Μαϊμονίδης—Ο Άνθρωπος που Επαναπροσδιόρισε τον Ιουδαϊσμό

«ΑΠΟ τον Μωυσή μέχρι τον Μωυσή, δεν υπήρξε κανένας σαν τον Μωυσή». Πολλοί Εβραίοι θα αναγνωρίσουν αυτό το μυστηριώδες ρητό ως έκφραση θαυμασμού για τον Ιουδαίο φιλόσοφο, κωδικοποιό και σχολιαστή του Ταλμούδ και των Γραφών, Μωυσή Μπεν Μαϊμόν, που έζησε το 12ο αιώνα—ο οποίος είναι επίσης γνωστός ως Μαϊμονίδης και ως Ραμπάμ.a Αν και πολλοί σήμερα δεν είναι εξοικειωμένοι με τον Μαϊμονίδη, τα συγγράμματά του άσκησαν βαθιά επίδραση στην Ιουδαϊκή, στη Μουσουλμανική και στην εκκλησιαστική σκέψη των ημερών του. Αυτός επαναπροσδιόρισε εκ βάθρων τον Ιουδαϊσμό. Ποιος ήταν ο Μαϊμονίδης, και γιατί τον θεωρούν πολλοί Εβραίοι ως «τον δεύτερο Μωυσή»;

Ποιος Ήταν ο Μαϊμονίδης;

Ο Μαϊμονίδης γεννήθηκε στην Κόρδοβα της Ισπανίας το 1135. Ο πατέρας του, ο Μαϊμόν, ο οποίος του παρείχε μεγάλο μέρος της αρχικής του θρησκευτικής εκπαίδευσης, ήταν ένας φημισμένος λόγιος που καταγόταν από εξέχουσα ραβινική οικογένεια. Όταν οι Αλμοάδες κατέλαβαν την Κόρδοβα το 1148, οι Ιουδαίοι αντιμετώπισαν την επιλογή είτε να μεταστραφούν στον Ισλαμισμό είτε να τραπούν σε φυγή. Αυτό σήμανε την έναρξη μιας μακράς περιόδου περιπλάνησης για την οικογένεια του Μαϊμονίδη. Το 1160 η οικογένεια εγκαταστάθηκε στη Φεζ του Μαρόκου, όπου εκείνος εκπαιδεύτηκε ως γιατρός. Το 1165 η οικογένειά του χρειάστηκε να καταφύγει στην Παλαιστίνη.

Ωστόσο, η κατάσταση στο Ισραήλ ήταν ασταθής. Η μικρή Ιουδαϊκή κοινότητα αντιμετώπιζε κίνδυνο από τις Σταυροφορίες του Χριστιανικού κόσμου καθώς και από τις Μουσουλμανικές δυνάμεις. Αφού πέρασαν λιγότεροι από έξι μήνες στους «Αγίους Τόπους», ο Μαϊμονίδης και η οικογένειά του βρήκαν καταφύγιο στη Φουστάτ, την Παλιά Πόλη του Καΐρου, στην Αίγυπτο. Εδώ αναγνωρίστηκαν πλήρως τα χαρίσματα του Μαϊμονίδη. Το 1177 έγινε επικεφαλής της Ιουδαϊκής κοινότητας, και το 1185 διορίστηκε γιατρός στην αυλή του διάσημου Μουσουλμάνου ηγέτη Σαλαντίν. Ο Μαϊμονίδης διατήρησε και τις δύο αυτές θέσεις μέχρι το θάνατό του το 1204. Η δεξιοτεχνία του στην ιατρική έγινε τόσο γνωστή ώστε λέγεται ότι μέχρι και ο Βασιλιάς Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος από την Αγγλία κατέβαλε προσπάθειες για να πάρει τον Μαϊμονίδη ως προσωπικό του γιατρό.

Τι Έγραψε;

Ο Μαϊμονίδης ήταν γόνιμος συγγραφέας. Ενώ έφευγε για να γλιτώσει από το διωγμό που επέφεραν οι Μουσουλμάνοι, και ενώ ήταν κυνηγημένος, συνέταξε ένα μεγάλο μέρος από το πρώτο σπουδαίο έργο του, τα Σχόλια στη Μισνά.b Το σύγγραμμα αυτό, το οποίο είναι γραμμένο στην αραβική, διασαφηνίζει πολλές από τις έννοιες και τους όρους που υπάρχουν στη Μισνά, και μερικές φορές επεκτείνεται για να εξηγήσει τη φιλοσοφία του Μαϊμονίδη για τον Ιουδαϊσμό. Στο τμήμα που εξηγεί την πραγματεία με τίτλο Σάνχεδριν, ο Μαϊμονίδης διατύπωσε 13 θεμελιώδεις αρχές της Ιουδαϊκής πίστης. Ο Ιουδαϊσμός ποτέ δεν είχε ορίσει κάποιο επίσημο σύμβολο ή ομολογία πίστης. Τώρα, οι 13 Αρχές της Πίστης, τις οποίες εξέθεσε ο Μαϊμονίδης, αποτέλεσαν πρότυπο για μια σειρά διατυπώσεων του Ιουδαϊκού συμβόλου πίστης.—Βλέπε πλαίσιο, σελίδα 23.

Ο Μαϊμονίδης επιζητούσε να προσδιορίσει τη λογική σειρά όλων των πραγμάτων, είτε αυτά ήταν φυσικά είτε πνευματικά. Ο ίδιος απέρριπτε την τυφλή πίστη, απαιτώντας εξηγήσεις για το καθετί με βάση αυτό που εκείνος θεωρούσε ως λογικές αποδείξεις και λογική. Αυτή η φυσική τάση οδήγησε στη συγγραφή του κορυφαίου έργου του—της Μισνέ Τορά.c

Στις ημέρες του Μαϊμονίδη οι Ιουδαίοι θεωρούσαν ότι ο όρος «Τορά», δηλαδή «Νόμος», εφαρμοζόταν, όχι μόνο στα κείμενα που κατέγραψε ο Μωυσής, αλλά και σε όλη τη ραβινική ερμηνεία αυτού του Νόμου που συγκεντρώθηκε στο διάβα των αιώνων. Αυτές οι ιδέες καταγράφτηκαν στο Ταλμούδ και σε χιλιάδες ραβινικές αποφάσεις και συγγράμματα σχετικά με το Ταλμούδ. Ο Μαϊμονίδης αναγνώριζε ότι ο τεράστιος όγκος και η έλλειψη οργάνωσης όλων αυτών των πληροφοριών δεν επέτρεπαν στο μέσο Ιουδαίο να λαβαίνει αποφάσεις που επηρέαζαν την καθημερινή του ζωή. Οι περισσότεροι δεν ήταν σε θέση να κάνουν μια μακρόχρονη μελέτη όλης της ραβινικής βιβλιογραφίας, μεγάλο μέρος της οποίας ήταν γραμμένο σε δύσκολη αραμαϊκή γλώσσα. Η λύση που επέλεξε ο Μαϊμονίδης ήταν να διασκευάσει αυτές τις πληροφορίες, τονίζοντας τις πρακτικές αποφάσεις, και να τις οργανώσει σε ένα εύτακτο σύστημα 14 βιβλίων, που ήταν χωρισμένο σύμφωνα με τα περιεχόμενα. Έγραψε αυτό το έργο σε αριστοτεχνικά σαφή, ρέουσα εβραϊκή.

Η Μισνέ Τορά ήταν τόσο πρακτικός οδηγός ώστε μερικοί Ιουδαίοι ηγέτες φοβήθηκαν ότι θα αντικαθιστούσε τελείως το Ταλμούδ. Ωστόσο, ακόμη και αυτοί που έφερναν αντιρρήσεις αναγνώρισαν τον υψηλό βαθμό λόγιας μελέτης που βρισκόταν πίσω από εκείνο το έργο. Αυτός ο πολύ καλά οργανωμένος κώδικας αποτελούσε επαναστατικό επίτευγμα που αναζωογονούσε ένα σύστημα Ιουδαϊσμού με το οποίο ο μέσος άνθρωπος δεν μπορούσε πλέον να συνδεθεί ούτε ήταν σε θέση να το αφομοιώσει.

Κατόπιν, ο Μαϊμονίδης άρχισε να γράφει ένα άλλο μεγάλο έργο—το βιβλίο Ο Οδηγός του Αμφιβάλλοντος. Καθώς τα ελληνικά κλασικά έργα μεταφράζονταν στην αραβική, ολοένα και περισσότεροι Ιουδαίοι εξοικειώνονταν με τον Αριστοτέλη καθώς και άλλους φιλοσόφους. Μερικοί βρίσκονταν σε σύγχυση επειδή τους ήταν δύσκολο να συμβιβάσουν την κατά γράμμα σημασία των Βιβλικών όρων με τη φιλοσοφία. Στον Οδηγό του Αμφιβάλλοντος, ο Μαϊμονίδης, ο οποίος θαύμαζε πολύ τον Αριστοτέλη, προσπάθησε να εξηγήσει την ουσία της Αγίας Γραφής και του Ιουδαϊσμού με τρόπο που εναρμονιζόταν με τη φιλοσοφική σκέψη και λογική.—Παράβαλε 1 Κορινθίους 2:1-5, 11-16.

Εκτός από αυτά τα μεγάλα έργα καθώς και άλλα θρησκευτικά συγγράμματα, ο Μαϊμονίδης έγραψε έγκυρα συγγράμματα στον τομέα της ιατρικής και της αστρονομίας. Δεν πρέπει να παραβλέψουμε μια άλλη πλευρά που αφορά τη γόνιμη πένα του. Η Ενσαϊκλοπίντια Τζουντάικα (Encyclopaedia Judaica) κάνει το εξής σχόλιο: «Οι επιστολές του Μαϊμονίδη σημαδεύουν μια εποχή σε σχέση με τη συγγραφή επιστολών. Αυτός είναι ο πρώτος Ιουδαίος επιστολογράφος του οποίου η αλληλογραφία σώζεται κατά μεγάλο μέρος. . . . Οι επιστολές του άγγιξαν τη διάνοια και την καρδιά εκείνων με τους οποίους αλληλογραφούσε, και ο ίδιος διαφοροποιούσε το ύφος του για να ταιριάζει σε αυτούς».

Τι Δίδαξε;

Στις 13 Αρχές της Πίστης που διατύπωσε, ο Μαϊμονίδης έδωσε ένα σαφές περίγραμμα της πίστης, μέρος του οποίου βασιζόταν στις Γραφές. Όμως, οι αρχές εφτά και εννέα αντιβαίνουν με την ουσία της βασισμένης στις Γραφές πίστης στον Ιησού ως τον Μεσσία.d Αν λάβουμε υπόψη τις αποστατικές διδασκαλίες του Χριστιανικού κόσμου, όπως είναι η Τριάδα, καθώς και την κατάφωρη υποκρισία, χαρακτηριστικό παράδειγμα της οποίας αποτέλεσε το αιματοκύλισμα που προκάλεσαν οι Σταυροφορίες, δεν προξενεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Μαϊμονίδης δεν ερεύνησε περισσότερο το ζήτημα σχετικά με την ιδιότητα του Ιησού ως Μεσσία.—Ματθαίος 7:21-23· 2 Πέτρου 2:1, 2.

Ο Μαϊμονίδης γράφει: «Μπορεί να υπάρξει μεγαλύτερο πρόσκομμα από [τη Χριστιανοσύνη]; Όλοι οι προφήτες μίλησαν για τον Μεσσία ως τον λυτρωτή του Ισραήλ και το σωτήρα του . . . [Αντίθετα, η Χριστιανοσύνη] ήταν η αιτία που οδήγησε στο να σφαγούν Ιουδαίοι, να διασκορπιστούν και να ταπεινωθούν οι εναπομείναντες από αυτούς, να αλλάξει η Τορά, και, επίσης, να πλανηθεί η πλειονότητα του κόσμου και να υπηρετεί ένα θεό διαφορετικό από τον Κύριο».—Μισνέ Τορά, «Οι Νόμοι των Βασιλέων και οι Πόλεμοί Τους», κεφάλαιο 11.

Εντούτοις, παρ’ όλο το σεβασμό που του έχει δειχτεί, πολλοί Εβραίοι προτιμούν να αγνοούν τον Μαϊμονίδη σε ορισμένα ζητήματα σχετικά με τα οποία εκείνος μίλησε απερίφραστα. Με την αυξανόμενη επίδραση του μυστικιστικού Ιουδαϊσμού (Καββάλα), η αστρολογία γινόταν ολοένα και πιο δημοφιλής ανάμεσα στους Ιουδαίους. Ο Μαϊμονίδης έγραψε: «Οποιοσδήποτε αναμειγνύεται στην αστρολογία και προγραμματίζει την εργασία του ή κάποιο ταξίδι με βάση το χρόνο που θέτουν εκείνοι οι οποίοι εξετάζουν τους ουρανούς υπόκειται σε μαστίγωμα . . . Όλα αυτά τα πράγματα είναι ψέματα και απάτη . . . Όποιος πιστεύει σε αυτά τα πράγματα . . . δεν είναι παρά ανόητος και παράλογος.—Μισνέ Τορά, «Νόμοι Περί Ειδωλολατρίας», κεφάλαιο 11· παράβαλε Λευιτικόν 19:26· Δευτερονόμιον 18:9-13.

Ο Μαϊμονίδης επέκρινε επίσης με δριμύτητα μια άλλη συνήθεια: «[Οι ραβίνοι] καθόριζαν και απαιτούσαν χρηματικά ποσά από άτομα και κοινότητες και έκαναν τους ανθρώπους να σκέφτονται, εντελώς ανόητα, ότι αυτό είναι υποχρεωτικό και κατάλληλο . . . Όλα αυτά είναι εσφαλμένα. Δεν υπάρχει ούτε μία λέξη, είτε στην Τορά είτε στα λόγια των [Ταλμουδιστών] σοφών, που να υποστηρίζει κάτι τέτοιο». (Σχόλια στη Μισνά, Άβοτ 4:5) Σε αντίθεση με αυτούς τους ραβίνους, ο Μαϊμονίδης εργαζόταν σκληρά για να συντηρήσει τον εαυτό του ως γιατρός, χωρίς ποτέ να δέχεται πληρωμή για θρησκευτικές υπηρεσίες.—Παράβαλε 2 Κορινθίους 2:17· 1 Θεσσαλονικείς 2:9.

Πώς Επηρεάστηκε ο Ιουδαϊσμός Καθώς και Άλλα Δόγματα;

Ο καθηγητής Γιεσίαχου Λάιμποβιτς του Εβραϊκού Πανεπιστημίου της Ιερουσαλήμ δήλωσε: «Ο Μαϊμονίδης είναι η πιο ισχυρή προσωπικότητα στην ιστορία του Ιουδαϊσμού, από την εποχή των Πατριαρχών και των Προφητών μέχρι τη σημερινή εποχή». Η Ενσαϊκλοπίντια Τζουντάικα παρατηρεί: «Η επιρροή που άσκησε ο Μαϊμονίδης στη μελλοντική ανάπτυξη του Ιουδαϊσμού είναι ανεκτίμητη. . . . Ο Κ. Τσιρνόβιτς . . . φτάνει μάλιστα μέχρι του σημείου να υποστηρίζει ότι αν δεν υπήρχε ο Μαϊμονίδης ο Ιουδαϊσμός θα είχε κατακερματιστεί σε διαφορετικές αιρέσεις και δόγματα . . . Το μεγάλο του επίτευγμα ήταν ότι κατάφερε να ενώσει τα διάφορα ρεύματα που υπήρχαν».

Αναδιοργανώνοντας την Ιουδαϊκή σκέψη για να ταιριάζει με τις δικές του ιδέες περί τάξης και λογικής, ο Μαϊμονίδης επαναπροσδιόρισε τον Ιουδαϊσμό. Τόσο οι λόγιοι όσο και οι λαϊκές μάζες βρήκαν αυτόν τον καινούριο προσδιορισμό πρακτικό και ελκυστικό. Ακόμη και οι ενάντιοί του τελικά δέχτηκαν πολλές από τις απόψεις του Μαϊμονίδη. Μολονότι τα συγγράμματά του αποσκοπούσαν στο να απελευθερώσουν τους Ιουδαίους από την ανάγκη να στρέφονται σε ατέλειωτα σχολιολόγια, σύντομα γράφτηκαν μακροσκελή σχολιολόγια γύρω από τα έργα του.

Η Ενσαϊκλοπίντια Τζουντάικα σχολιάζει: «Ο Μαϊμονίδης ήταν . . . ο πιο σημαντικός Ιουδαίος φιλόσοφος του Μεσαίωνα, και Ο Οδηγός του Αμφιβάλλοντος που έγραψε είναι το πιο σπουδαίο φιλοσοφικό έργο που γράφτηκε από Ιουδαίο». Αν και είχε γραφτεί στην αραβική, Ο Οδηγός του Αμφιβάλλοντος μεταφράστηκε στην εβραϊκή στη διάρκεια της ζωής του Μαϊμονίδη, και λίγο αργότερα μεταφράστηκε στη λατινική, πράγμα που κατέστησε το σύγγραμμα διαθέσιμο για μελέτη σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ως αποτέλεσμα, ο απαράμιλλος συνδυασμός που έκανε ο Μαϊμονίδης ανάμεσα στην αριστοτελική φιλοσοφία και στην Ιουδαϊκή σκέψη γρήγορα βρήκε τη θέση της μέσα στις επικρατούσες τάσεις της σκέψης του Χριστιανικού κόσμου. Οι λόγιοι του Χριστιανικού κόσμου που έζησαν εκείνη την περίοδο, όπως ήταν ο Αλβέρτος ο Μέγας και ο Θωμάς ο Ακινάτης, αναφέρονταν συχνά στις απόψεις του Μαϊμονίδη. Επηρεάστηκαν και Ισλαμιστές λόγιοι. Η φιλοσοφική προσέγγιση του Μαϊμονίδη επηρέασε μεταγενέστερους Ιουδαίους φιλοσόφους, όπως ήταν ο Μπαρούχ Σπινόζα, ώστε να φτάσουν αυτοί σε πλήρη ρήξη με τον ορθόδοξο Ιουδαϊσμό.

Ο Μαϊμονίδης θα μπορούσε να θεωρηθεί άνθρωπος της Αναγέννησης ο οποίος έζησε πριν από την Αναγέννηση. Η επιμονή του για το ότι η πίστη πρέπει να εναρμονίζεται με τη λογική εξακολουθεί να αποτελεί έγκυρη αρχή. Αυτή η αρχή τον έκανε να υψώσει με σφοδρότητα τη φωνή του ενάντια στη θρησκευτική δεισιδαιμονία. Όμως, το κακό παράδειγμα του Χριστιανικού κόσμου και η φιλοσοφική επιρροή του Αριστοτέλη πολλές φορές τον εμπόδισαν να φτάσει σε συμπεράσματα που βρίσκονταν σε πλήρη αρμονία με την αλήθεια της Αγίας Γραφής. Αν και δεν θα συμφωνούσαν όλοι με τα λόγια που είναι χαραγμένα στον τάφο του Μαϊμονίδη—«Από τον Μωυσή μέχρι τον Μωυσή, δεν υπήρξε κανένας σαν τον Μωυσή»—πρέπει να παραδεχτεί κανείς ότι εκείνος επαναπροσδιόρισε την πορεία και το περιεχόμενο του Ιουδαϊσμού.

[Υποσημειώσεις]

[Πλαίσιο στη σελίδα 23]

ΟΙ 13 ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΠΙΣΤΗΣ ΠΟΥ ΔΙΑΤΥΠΩΣΕ Ο ΜΑΪΜΟΝΙΔΗΣe

1. Ο Θεός είναι ο Δημιουργός και ο Άρχοντας των πάντων. Αυτός και μόνο έχει δημιουργήσει, δημιουργεί και θα δημιουργήσει τα πάντα.

2. Ο Θεός είναι ένας. Δεν υπάρχει καμιά ενότητα που να μοιάζει κατά κάποιον τρόπο με τη δική Του.

3. Ο Θεός δεν έχει σώμα. Οι φυσικές έννοιες δεν εφαρμόζονται σε Αυτόν.

4. Ο Θεός είναι ο πρώτος και ο έσχατος.

5. Είναι κατάλληλο να προσευχόμαστε μόνο στον Θεό. Κανείς δεν πρέπει να προσεύχεται σε οποιονδήποτε ή σε οτιδήποτε άλλο.

6. Όλα τα λόγια των προφητών είναι αληθινά.

7. Η προφητεία του Μωυσή είναι απολύτως αληθινή. Εκείνος ήταν ο πρώτιστος όλων των προφητών, τόσο των προγενεστέρων από αυτόν όσο και των μεταγενεστέρων.

8. Ολόκληρη η Τορά που έχουμε τώρα είναι αυτή που δόθηκε στον Μωυσή.

9. Η Τορά δεν θα αλλάξει, και ποτέ δεν θα δοθεί άλλη από τον Θεό.

10. Ο Θεός γνωρίζει όλες τις πράξεις και τις σκέψεις του ανθρώπου.

11. Ο Θεός ανταμείβει εκείνους που τηρούν τις εντολές Του, και τιμωρεί εκείνους που αμαρτάνουν εναντίον Του.

12. Ο Μεσσίας θα έρθει.

13. Οι νεκροί θα επανέλθουν στη ζωή.

[Υποσημειώσεις]

[Ευχαριστία για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 21]

Jewish Division / The New York Public Library / Astor, Lenox, and Tilden Foundations