναρμονίζονται σε μεγάλο βαθμό με τα δόγματα της Ρώμης. Οι πρώτοι μεταρρυθμιστές είχαν ονειρευτεί επιστροφή στους Βιβλικούς κανόνες, στην αγνή χριστιανοσύνη. Καθώς το κύμα της υποστήριξης μεγάλωνε σε μέγεθος και ταχύτητα, η έλλειψη σαφούς κατεύθυνσης έκανε τα όνειρα εκείνα στάχτη.

Η φουσκονεριά της Μεταρρύθμισης έχει αφήσει αυλάκια ακόμη και στον 20ό μας αιώνα. Μπορείτε να διακρίνετε μερικά απ’ αυτά; Και κάτι ακόμη πιο σπουδαίο: Βρισκόμαστε στο χείλος της τελικής παγκόσμιας θρησκευτικής αναταραχής. Η θρησκεία θα υποστεί τις συνέπειες για το παρελθόν της. Θα επιζήσετε τότε για να διερευνήσετε το νέο ορίζοντα; Στα ερωτήματα αυτά θα δοθεί απάντηση σε ένα τεύχος αυτού του περιοδικού το Νοέμβριο.