Φονταμενταλισμός—Τι Είναι;
ΑΠΟ πού ξεκίνησε ο φονταμενταλισμός; Στα τέλη του προηγούμενου αιώνα, κάποιοι φιλελεύθεροι θεολόγοι άρχισαν να αλλάζουν τις απόψεις τους προκειμένου να τις συμβιβάσουν με την ανώτερη κριτική της Βίβλου και με επιστημονικές θεωρίες, όπως είναι η εξέλιξη. Ως αποτέλεσμα, η εμπιστοσύνη των ανθρώπων στην Αγία Γραφή κλονίστηκε. Διάφοροι συντηρητικοί θρησκευτικοί ηγέτες στις Ηνωμένες Πολιτείες αντέδρασαν ορίζοντας τις θεμελιώδεις αρχές (φανταμένταλς, στην αγγλική) της πίστης, όπως τις αποκάλεσαν.a Στις αρχές του 20ού αιώνα, εξέδωσαν μια σειρά τόμων με τίτλο Τα Θεμέλια: Μια Μαρτυρία Περί της Αληθείας (The Fundamentals [Δε Φανταμένταλς]: A Testimony to the Truth), στους οποίους εξετάζονταν αυτές οι θεμελιώδεις αρχές. Από αυτόν τον τίτλο προέρχεται ο όρος «φονταμενταλισμός».
Στο πρώτο ήμισυ του 20ού αιώνα, ο φονταμενταλισμός απασχολούσε κατά διαστήματα την επικαιρότητα. Λόγου χάρη, το 1925, οι θρησκευτικοί φονταμενταλιστές έσυραν στα δικαστήρια ένα δάσκαλο ονόματι Τζον Σκόουπς, από το Τενεσί των Η.Π.Α., στη δίκη που έγινε γνωστή ως η δίκη του Σκόουπς. Ποιο ήταν το έγκλημά του; Δίδασκε την εξέλιξη, και αυτό ερχόταν σε σύγκρουση με τον πολιτειακό νόμο. Εκείνη την εποχή, μερικοί πίστευαν ότι ο φονταμενταλισμός θα ήταν βραχύβιος. Το 1926, το Προτεσταντικό περιοδικό Ο Χριστιανικός Αιώνας (Christian Century) ανέφερε ότι ήταν «κενός και επιφανειακός» καθώς και ότι «του έλειπαν εντελώς οι ιδιότητες που θα συνέβαλλαν είτε σε εποικοδομητικά επιτεύγματα είτε στην επιβίωσή του». Πόσο εσφαλμένη ήταν αυτή η αξιολόγηση!
Από τη δεκαετία του 1970 και έπειτα, ο φονταμενταλισμός βρίσκεται συνεχώς στην επικαιρότητα. Ο καθηγητής Μιρόσλαβ Βολφ, της Θεολογικής Σχολής Φούλερ, στην Καλιφόρνια των Η.Π.Α., λέει: «Ο φονταμενταλισμός όχι μόνο επιβίωσε αλλά και άκμασε». Σήμερα, ο όρος «φονταμενταλισμός» δεν εφαρμόζεται αποκλειστικά σε Προτεσταντικά κινήματα αλλά και σε κινήματα άλλων θρησκειών, όπως είναι ο Καθολικισμός, ο Ισλαμισμός, ο Ιουδαϊσμός και ο Ινδουισμός.
Αντίδραση στους Καιρούς Μας
Γιατί εξαπλώνεται ο φονταμενταλισμός; Εκείνοι που τον μελετούν το αποδίδουν αυτό, τουλάχιστον εν μέρει, στην ηθική και θρησκευτική αβεβαιότητα των καιρών μας. Τα παλαιότερα χρόνια, οι περισσότερες κοινωνίες ζούσαν σε μια ατμόσφαιρα ηθικής σταθερότητας η οποία βασιζόταν στις παραδοσιακές πεποιθήσεις. Τώρα αυτές οι πεποιθήσεις αμφισβητούνται ή απορρίπτονται. Πολλοί διανοούμενοι ισχυρίζονται πως δεν υπάρχει Θεός και πως ο άνθρωπος είναι μόνος μέσα στο αδιάφορο σύμπαν. Πολλοί επιστήμονες διδάσκουν ότι η ανθρωπότητα είναι αποτέλεσμα τυχαίας εξέλιξης, και όχι των ενεργειών ενός στοργικού Δημιουργού. Επικρατεί ανεκτική νοοτροπία. Ο κόσμος πλήττεται από την απώλεια των ηθικών αξιών σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας.—2 Τιμόθεο 3:4, 5, 13.
Οι φονταμενταλιστές επιθυμούν διακαώς τις σταθερές αξίες του παλιού καιρού, και μερικοί από αυτούς προσπαθούν να επαναφέρουν την κοινωνία και το έθνος τους στα ηθικά και δογματικά θεμέλια τα οποία εκείνοι θεωρούν ορθά. Κάνουν ό,τι περνάει από το χέρι τους προκειμένου να αναγκάσουν τους άλλους να ζήσουν σύμφωνα με ένα «σωστό» ηθικό κώδικα και σύστημα δογματικών πεποιθήσεων. Ο φονταμενταλιστής πιστεύει ακράδαντα ότι αυτός έχει δίκιο και οι άλλοι άδικο. Ο καθηγητής Τζέιμς Μπαρ, στο βιβλίο του Φονταμενταλισμός (Fundamentalism), λέει ότι ο φονταμενταλισμός «συχνά θεωρείται εχθρικός και προσβλητικός όρος, ο οποίος υποδηλώνει στενομυαλιά, αδιαλλαξία, σκοταδισμό και φανατισμό».
Εφόσον κανένας δεν θέλει να χαρακτηρίζεται στενόμυαλος, αδιάλλακτος ή φανατικός, δεν συμφωνούν όλοι σε σχέση με το ποιος είναι φονταμενταλιστής και ποιος όχι. Εντούτοις, υπάρχουν ορισμένες πτυχές που προσδιορίζουν το θρησκευτικό φονταμενταλισμό.
Ποιος Είναι Φονταμενταλιστής
Ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός συνήθως προσπαθεί να διαφυλάξει αυτά που θεωρεί αυθεντικές παραδόσεις ή θρησκευτικές πεποιθήσεις κάποιου πολιτισμού καθώς και να καταπολεμήσει το κοσμικό, όπως το αντιλαμβάνεται, πνεύμα της κοινωνίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι φονταμενταλιστές εναντιώνονται σε οτιδήποτε είναι σύγχρονο. Μερικοί χρησιμοποιούν με πολύ αποτελεσματικό τρόπο σύγχρονα μέσα επικοινωνίας προκειμένου να προωθήσουν τις απόψεις τους. Ωστόσο, μάχονται εναντίον της κοσμικοποίησης της κοινωνίας.b
Μερικοί φονταμενταλιστές είναι αποφασισμένοι όχι μόνο να διατηρήσουν οι ίδιοι μια παραδοσιακή δομή δογμάτων ή έναν παραδοσιακό τρόπο ζωής αλλά και να τα επιβάλουν στους άλλους, να αλλάξουν τις κοινωνικές δομές ώστε αυτές να εναρμονίζονται με τις πεποιθήσεις των φονταμενταλιστών. Έτσι, ο Καθολικός φονταμενταλιστής δεν αρκείται στο να απορρίπτει την έκτρωση. Μπορεί κάλλιστα να ασκήσει πίεση στους νομοθέτες της χώρας του προκειμένου να προωθήσουν νόμους οι οποίοι καθιστούν την έκτρωση παράνομη. Στην Πολωνία, σύμφωνα με την εφημερίδα Λα Ρεπούμπλικα (La Repubblica), η Καθολική Εκκλησία διεξήγαγε «έναν ‘πόλεμο’ στον οποίο επιστράτευσε όλη τη δύναμη και την επιρροή της» με σκοπό να επικυρωθεί ένας νόμος κατά των εκτρώσεων. Ενεργώντας έτσι, οι εκκλησιαστικές αρχές έδρασαν με έναν τρόπο πολύ παρόμοιο με εκείνον των φονταμενταλιστών. Ο Χριστιανικός Συνασπισμός των Προτεσταντών στις Ηνωμένες Πολιτείες διεξάγει παρόμοιους «πολέμους».
Οι φονταμενταλιστές διακρίνονται κυρίως για τις βαθιά ριζωμένες θρησκευτικές πεποιθήσεις τους. Κατά συνέπεια, ο Προτεστάντης φονταμενταλιστής είναι εκ πεποιθήσεως υπέρμαχος της κατά γράμμα ερμηνείας της Αγίας Γραφής, περιλαμβανομένης πιθανότατα και της πίστης ότι η γη δημιουργήθηκε μέσα σε έξι κατά γράμμα ημέρες. Ο Καθολικός φονταμενταλιστής δεν αμφιβάλλει καθόλου για το αλάθητο του πάπα.
Είναι ευνόητο, λοιπόν, γιατί ο όρος «φονταμενταλισμός» φέρνει στο νου την εικόνα του παράλογου φανατισμού καθώς και γιατί εκείνοι που δεν είναι φονταμενταλιστές ανησυχούν όταν βλέπουν το φονταμενταλισμό να εξαπλώνεται. Ως άτομα, ίσως διαφωνούμε με τους φονταμενταλιστές και ίσως μας τρομάζουν οι πολιτικές κινήσεις τους και οι βίαιες, μερικές φορές, ενέργειές τους. Στην πραγματικότητα, οι φονταμενταλιστές της μιας θρησκείας μπορεί να νιώθουν φρίκη με τις ενέργειες των φονταμενταλιστών της άλλης θρησκείας! Εντούτοις, πολλοί σκεπτόμενοι άνθρωποι ανησυχούν σχετικά με τους παράγοντες που προξενούν την εξάπλωση του φονταμενταλισμού—την αυξανόμενη ηθική χαλαρότητα, την απώλεια της πίστης και την απόρριψη της πνευματικότητας στη σύγχρονη κοινωνία.
Είναι ο φονταμενταλισμός η μόνη απάντηση σε αυτές τις τάσεις; Αν όχι, τι άλλο υπάρχει;
[Υποσημειώσεις]
a Τα αποκαλούμενα Πέντε Σημεία του Φονταμενταλισμού, τα οποία προσδιορίστηκαν το 1895, ήταν: «(1) η πλήρης θεοπνευστία και το αλάθητο της Γραφής· (2) η θειότητα του Ιησού Χριστού· (3) η παρθενική γέννηση του Χριστού· (4) η εξιλέωση που παρείχε ο Χριστός πάνω στο σταυρό ως λύτρο· (5) η σωματική ανάσταση του Χριστού και η δεύτερη έλευσή του στη γη προσωπικά και κατά γράμμα».—Μελέτες της θεολογίας (Studi di teologia).
b «Κοσμικοποίηση» σημαίνει να προσδίδει κάποιος έμφαση σε ό,τι είναι κοσμικό, σε αντίθεση με αυτό που είναι πνευματικό ή ιερό. Το κοσμικό στοιχείο δεν έχει καμιά σχέση με τη θρησκεία ή με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις.
[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 5]
Το 1926, ένα Προτεσταντικό περιοδικό περιέγραψε το φονταμενταλισμό ως ‘κενό και επιφανειακό’ και ανέφερε ότι «του έλειπαν εντελώς οι ιδιότητες που θα συνέβαλλαν είτε σε εποικοδομητικά επιτεύγματα είτε στην επιβίωσή του»